2.4 จตุกฺกปุคฺคลปญฺญตฺติ
กตโม จ ปุคฺคโล อสปฺปุริโส? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปาณาติปาตี โหติ, อทินฺนาทายี โหติ, กาเมสุมิจฺฉาจารี โหติ, มุสาวาที โหติ, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐายี โหติ— อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “อสปฺปุริโส”.
กตโม จ ปุคฺคโล อสปฺปุริเสน อสปฺปุริสตโร? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อตฺตนา จ ปาณาติปาตี โหติ ปรญฺจ ปาณาติปาเต สมาทเปติ, อตฺตนา จ อทินฺนาทายี โหติ ปรญฺจ อทินฺนาทาเน สมาทเปติ, อตฺตนา จ กาเมสุมิจฺฉาจารี โหติ ปรญฺจ กาเมสุมิจฺฉาจาเร สมาทเปติ, อตฺตนา จ มุสาวาที โหติ ปรญฺจ มุสาวาเท สมาทเปติ, อตฺตนา จ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐายี โหติ ปรญฺจ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐาเน สมาทเปติ— อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “อสปฺปุริเสน อสปฺปุริสตโร”.
กตโม จ ปุคฺคโล สปฺปุริโส? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ, อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต โหติ, กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรโต โหติ, มุสาวาทา ปฏิวิรโต โหติ, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานา ปฏิวิรโต โหติ— อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “สปฺปุริโส”.
กตโม จ ปุคฺคโล สปฺปุริเสน สปฺปุริสตโร? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อตฺตนา จ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ ปรญฺจ ปาณาติปาตา เวรมณิยา สมาทเปติ, อตฺตนา จ อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต โหติ ปรญฺจ อทินฺนาทานา เวรมณิยา สมาทเปติ, อตฺตนา จ กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรโต โหติ ปรญฺจ กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณิยา สมาทเปติ, อตฺตนา จ มุสาวาทา ปฏิวิรโต โหติ ปรญฺจ มุสาวาทา เวรมณิยา สมาทเปติ, อตฺตนา จ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานา ปฏิวิรโต โหติ ปรญฺจ สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานา เวรมณิยา สมาทเปติ— อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “สปฺปุริเสน สปฺปุริสตโร”.
กตโม จ ปุคฺคโล ปาโป? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปาณาติปาตี โหติ, อทินฺนาทายี โหติ, กาเมสุมิจฺฉาจารี โหติ, มุสาวาที โหติ, ปิสุณวาโจ โหติ, ผรุสวาโจ โหติ, สมฺผปฺปลาปี โหติ, อภิชฺฌาลุ โหติ, พฺยาปนฺนจิตฺโต โหติ, มิจฺฉาทิฏฺฐิ โหติ— อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “ปาโป”.
กตโม จ ปุคฺคโล ปาเปน ปาปตโร? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อตฺตนา จ ปาณาติปาตี โหติ ปรญฺจ ปาณาติปาเต สมาทเปติ, อตฺตนา จ อทินฺนาทายี โหติ ปรญฺจ อทินฺนาทาเน สมาทเปติ, อตฺตนา จ กาเมสุมิจฺฉาจารี โหติ ปรญฺจ กาเมสุมิจฺฉาจาเร สมาทเปติ, อตฺตนา จ มุสาวาที โหติ ปรญฺจ มุสาวาเท สมาทเปติ, อตฺตนา จ ปิสุณวาโจ โหติ ปรญฺจ ปิสุณาย วาจาย สมาทเปติ, อตฺตนา จ ผรุสวาโจ โหติ ปรญฺจ ผรุสาย วาจาย สมาทเปติ, อตฺตนา จ สมฺผปฺปลาปี โหติ ปรญฺจ สมฺผปฺปลาเป สมาทเปติ, อตฺตนา จ อภิชฺฌาลุ โหติ ปรญฺจ อภิชฺฌาย สมาทเปติ, อตฺตนา จ พฺยาปนฺนจิตฺโต โหติ ปรญฺจ พฺยาปาเท สมาทเปติ, อตฺตนา จ มิจฺฉาทิฏฺฐิ โหติ ปรญฺจ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา สมาทเปติ— อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “ปาเปน ปาปตโร”.
กตโม จ ปุคฺคโล กลฺยาโณ? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ, อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต โหติ, กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรโต โหติ, มุสาวาทา ปฏิวิรโต โหติ, ปิสุณาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ, ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ, สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรโต โหติ, อนภิชฺฌาลุ โหติ, อพฺยาปนฺนจิตฺโต โหติ, สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ— อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “กลฺยาโณ”.
กตโม จ ปุคฺคโล กลฺยาเณน กลฺยาณตโร? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อตฺตนา จ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ ปรญฺจ ปาณาติปาตา เวรมณิยา สมาทเปติ, อตฺตนา จ อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต โหติ ปรญฺจ อทินฺนาทานา เวรมณิยา สมาทเปติ, อตฺตนา จ กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรโต โหติ ปรญฺจ กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณิยา สมาทเปติ, อตฺตนา จ มุสาวาทา ปฏิวิรโต โหติ ปรญฺจ มุสาวาทา เวรมณิยา สมาทเปติ, อตฺตนา จ ปิสุณาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ ปรญฺจ ปิสุณาย วาจาย เวรมณิยา สมาทเปติ, อตฺตนา จ ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ ปรญฺจ ผรุสาย วาจาย เวรมณิยา สมาทเปติ, อตฺตนา จ สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรโต โหติ ปรญฺจ สมฺผปฺปลาปา เวรมณิยา สมาทเปติ, อตฺตนา จ อนภิชฺฌาลุ โหติ ปรญฺจ อนภิชฺฌาย สมาทเปติ, อตฺตนา จ อพฺยาปนฺนจิตฺโต โหติ ปรญฺจ อพฺยาปาเท สมาทเปติ, อตฺตนา จ สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ ปรญฺจ สมฺมาทิฏฺฐิยา สมาทเปติ— อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “กลฺยาเณน กลฺยาณตโร”.
กตโม จ ปุคฺคโล ปาปธมฺโม? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปาณาติปาตี โหติ, อทินฺนาทายี โหติ …เป… มิจฺฉาทิฏฺฐิ โหติ— อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “ปาปธมฺโม”.
กตโม จ ปุคฺคโล ปาปธมฺเมน ปาปธมฺมตโร? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อตฺตนา จ ปาณาติปาตี โหติ ปรญฺจ ปาณาติปาเต สมาทเปติ, อตฺตนา จ อทินฺนาทายี โหติ ปรญฺจ อทินฺนาทาเน สมาทเปติ …เป… อตฺตนา จ มิจฺฉาทิฏฺฐิ โหติ ปรญฺจ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา สมาทเปติ— อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “ปาปธมฺเมน ปาปธมฺมตโร”.
กตโม จ ปุคฺคโล กลฺยาณธมฺโม? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ, อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต โหติ …เป… สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ— อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “กลฺยาณธมฺโม”.
กตโม จ ปุคฺคโล กลฺยาณธมฺเมน กลฺยาณธมฺมตโร? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อตฺตนา จ ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ ปรญฺจ ปาณาติปาตา เวรมณิยา สมาทเปติ …เป… อตฺตนา จ สมฺมาทิฏฺฐิ โหติ ปรญฺจ สมฺมาทิฏฺฐิยา สมาทเปติ— อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “กลฺยาณธมฺเมน กลฺยาณธมฺมตโร”.
กตโม จ ปุคฺคโล สาวชฺโช? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล สาวชฺเชน กายกมฺเมน สมนฺนาคโต โหติ, สาวชฺเชน วจีกมฺเมน สมนฺนาคโต โหติ, สาวชฺเชน มโนกมฺเมน สมนฺนาคโต โหติ— อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “สาวชฺโช”.
กตโม จ ปุคฺคโล วชฺชพหุโล? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล สาวชฺเชน พหุลํ กายกมฺเมน สมนฺนาคโต โหติ อปฺปํ อนวชฺเชน, สาวชฺเชน พหุลํ วจีกมฺเมน สมนฺนาคโต โหติ อปฺปํ อนวชฺเชน, สาวชฺเชน พหุลํ มโนกมฺเมน สมนฺนาคโต โหติ อปฺปํ อนวชฺเชน— อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “วชฺชพหุโล”.
กตโม จ ปุคฺคโล อปฺปวชฺโช? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อนวชฺเชน พหุลํ กายกมฺเมน สมนฺนาคโต โหติ อปฺปํ สาวชฺเชน, อนวชฺเชน พหุลํ วจีกมฺเมน สมนฺนาคโต โหติ อปฺปํ สาวชฺเชน, อนวชฺเชน พหุลํ มโนกมฺเมน สมนฺนาคโต โหติ อปฺปํ สาวชฺเชน— อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “อปฺปวชฺโช”.
กตโม จ ปุคฺคโล อนวชฺโช? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อนวชฺเชน กายกมฺเมน สมนฺนาคโต โหติ, อนวชฺเชน วจีกมฺเมน สมนฺนาคโต โหติ, อนวชฺเชน มโนกมฺเมน สมนฺนาคโต โหติ— อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “อนวชฺโช”.
กตโม จ ปุคฺคโล อุคฺฆฏิตญฺญู? ยสฺส ปุคฺคลสฺส สห อุทาหฏเวลาย ธมฺมาภิสมโย โหติ— อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “อุคฺฆฏิตญฺญู”.
กตโม จ ปุคฺคโล วิปญฺจิตญฺญู? ยสฺส ปุคฺคลสฺส สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺเถ วิภชิยมาเน ธมฺมาภิสมโย โหติ— อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “วิปญฺจิตญฺญู”.
กตโม จ ปุคฺคโล เนโยฺย? ยสฺส ปุคฺคลสฺส อุทฺเทสโต ปริปุจฺฉโต โยนิโส มนสิกโรโต กลฺยาณมิตฺเต เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต เอวํ อนุปุพฺเพน ธมฺมาภิสมโย โหติ— อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “เนโยฺย”.
กตโม จ ปุคฺคโล ปทปรโม? ยสฺส ปุคฺคลสฺส พหุมฺปิ สุณโต พหุมฺปิ ภณโต พหุมฺปิ ธารยโต พหุมฺปิ วาจยโต น ตาย ชาติยา ธมฺมาภิสมโย โหติ— อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “ปทปรโม”.
กตโม จ ปุคฺคโล ยุตฺตปฺปฏิภาโน โน มุตฺตปฺปฏิภาโน? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปญฺหํ ปุฏฺโฐ สมาโน ยุตฺตํ วทติ โน สีฆํ— อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “ยุตฺตปฺปฏิภาโน โน มุตฺตปฺปฏิภาโน”.
กตโม จ ปุคฺคโล มุตฺตปฺปฏิภาโน โน ยุตฺตปฺปฏิภาโน? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปญฺหํ ปุฏฺโฐ สมาโน สีฆํ วทติ โน ยุตฺตํ— อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “มุตฺตปฺปฏิภาโน โน ยุตฺตปฺปฏิภาโน”.
กตโม จ ปุคฺคโล ยุตฺตปฺปฏิภาโน จ มุตฺตปฺปฏิภาโน จ? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปญฺหํ ปุฏฺโฐ สมาโน ยุตฺตญฺจ วทติ สีฆญฺจ— อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “ยุตฺตปฺปฏิภาโน จ มุตฺตปฺปฏิภาโน จ”.
กตโม จ ปุคฺคโล เนว ยุตฺตปฺปฏิภาโน โน มุตฺตปฺปฏิภาโน? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปญฺหํ ปุฏฺโฐ สมาโน เนว ยุตฺตํ วทติ โน สีฆํ— อยํ วุจฺจติ, ปุคฺคโล “เนว ยุตฺตปฺปฏิภาโน โน มุตฺตปฺปฏิภาโน”.
ตตฺถ กตเม จตฺตาโร ธมฺมกถิกา ปุคฺคลา? อิเธกจฺโจ ธมฺมกถิโก อปฺปญฺจ ภาสติ อสหิตญฺจ, ปริสา จสฺส น กุสลา โหติ สหิตาสหิตสฺส. เอวรูโป ธมฺมกถิโก เอวรูปาย ปริสาย ธมฺมกถิโกเตฺวว สงฺขํ คจฺฉติ. (1)
อิธ ปเนกจฺโจ ธมฺมกถิโก อปฺปญฺจ ภาสติ สหิตญฺจ, ปริสา จสฺส กุสลา โหติ สหิตาสหิตสฺส. เอวรูโป ธมฺมกถิโก เอวรูปาย ปริสาย ธมฺมกถิโกเตฺวว สงฺขํ คจฺฉติ. (2)
อิธ ปเนกจฺโจ ธมฺมกถิโก พหุญฺจ ภาสติ อสหิตญฺจ, ปริสา จสฺส น กุสลา โหติ สหิตาสหิตสฺส. เอวรูโป ธมฺมกถิโก เอวรูปาย ปริสาย ธมฺมกถิโกเตฺวว สงฺขํ คจฺฉติ. (3)
อิธ ปเนกจฺโจ ธมฺมกถิโก พหุญฺจ ภาสติ สหิตญฺจ, ปริสา จสฺส กุสลา โหติ สหิตาสหิตสฺส. เอวรูโป ธมฺมกถิโก เอวรูปาย ปริสาย ธมฺมกถิโกเตฺวว สงฺขํ คจฺฉติ. (4)
อิเม จตฺตาโร “ธมฺมกถิกา ปุคฺคลา”.
ตตฺถ กตเม จตฺตาโร วลาหกูปมา ปุคฺคลา? จตฺตาโร วลาหกา— คชฺชิตา โน วสฺสิตา, วสฺสิตา โน คชฺชิตา, คชฺชิตา จ วสฺสิตา จ, เนว คชฺชิตา โน วสฺสิตา. เอวเมวํ จตฺตาโรเม วลาหกูปมา ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิํ. กตเม จตฺตาโร? คชฺชิตา โน วสฺสิตา, วสฺสิตา โน คชฺชิตา, คชฺชิตา จ วสฺสิตา จ, เนว คชฺชิตา โน วสฺสิตา.
กถญฺจ ปุคฺคโล คชฺชิตา โหติ โน วสฺสิตา? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ภาสิตา โหติ, โน กตฺตา. เอวํ ปุคฺคโล คชฺชิตา โหติ, โน วสฺสิตา. เสยฺยถาปิ โส วลาหโก คชฺชิตา โน วสฺสิตา, ตถูปโม อยํ ปุคฺคโล. (1)
กถญฺจ ปุคฺคโล วสฺสิตา โหติ โน คชฺชิตา? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล กตฺตา โหติ, โน ภาสิตา. เอวํ ปุคฺคโล วสฺสิตา โหติ โน คชฺชิตา. เสยฺยถาปิ โส วลาหโก วสฺสิตา โน คชฺชิตา, ตถูปโม อยํ ปุคฺคโล. (2)
กถญฺจ ปุคฺคโล คชฺชิตา จ โหติ วสฺสิตา จ? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ภาสิตา จ โหติ, กตฺตา จ. เอวํ ปุคฺคโล คชฺชิตา จ โหติ วสฺสิตา จ. เสยฺยถาปิ โส วลาหโก คชฺชิตา จ วสฺสิตา จ, ตถูปโม อยํ ปุคฺคโล. (3)
กถญฺจ ปุคฺคโล เนว คชฺชิตา โหติ โน วสฺสิตา? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล เนว ภาสิตา โหติ โน กตฺตา. เอวํ ปุคฺคโล เนว คชฺชิตา โหติ โน วสฺสิตา. เสยฺยถาปิ โส วลาหโก เนว คชฺชิตา โน วสฺสิตา, ตถูปโม อยํ ปุคฺคโล. (4)
อิเม จตฺตาโร วลาหกูปมา ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิํ.
ตตฺถ กตเม จตฺตาโร มูสิกูปมา ปุคฺคลา? จตโสฺส มูสิกา— คาธํ กตฺตา โน วสิตา, วสิตา โน คาธํ กตฺตา, คาธํ กตฺตา จ วสิตา จ, เนว คาธํ กตฺตา โน วสิตา. เอวเมวํ จตฺตาโรเม มูสิกูปมา ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิํ. กตเม จตฺตาโร? คาธํ กตฺตา โน วสิตา, วสิตา โน คาธํ กตฺตา, คาธํ กตฺตา จ วสิตา จ, เนว คาธํ กตฺตา โน วสิตา.
กถญฺจ ปุคฺคโล คาธํ กตฺตา โหติ โน วสิตา? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ธมฺมํ ปริยาปุณาติ— สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถํ อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ. โส “อิทํ ทุกฺขนฺ”ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, “อยํ ทุกฺขสมุทโย”ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, “อยํ ทุกฺขนิโรโธ”ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, “อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. เอวํ ปุคฺคโล คาธํ กตฺตา โหติ โน วสิตา. เสยฺยถาปิ สา มูสิกา คาธํ กตฺตา โน วสิตา, ตถูปโม อยํ ปุคฺคโล. (1)
กถญฺจ ปุคฺคโล วสิตา โหติ โน คาธํ กตฺตา? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ธมฺมํ น ปริยาปุณาติ— สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถํ อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ. โส “อิทํ ทุกฺขนฺ”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อยํ ทุกฺขสมุทโย”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อยํ ทุกฺขนิโรโธ”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. เอวํ ปุคฺคโล วสิตา โหติ โน คาธํ กตฺตา. เสยฺยถาปิ สา มูสิกา วสิตา โน คาธํ กตฺตา, ตถูปโม อยํ ปุคฺคโล. (2)
กถญฺจ ปุคฺคโล คาธํ กตฺตา จ โหติ วสิตา จ? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ธมฺมํ ปริยาปุณาติ— สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถํ อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ. โส “อิทํ ทุกฺขนฺ”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อยํ ทุกฺขสมุทโย”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อยํ ทุกฺขนิโรโธ”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. เอวํ ปุคฺคโล คาธํ กตฺตา จ โหติ วสิตา จ. เสยฺยถาปิ สา มูสิกา คาธํ กตฺตา จ วสิตา จ, ตถูปโม อยํ ปุคฺคโล. (3)
กถญฺจ ปุคฺคโล เนว คาธํ กตฺตา โหติ โน วสิตา? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ธมฺมํ น ปริยาปุณาติ— สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถํ อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ. โส “อิทํ ทุกฺขนฺ”ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, “อยํ ทุกฺขสมุทโย”ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, “อยํ ทุกฺขนิโรโธ”ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, “อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. เอวํ ปุคฺคโล เนว คาธํ กตฺตา โหติ โน วสิตา. เสยฺยถาปิ สา มูสิกา เนว คาธํ กตฺตา โน วสิตา, ตถูปโม อยํ ปุคฺคโล. (4)
อิเม จตฺตาโร มูสิกูปมา ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิํ.
ตตฺถ กตเม จตฺตาโร อมฺพูปมา ปุคฺคลา? จตฺตาริ อมฺพานิ— อามํ ปกฺกวณฺณิ, ปกฺกํ อามวณฺณิ, อามํ อามวณฺณิ, ปกฺกํ ปกฺกวณฺณิ. เอวเมวํ จตฺตาโรเม อมฺพูปมา ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิํ. กตเม จตฺตาโร? อาโม ปกฺกวณฺณี, ปกฺโก อามวณฺณี, อาโม อามวณฺณี, ปกฺโก ปกฺกวณฺณี.
กถญฺจ ปุคฺคโล อาโม โหติ ปกฺกวณฺณี? อิเธกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส ปาสาทิกํ โหติ อภิกฺกนฺตํ ปฏิกฺกนฺตํ อาโลกิตํ วิโลกิตํ สมิญฺชิตํ ปสาริตํ สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารณํ. โส “อิทํ ทุกฺขนฺ”ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, “อยํ ทุกฺขสมุทโย”ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, “อยํ ทุกฺขนิโรโธ”ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, “อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. เอวํ ปุคฺคโล อาโม โหติ ปกฺกวณฺณี. เสยฺยถาปิ ตํ อมฺพํ อามํ ปกฺกวณฺณิ, ตถูปโม อยํ ปุคฺคโล. (1)
กถญฺจ ปุคฺคโล ปกฺโก โหติ อามวณฺณี? อิเธกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส น ปาสาทิกํ โหติ อภิกฺกนฺตํ ปฏิกฺกนฺตํ อาโลกิตํ วิโลกิตํ สมิญฺชิตํ ปสาริตํ สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารณํ. โส “อิทํ ทุกฺขนฺ”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อยํ ทุกฺขสมุทโย”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อยํ ทุกฺขนิโรโธ”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. เอวํ ปุคฺคโล ปกฺโก โหติ อามวณฺณี. เสยฺยถาปิ ตํ อมฺพํ ปกฺกํ อามวณฺณิ, ตถูปโม อยํ ปุคฺคโล. (2)
กถญฺจ ปุคฺคโล อาโม โหติ อามวณฺณี? อิเธกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส น ปาสาทิกํ โหติ อภิกฺกนฺตํ ปฏิกฺกนฺตํ อาโลกิตํ วิโลกิตํ สมิญฺชิตํ ปสาริตํ สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารณํ. โส “อิทํ ทุกฺขนฺ”ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ …เป… “อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. เอวํ ปุคฺคโล อาโม โหติ อามวณฺณี. เสยฺยถาปิ ตํ อมฺพํ อามํ อามวณฺณิ, ตถูปโม อยํ ปุคฺคโล. (3)
กถญฺจ ปุคฺคโล ปกฺโก โหติ ปกฺกวณฺณี? อิเธกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส ปาสาทิกํ โหติ อภิกฺกนฺตํ ปฏิกฺกนฺตํ อาโลกิตํ วิโลกิตํ สมิญฺชิตํ ปสาริตํ สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารณํ. โส “อิทํ ทุกฺขนฺ”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ …เป… “อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. เอวํ ปุคฺคโล ปกฺโก โหติ ปกฺกวณฺณี. เสยฺยถาปิ ตํ อมฺพํ ปกฺกํ ปกฺกวณฺณิ, ตถูปโม อยํ ปุคฺคโล. (4)
อิเม จตฺตาโร อมฺพูปมา ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิํ.
ตตฺถ กตเม จตฺตาโร กุมฺภูปมา ปุคฺคลา? จตฺตาโร กุมฺภา— ตุจฺโฉ ปิหิโต, ปูโร วิวโฏ, ตุจฺโฉ วิวโฏ, ปูโร ปิหิโต. เอวเมวํ จตฺตาโรเม กุมฺภูปมา ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิํ. กตเม จตฺตาโร? ตุจฺโฉ ปิหิโต, ปูโร วิวโฏ, ตุจฺโฉ วิวโฏ, ปูโร ปิหิโต.
กถญฺจ ปุคฺคโล ตุจฺโฉ โหติ ปิหิโต? อิเธกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส ปาสาทิกํ โหติ อภิกฺกนฺตํ ปฏิกฺกนฺตํ อาโลกิตํ วิโลกิตํ สมิญฺชิตํ ปสาริตํ สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารณํ. โส “อิทํ ทุกฺขนฺ”ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ …เป… “อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. เอวํ ปุคฺคโล ตุจฺโฉ โหติ ปิหิโต. เสยฺยถาปิ โส กุมฺโภ ตุจฺโฉ ปิหิโต, ตถูปโม อยํ ปุคฺคโล. (1)
กถญฺจ ปุคฺคโล ปูโร โหติ วิวโฏ? อิเธกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส น ปาสาทิกํ โหติ อภิกฺกนฺตํ ปฏิกฺกนฺตํ อาโลกิตํ วิโลกิตํ สมิญฺชิตํ ปสาริตํ สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารณํ. โส “อิทํ ทุกฺขนฺ”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ …เป… “อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. เอวํ ปุคฺคโล ปูโร โหติ วิวโฏ. เสยฺยถาปิ โส กุมฺโภ ปูโร วิวโฏ, ตถูปโม อยํ ปุคฺคโล. (2)
กถญฺจ ปุคฺคโล ตุจฺโฉ โหติ วิวโฏ? อิเธกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส น ปาสาทิกํ โหติ อภิกฺกนฺตํ ปฏิกฺกนฺตํ อาโลกิตํ วิโลกิตํ สมิญฺชิตํ ปสาริตํ สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารณํ. โส “อิทํ ทุกฺขนฺ”ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ …เป… “อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. เอวํ ปุคฺคโล ตุจฺโฉ โหติ วิวโฏ. เสยฺยถาปิ โส กุมฺโภ ตุจฺโฉ วิวโฏ, ตถูปโม อยํ ปุคฺคโล. (3)
กถญฺจ ปุคฺคโล ปูโร โหติ ปิหิโต? อิเธกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส ปาสาทิกํ โหติ อภิกฺกนฺตํ ปฏิกฺกนฺตํ อาโลกิตํ วิโลกิตํ สมิญฺชิตํ ปสาริตํ สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารณํ. โส “อิทํ ทุกฺขนฺ”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ …เป… “อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. เอวํ ปุคฺคโล ปูโร โหติ ปิหิโต. เสยฺยถาปิ โส กุมฺโภ ปูโร ปิหิโต, ตถูปโม อยํ ปุคฺคโล. (4)
อิเม จตฺตาโร กุมฺภูปมา ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิํ.
ตตฺถ กตเม จตฺตาโร อุทกรหทูปมา ปุคฺคลา? จตฺตาโร อุทกรหทา— อุตฺตาโน คมฺภีโรภาโส, คมฺภีโร อุตฺตาโนภาโส, อุตฺตาโน อุตฺตาโนภาโส, คมฺภีโร คมฺภีโรภาโส. เอวเมวํ จตฺตาโรเม อุทกรหทูปมา ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิํ. กตเม จตฺตาโร? อุตฺตาโน คมฺภีโรภาโส, คมฺภีโร อุตฺตาโนภาโส, อุตฺตาโน อุตฺตาโนภาโส, คมฺภีโร คมฺภีโรภาโส.
กถญฺจ ปุคฺคโล อุตฺตาโน โหติ คมฺภีโรภาโส? อิเธกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส ปาสาทิกํ โหติ อภิกฺกนฺตํ ปฏิกฺกนฺตํ อาโลกิตํ วิโลกิตํ สมิญฺชิตํ ปสาริตํ สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารณํ. โส “อิทํ ทุกฺขนฺ”ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ …เป… “อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. เอวํ ปุคฺคโล อุตฺตาโน โหติ คมฺภีโรภาโส. เสยฺยถาปิ โส อุทกรหโท อุตฺตาโน คมฺภีโรภาโส, ตถูปโม อยํ ปุคฺคโล. (1)
กถญฺจ ปุคฺคโล คมฺภีโร โหติ อุตฺตาโนภาโส? อิเธกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส น ปาสาทิกํ โหติ อภิกฺกนฺตํ ปฏิกฺกนฺตํ อาโลกิตํ วิโลกิตํ สมิญฺชิตํ ปสาริตํ สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารณํ. โส “อิทํ ทุกฺขนฺ”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ …เป… “อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. เอวํ ปุคฺคโล คมฺภีโร โหติ อุตฺตาโนภาโส. เสยฺยถาปิ โส อุทกรหโท คมฺภีโร อุตฺตาโนภาโส, ตถูปโม อยํ ปุคฺคโล. (2)
กถญฺจ ปุคฺคโล อุตฺตาโน โหติ อุตฺตาโนภาโส? อิเธกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส น ปาสาทิกํ โหติ อภิกฺกนฺตํ ปฏิกฺกนฺตํ อาโลกิตํ วิโลกิตํ สมิญฺชิตํ ปสาริตํ สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารณํ. โส “อิทํ ทุกฺขนฺ”ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ …เป… “อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. เอวํ ปุคฺคโล อุตฺตาโน โหติ อุตฺตาโนภาโส. เสยฺยถาปิ โส อุทกรหโท อุตฺตาโน อุตฺตาโนภาโส, ตถูปโม อยํ ปุคฺคโล. (3)
กถญฺจ ปุคฺคโล คมฺภีโร โหติ คมฺภีโรภาโส? อิเธกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส ปาสาทิกํ โหติ อภิกฺกนฺตํ ปฏิกฺกนฺตํ อาโลกิตํ วิโลกิตํ สมิญฺชิตํ ปสาริตํ สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารณํ. โส “อิทํ ทุกฺขนฺ”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ …เป… “อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. เอวํ ปุคฺคโล คมฺภีโร โหติ คมฺภีโรภาโส. เสยฺยถาปิ โส อุทกรหโท คมฺภีโร คมฺภีโรภาโส, ตถูปโม อยํ ปุคฺคโล. (4)
อิเม จตฺตาโร อุทกรหทูปมา ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิํ.
ตตฺถ กตเม จตฺตาโร พลีพทฺทูปมา ปุคฺคลา? จตฺตาโร พลีพทฺทา— สกควจณฺโฑ โน ปรควจณฺโฑ, ปรควจณฺโฑ โน สกควจณฺโฑ, สกควจณฺโฑ จ ปรควจณฺโฑ จ, เนว สกควจณฺโฑ โน ปรควจณฺโฑ. เอวเมวํ จตฺตาโรเม พลีพทฺทูปมา ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิํ. กตเม จตฺตาโร? สกควจณฺโฑ โน ปรควจณฺโฑ, ปรควจณฺโฑ โน สกควจณฺโฑ, สกควจณฺโฑ จ ปรควจณฺโฑ จ, เนว สกควจณฺโฑ โน ปรควจณฺโฑ.
กถญฺจ ปุคฺคโล สกควจณฺโฑ โหติ โน ปรควจณฺโฑ? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล สกปริสํ อุพฺเพชิตา โหติ, โน ปรปริสํ. เอวํ ปุคฺคโล สกควจณฺโฑ โหติ โน ปรควจณฺโฑ. เสยฺยถาปิ โส พลีพทฺโท สกควจณฺโฑ โน ปรควจณฺโฑ, ตถูปโม อยํ ปุคฺคโล. (1)
กถญฺจ ปุคฺคโล ปรควจณฺโฑ โหติ โน สกควจณฺโฑ? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปรปริสํ อุพฺเพชิตา โหติ, โน สกปริสํ. เอวํ ปุคฺคโล ปรควจณฺโฑ โหติ โน สกควจณฺโฑ. เสยฺยถาปิ โส พลีพทฺโท ปรควจณฺโฑ โน สกควจณฺโฑ, ตถูปโม อยํ ปุคฺคโล. (2)
กถญฺจ ปุคฺคโล สกควจณฺโฑ จ โหติ ปรควจณฺโฑ จ? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล สกปริสญฺจ อุพฺเพชิตา โหติ, ปรปริสญฺจ. เอวํ ปุคฺคโล สกควจณฺโฑ จ โหติ ปรควจณฺโฑ จ. เสยฺยถาปิ โส พลีพทฺโท สกควจณฺโฑ จ ปรควจณฺโฑ จ, ตถูปโม อยํ ปุคฺคโล. (3)
กถญฺจ ปุคฺคโล เนว สกควจณฺโฑ โหติ โน ปรควจณฺโฑ? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล เนว สกปริสํ อุพฺเพชิตา โหติ โน ปรปริสํ. เอวํ ปุคฺคโล เนว สกควจณฺโฑ โหติ โน ปรควจณฺโฑ. เสยฺยถาปิ โส พลีพทฺโท เนว สกควจณฺโฑ โน ปรควจณฺโฑ, ตถูปโม อยํ ปุคฺคโล. (4)
อิเม จตฺตาโร พลีพทฺทูปมา ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิํ.
ตตฺถ กตเม จตฺตาโร อาสีวิสูปมา ปุคฺคลา? จตฺตาโร อาสีวิสา— อาคตวิโส โน โฆรวิโส, โฆรวิโส โน อาคตวิโส, อาคตวิโส จ โฆรวิโส จ, เนว อาคตวิโส โน โฆรวิโส. เอวเมวํ จตฺตาโรเม อาสีวิสูปมา ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิํ. กตเม จตฺตาโร? อาคตวิโส โน โฆรวิโส, โฆรวิโส โน อาคตวิโส, อาคตวิโส จ โฆรวิโส จ, เนว อาคตวิโส โน โฆรวิโส.
กถญฺจ ปุคฺคโล อาคตวิโส โหติ โน โฆรวิโส? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อภิณฺหํ กุชฺฌติ. โส จ ขฺวสฺส โกโธ น จิรํ ทีฆรตฺตํ อนุเสติ. เอวํ ปุคฺคโล อาคตวิโส โหติ, โน โฆรวิโส. เสยฺยถาปิ โส อาสีวิโส อาคตวิโส โน โฆรวิโส, ตถูปโม อยํ ปุคฺคโล. (1)
กถญฺจ ปุคฺคโล โฆรวิโส โหติ โน อาคตวิโส? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล นเหว โข อภิณฺหํ กุชฺฌติ. โส จ ขฺวสฺส โกโธ จิรํ ทีฆรตฺตํ อนุเสติ. เอวํ ปุคฺคโล โฆรวิโส โหติ, โน อาคตวิโส. เสยฺยถาปิ โส อาสีวิโส โฆรวิโส โน อาคตวิโส, ตถูปโม อยํ ปุคฺคโล. (2)
กถญฺจ ปุคฺคโล อาคตวิโส จ โหติ โฆรวิโส จ? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อภิณฺหํ กุชฺฌติ. โส จ ขฺวสฺส โกโธ จิรํ ทีฆรตฺตํ อนุเสติ. เอวํ ปุคฺคโล อาคตวิโส จ โหติ โฆรวิโส จ. เสยฺยถาปิ โส อาสีวิโส อาคตวิโส จ โฆรวิโส จ, ตถูปโม อยํ ปุคฺคโล. (3)
กถญฺจ ปุคฺคโล เนว อาคตวิโส โหติ โน โฆรวิโส? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล นเหว โข อภิณฺหํ กุชฺฌติ. โส จ ขฺวสฺส โกโธ น จิรํ ทีฆรตฺตํ อนุเสติ. เอวํ ปุคฺคโล เนว อาคตวิโส โหติ โน โฆรวิโส. เสยฺยถาปิ โส อาสีวิโส เนว อาคตวิโส โน โฆรวิโส, ตถูปโม อยํ ปุคฺคโล. (4)
อิเม จตฺตาโร อาสีวิสูปมา ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิํ.
กถญฺจ ปุคฺคโล อนนุวิจฺจ อปริโยคาเหตฺวา อวณฺณารหสฺส วณฺณํ ภาสิตา โหติ? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ทุปฺปฏิปนฺนานํ มิจฺฉาปฏิปนฺนานํ ติตฺถิยานํ ติตฺถิยสาวกานํ วณฺณํ ภาสติ— “สุปฺปฏิปนฺนา” อิติปิ, “สมฺมาปฏิปนฺนา” อิติปีติ. เอวํ ปุคฺคโล อนนุวิจฺจ อปริโยคาเหตฺวา อวณฺณารหสฺส วณฺณํ ภาสิตา โหติ. (1)
กถญฺจ ปุคฺคโล อนนุวิจฺจ อปริโยคาเหตฺวา วณฺณารหสฺส อวณฺณํ ภาสิตา โหติ? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล สุปฺปฏิปนฺนานํ สมฺมาปฏิปนฺนานํ พุทฺธานํ พุทฺธสาวกานํ อวณฺณํ ภาสติ— “ทุปฺปฏิปนฺนา” อิติปิ, “มิจฺฉาปฏิปนฺนา” อิติปีติ. เอวํ ปุคฺคโล อนนุวิจฺจ อปริโยคาเหตฺวา วณฺณารหสฺส อวณฺณํ ภาสิตา โหติ. (2)
กถญฺจ ปุคฺคโล อนนุวิจฺจ อปริโยคาเหตฺวา อปฺปสาทนีเย ฐาเน ปสาทํ อุปทํสิตา โหติ? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ทุปฺปฏิปทาย มิจฺฉาปฏิปทาย ปสาทํ ชเนติ— “สุปฺปฏิปทา” อิติปิ, “สมฺมาปฏิปทา” อิติปีติ. เอวํ ปุคฺคโล อนนุวิจฺจ อปริโยคาเหตฺวา อปฺปสาทนีเย ฐาเน ปสาทํ อุปทํสิตา โหติ. (3)
กถญฺจ ปุคฺคโล อนนุวิจฺจ อปริโยคาเหตฺวา ปสาทนีเย ฐาเน อปฺปสาทํ อุปทํสิตา โหติ? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล สุปฺปฏิปทาย สมฺมาปฏิปทาย อปฺปสาทํ ชเนติ— “ทุปฺปฏิปทา” อิติปิ, “มิจฺฉาปฏิปทา” อิติปีติ. เอวํ ปุคฺคโล อนนุวิจฺจ อปริโยคาเหตฺวา ปสาทนีเย ฐาเน อปฺปสาทํ อุปทํสิตา โหติ. (4)
กถญฺจ ปุคฺคโล อนุวิจฺจ ปริโยคาเหตฺวา อวณฺณารหสฺส อวณฺณํ ภาสิตา โหติ? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ทุปฺปฏิปนฺนานํ มิจฺฉาปฏิปนฺนานํ ติตฺถิยานํ ติตฺถิยสาวกานํ อวณฺณํ ภาสติ— “ทุปฺปฏิปนฺนา” อิติปิ, “มิจฺฉาปฏิปนฺนา” อิติปีติ. เอวํ ปุคฺคโล อนุวิจฺจ ปริโยคาเหตฺวา อวณฺณารหสฺส อวณฺณํ ภาสิตา โหติ. (1)
กถญฺจ ปุคฺคโล อนุวิจฺจ ปริโยคาเหตฺวา วณฺณารหสฺส วณฺณํ ภาสิตา โหติ? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล สุปฺปฏิปนฺนานํ สมฺมาปฏิปนฺนานํ พุทฺธานํ พุทฺธสาวกานํ วณฺณํ ภาสติ— “สุปฺปฏิปนฺนา” อิติปิ, “สมฺมาปฏิปนฺนา” อิติปีติ. เอวํ ปุคฺคโล อนุวิจฺจ ปริโยคาเหตฺวา วณฺณารหสฺส วณฺณํ ภาสิตา โหติ. (2)
กถญฺจ ปุคฺคโล อนุวิจฺจ ปริโยคาเหตฺวา อปฺปสาทนีเย ฐาเน อปฺปสาทํ อุปทํสิตา โหติ? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ทุปฺปฏิปทาย มิจฺฉาปฏิปทาย อปฺปสาทํ ชเนติ— “ทุปฺปฏิปทา” อิติปิ, “มิจฺฉาปฏิปทา” อิติปีติ. เอวํ ปุคฺคโล อนุวิจฺจ ปริโยคาเหตฺวา อปฺปสาทนีเย ฐาเน อปฺปสาทํ อุปทํสิตา โหติ. (3)
กถญฺจ ปุคฺคโล อนุวิจฺจ ปริโยคาเหตฺวา ปสาทนีเย ฐาเน ปสาทํ อุปทํสิตา โหติ? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล สุปฺปฏิปทาย สมฺมาปฏิปทาย ปสาทํ ชเนติ— “สุปฺปฏิปทา” อิติปิ, “สมฺมาปฏิปทา” อิติปีติ. เอวํ ปุคฺคโล อนุวิจฺจ ปริโยคาเหตฺวา ปสาทนีเย ฐาเน ปสาทํ อุปทํสิตา โหติ. (4)
กถญฺจ ปุคฺคโล อวณฺณารหสฺส อวณฺณํ ภาสิตา โหติ ภูตํ ตจฺฉํ กาเลน, โน จ โข วณฺณารหสฺส วณฺณํ ภาสิตา โหติ ภูตํ ตจฺฉํ กาเลน? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล วณฺโณปิ สํวิชฺชติ อวณฺโณปิ สํวิชฺชติ. โย ตตฺถ อวณฺโณ ตํ ภณติ ภูตํ ตจฺฉํ กาเลน, โย ตตฺถ วณฺโณ ตํ น ภณติ ภูตํ ตจฺฉํ กาเลน. เอวํ ปุคฺคโล อวณฺณารหสฺส อวณฺณํ ภาสิตา โหติ ภูตํ ตจฺฉํ กาเลน, โน จ โข วณฺณารหสฺส วณฺณํ ภาสิตา โหติ ภูตํ ตจฺฉํ กาเลน. (1)
กถญฺจ ปุคฺคโล วณฺณารหสฺส วณฺณํ ภาสิตา โหติ ภูตํ ตจฺฉํ กาเลน, โน จ โข อวณฺณารหสฺส อวณฺณํ ภาสิตา โหติ ภูตํ ตจฺฉํ กาเลน? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล วณฺโณปิ สํวิชฺชติ อวณฺโณปิ สํวิชฺชติ. โย ตตฺถ วณฺโณ ตํ ภณติ ภูตํ ตจฺฉํ กาเลน, โย ตตฺถ อวณฺโณ ตํ น ภณติ ภูตํ ตจฺฉํ กาเลน. เอวํ ปุคฺคโล วณฺณารหสฺส วณฺณํ ภาสิตา โหติ ภูตํ ตจฺฉํ กาเลน, โน จ โข อวณฺณารหสฺส อวณฺณํ ภาสิตา โหติ ภูตํ ตจฺฉํ กาเลน. (2)
กถญฺจ ปุคฺคโล อวณฺณารหสฺส จ อวณฺณํ ภาสิตา โหติ ภูตํ ตจฺฉํ กาเลน, วณฺณารหสฺส จ วณฺณํ ภาสิตา โหติ ภูตํ ตจฺฉํ กาเลน? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล วณฺโณปิ สํวิชฺชติ อวณฺโณปิ สํวิชฺชติ. โย ตตฺถ อวณฺโณ ตํ ภณติ ภูตํ ตจฺฉํ กาเลน, โยปิ ตตฺถ วณฺโณ ตมฺปิ ภณติ ภูตํ ตจฺฉํ กาเลน. ตตฺร กาลญฺญู โหติ ตสฺส ปญฺหสฺส เวยฺยากรณาย. เอวํ ปุคฺคโล อวณฺณารหสฺส จ อวณฺณํ ภาสิตา โหติ ภูตํ ตจฺฉํ กาเลน, วณฺณารหสฺส จ วณฺณํ ภาสิตา โหติ ภูตํ ตจฺฉํ กาเลน. (3)
กถญฺจ ปุคฺคโล เนว อวณฺณารหสฺส อวณฺณํ ภาสิตา โหติ ภูตํ ตจฺฉํ กาเลน, โนปิ วณฺณารหสฺส วณฺณํ ภาสิตา โหติ ภูตํ ตจฺฉํ กาเลน? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล วณฺโณปิ สํวิชฺชติ อวณฺโณปิ สํวิชฺชติ. โย ตตฺถ อวณฺโณ ตํ น ภณติ ภูตํ ตจฺฉํ กาเลน, โยปิ ตตฺถ วณฺโณ ตมฺปิ น ภณติ ภูตํ ตจฺฉํ กาเลน. อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. เอวํ ปุคฺคโล เนว อวณฺณารหสฺส อวณฺณํ ภาสิตา โหติ ภูตํ ตจฺฉํ กาเลน, โนปิ วณฺณารหสฺส วณฺณํ ภาสิตา โหติ ภูตํ ตจฺฉํ กาเลน. (4)
กตโม จ ปุคฺคโล อุฏฺฐานผลูปชีวี โน ปุญฺญผลูปชีวี? ยสฺส ปุคฺคลสฺส อุฏฺฐหโต ฆฏโต วายมโต อาชีโว อภินิพฺพตฺตติ, โน ปุญฺญโต— อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “อุฏฺฐานผลูปชีวี, โน ปุญฺญผลูปชีวี”. (1)
กตโม จ ปุคฺคโล ปุญฺญผลูปชีวี โน อุฏฺฐานผลูปชีวี? ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทเว อุปาทาย ตตูปริ เทวา ปุญฺญผลูปชีวิโน น อุฏฺฐานผลูปชีวิโน. (2)
กตโม จ ปุคฺคโล อุฏฺฐานผลูปชีวี จ ปุญฺญผลูปชีวี จ? ยสฺส ปุคฺคลสฺส อุฏฺฐหโต ฆฏโต วายมโต อาชีโว อภินิพฺพตฺตติ ปุญฺญโต จ— อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “อุฏฺฐานผลูปชีวี จ ปุญฺญผลูปชีวี จ”. (3)
กตโม จ ปุคฺคโล เนว อุฏฺฐานผลูปชีวี โน ปุญฺญผลูปชีวี? เนรยิกา เนว อุฏฺฐานผลูปชีวิโน โน ปุญฺญผลูปชีวิโน. (4)
กถญฺจ ปุคฺคโล ตโม โหติ ตมปรายโน? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล นีเจ กุเล ปจฺจาชาโต โหติ— จณฺฑาลกุเล วา เนสาทกุเล วา เวนกุเล วา รถการกุเล วา ปุกฺกุสกุเล วา ทลิทฺเท อปฺปนฺนปานโภชเน กสิรวุตฺติเก, ยตฺถ กสิเรน ฆาสจฺฉาโท ลพฺภติ. โส จ โหติ ทุพฺพณฺโณ ทุทฺทสิโก โอโกฏิมโก พหฺวาพาโธ กาโณ วา กุณี วา ขญฺโช วา ปกฺขหโต วา, น ลาภี อนฺนสฺส ปานสฺส วตฺถสฺส ยานสฺส มาลาคนฺธวิเลปนสฺส เสยฺยาวสถปทีเปยฺยสฺส. โส กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรติ. โส กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา วาจาย ทุจฺจริตํ จริตฺวา มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ. เอวํ ปุคฺคโล ตโม โหติ ตมปรายโน. (1)
กถญฺจ ปุคฺคโล ตโม โหติ โชติปรายโน? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล นีเจ กุเล ปจฺจาชาโต โหติ— จณฺฑาลกุเล วา เนสาทกุเล วา เวนกุเล วา รถการกุเล วา ปุกฺกุสกุเล วา ทลิทฺเท อปฺปนฺนปานโภชเน กสิรวุตฺติเก, ยตฺถ กสิเรน ฆาสจฺฉาโท ลพฺภติ. โส จ โหติ ทุพฺพณฺโณ ทุทฺทสิโก โอโกฏิมโก พหฺวาพาโธ กาโณ วา กุณี วา ขญฺโช วา ปกฺขหโต วา, น ลาภี อนฺนสฺส ปานสฺส วตฺถสฺส ยานสฺส มาลาคนฺธวิเลปนสฺส เสยฺยาวสถปทีเปยฺยสฺส. โส กาเยน สุจริตํ จรติ, วาจาย สุจริตํ จรติ, มนสา สุจริตํ จรติ. โส กาเยน สุจริตํ จริตฺวา วาจาย สุจริตํ จริตฺวา มนสา สุจริตํ จริตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. เอวํ ปุคฺคโล ตโม โหติ โชติปรายโน. (2)
กถญฺจ ปุคฺคโล โชติ โหติ ตมปรายโน? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อุจฺเจ กุเล ปจฺจาชาโต โหติ— ขตฺติยมหาสาลกุเล วา พฺราหฺมณมหาสาลกุเล วา คหปติมหาสาลกุเล วา อฑฺเฒ มหทฺธเน มหาโภเค ปหูตชาตรูปรชเต ปหูตวิตฺตูปกรเณ ปหูตธนธญฺเญ. โส จ โหติ อภิรูโป ทสฺสนีโย ปาสาทิโก ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคโต, ลาภี อนฺนสฺส ปานสฺส วตฺถสฺส ยานสฺส มาลาคนฺธวิเลปนสฺส เสยฺยาวสถปทีเปยฺยสฺส. โส กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรติ. โส กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา วาจาย ทุจฺจริตํ จริตฺวา มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ. เอวํ ปุคฺคโล โชติ โหติ ตมปรายโน. (3)
กถญฺจ ปุคฺคโล โชติ โหติ โชติปรายโน? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อุจฺเจ กุเล ปจฺจาชาโต โหติ— ขตฺติยมหาสาลกุเล วา พฺราหฺมณมหาสาลกุเล วา คหปติมหาสาลกุเล วา อฑฺเฒ มหทฺธเน มหาโภเค ปหูตชาตรูปรชเต ปหูตวิตฺตูปกรเณ ปหูตธนธญฺเญ. โส จ โหติ อภิรูโป ทสฺสนีโย ปาสาทิโก ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคโต, ลาภี อนฺนสฺส ปานสฺส วตฺถสฺส ยานสฺส มาลาคนฺธวิเลปนสฺส เสยฺยาวสถปทีเปยฺยสฺส. โส กาเยน สุจริตํ จรติ, วาจาย สุจริตํ จรติ, มนสา สุจริตํ จรติ. โส กาเยน สุจริตํ จริตฺวา วาจาย สุจริตํ จริตฺวา มนสา สุจริตํ จริตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. เอวํ ปุคฺคโล โชติ โหติ โชติปรายโน. (4)
กถญฺจ ปุคฺคโล โอณโตณโต โหติ …เป… เอวํ ปุคฺคโล โอณโตณโต โหติ. (1)
กถญฺจ ปุคฺคโล โอณตุณฺณโต โหติ …เป… เอวํ ปุคฺคโล โอณตุณฺณโต โหติ. (2)
กถญฺจ ปุคฺคโล อุณฺณโตณโต โหติ …เป… เอวํ ปุคฺคโล อุณฺณโตณโต โหติ. (3)
กถญฺจ ปุคฺคโล อุณฺณตุณฺณโต โหติ …เป… เอวํ ปุคฺคโล อุณฺณตุณฺณโต โหติ. (4)
ตตฺถ กตเม จตฺตาโร รุกฺขูปมา ปุคฺคลา? จตฺตาโร รุกฺขา— เผคฺคุ สารปริวาโร, สาโร เผคฺคุปริวาโร, เผคฺคุ เผคฺคุปริวาโร, สาโร สารปริวาโร. เอวเมวํ จตฺตาโรเม รุกฺขูปมา ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิํ. กตเม จตฺตาโร? เผคฺคุ สารปริวาโร, สาโร เผคฺคุปริวาโร, เผคฺคุ เผคฺคุปริวาโร, สาโร สารปริวาโร.
กถญฺจ ปุคฺคโล เผคฺคุ โหติ สารปริวาโร? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ทุสฺสีโล โหติ ปาปธมฺโม, ปริสา จ ขฺวสฺส โหติ สีลวตี กลฺยาณธมฺมา. เอวํ ปุคฺคโล เผคฺคุ โหติ สารปริวาโร. เสยฺยถาปิ โส รุกฺโข เผคฺคุ สารปริวาโร, ตถูปโม อยํ ปุคฺคโล. (1)
กถญฺจ ปุคฺคโล สาโร โหติ เผคฺคุปริวาโร? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล สีลวา โหติ กลฺยาณธมฺโม, ปริสา จ ขฺวสฺส โหติ ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา. เอวํ ปุคฺคโล สาโร โหติ เผคฺคุปริวาโร. เสยฺยถาปิ โส รุกฺโข สาโร เผคฺคุปริวาโร, ตถูปโม อยํ ปุคฺคโล. (2)
กถญฺจ ปุคฺคโล เผคฺคุ โหติ เผคฺคุปริวาโร? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ทุสฺสีโล โหติ ปาปธมฺโม, ปริสาปิสฺส โหติ ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา. เอวํ ปุคฺคโล เผคฺคุ โหติ เผคฺคุปริวาโร. เสยฺยถาปิ โส รุกฺโข เผคฺคุ เผคฺคุปริวาโร, ตถูปโม อยํ ปุคฺคโล. (3)
กถญฺจ ปุคฺคโล สาโร โหติ สารปริวาโร? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล สีลวา โหติ กลฺยาณธมฺโม, ปริสาปิสฺส โหติ สีลวตี กลฺยาณธมฺมา. เอวํ ปุคฺคโล สาโร โหติ สารปริวาโร. เสยฺยถาปิ โส รุกฺโข สาโร สารปริวาโร, ตถูปโม อยํ ปุคฺคโล. (4)
อิเม จตฺตาโร รุกฺขูปมา ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิํ.
กตโม จ ปุคฺคโล รูปปฺปมาโณ รูปปฺปสนฺโน? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อาโรหํ วา ปสฺสิตฺวา ปริณาหํ วา ปสฺสิตฺวา สณฺฐานํ วา ปสฺสิตฺวา ปาริปูริํ วา ปสฺสิตฺวา ตตฺถ ปมาณํ คเหตฺวา ปสาทํ ชเนติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล รูปปฺปมาโณ รูปปฺปสนฺโน. (1)
กตโม จ ปุคฺคโล โฆสปฺปมาโณ โฆสปฺปสนฺโน? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปรวณฺณนาย ปรโถมนาย ปรปสํสนาย ปรวณฺณหาริกาย ตตฺถ ปมาณํ คเหตฺวา ปสาทํ ชเนติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล โฆสปฺปมาโณ โฆสปฺปสนฺโน. (2)
กตโม จ ปุคฺคโล ลูขปฺปมาโณ ลูขปฺปสนฺโน? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล จีวรลูขํ วา ปสฺสิตฺวา ปตฺตลูขํ วา ปสฺสิตฺวา เสนาสนลูขํ วา ปสฺสิตฺวา วิวิธํ วา ทุกฺกรการิกํ ปสฺสิตฺวา ตตฺถ ปมาณํ คเหตฺวา ปสาทํ ชเนติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ลูขปฺปมาโณ ลูขปฺปสนฺโน. (3)
กตโม จ ปุคฺคโล ธมฺมปฺปมาโณ ธมฺมปฺปสนฺโน? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล สีลํ วา ปสฺสิตฺวา สมาธิํ วา ปสฺสิตฺวา ปญฺญํ วา ปสฺสิตฺวา ตตฺถ ปมาณํ คเหตฺวา ปสาทํ ชเนติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ธมฺมปฺปมาโณ ธมฺมปฺปสนฺโน. (4)
กถญฺจ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน โหติ โน ปรหิตาย? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อตฺตนา สีลสมฺปนฺโน โหติ, โน ปรํ สีลสมฺปทาย สมาทเปติ; อตฺตนา สมาธิสมฺปนฺโน โหติ, โน ปรํ สมาธิสมฺปทาย สมาทเปติ; อตฺตนา ปญฺญาสมฺปนฺโน โหติ, โน ปรํ ปญฺญาสมฺปทาย สมาทเปติ; อตฺตนา วิมุตฺติสมฺปนฺโน โหติ, โน ปรํ วิมุตฺติสมฺปทาย สมาทเปติ; อตฺตนา วิมุตฺติญาณทสฺสนสมฺปนฺโน โหติ, โน ปรํ วิมุตฺติญาณทสฺสนสมฺปทาย สมาทเปติ. เอวํ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน โหติ โน ปรหิตาย. (1)
กถญฺจ ปุคฺคโล ปรหิตาย ปฏิปนฺโน โหติ โน อตฺตหิตาย? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อตฺตนา น สีลสมฺปนฺโน โหติ, ปรํ สีลสมฺปทาย สมาทเปติ; อตฺตนา น สมาธิสมฺปนฺโน โหติ, ปรํ สมาธิสมฺปทาย สมาทเปติ; อตฺตนา น ปญฺญาสมฺปนฺโน โหติ, ปรํ ปญฺญาสมฺปทาย สมาทเปติ; อตฺตนา น วิมุตฺติสมฺปนฺโน โหติ, ปรํ วิมุตฺติสมฺปทาย สมาทเปติ; อตฺตนา น วิมุตฺติญาณทสฺสนสมฺปนฺโน โหติ, ปรํ วิมุตฺติญาณทสฺสนสมฺปทาย สมาทเปติ. เอวํ ปุคฺคโล ปรหิตาย ปฏิปนฺโน โหติ โน อตฺตหิตาย. (2)
กถญฺจ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย เจว ปฏิปนฺโน โหติ ปรหิตาย จ? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อตฺตนา จ สีลสมฺปนฺโน โหติ, ปรญฺจ สีลสมฺปทาย สมาทเปติ; อตฺตนา จ สมาธิสมฺปนฺโน โหติ, ปรญฺจ สมาธิสมฺปทาย สมาทเปติ; อตฺตนา จ ปญฺญาสมฺปนฺโน โหติ, ปรญฺจ ปญฺญาสมฺปทาย สมาทเปติ; อตฺตนา จ วิมุตฺติสมฺปนฺโน โหติ, ปรญฺจ วิมุตฺติสมฺปทาย สมาทเปติ; อตฺตนา จ วิมุตฺติญาณทสฺสนสมฺปนฺโน โหติ, ปรญฺจ วิมุตฺติญาณทสฺสนสมฺปทาย สมาทเปติ. เอวํ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย เจว ปฏิปนฺโน โหติ ปรหิตาย จ. (3)
กถญฺจ ปุคฺคโล เนว อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน โหติ โน ปรหิตาย? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อตฺตนา น สีลสมฺปนฺโน โหติ, โน ปรํ สีลสมฺปทาย สมาทเปติ; อตฺตนา น สมาธิสมฺปนฺโน โหติ, โน ปรํ สมาธิสมฺปทาย สมาทเปติ; อตฺตนา น ปญฺญาสมฺปนฺโน โหติ, โน ปรํ ปญฺญาสมฺปทาย สมาทเปติ; อตฺตนา น วิมุตฺติสมฺปนฺโน โหติ, โน ปรํ วิมุตฺติสมฺปทาย สมาทเปติ; อตฺตนา น วิมุตฺติญาณทสฺสนสมฺปนฺโน โหติ, โน ปรํ วิมุตฺติญาณทสฺสนสมฺปทาย สมาทเปติ. เอวํ ปุคฺคโล เนว อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน โหติ โน ปรหิตาย. (4)
กถญฺจ ปุคฺคโล อตฺตนฺตโป โหติ อตฺตปริตาปนานุโยคมนุยุตฺโต? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อเจลโก โหติ มุตฺตาจาโร หตฺถาปเลขโน, นเอหิภทฺทนฺติโก นติฏฺฐภทฺทนฺติโก นาภิหฏํ น อุทฺทิสฺสกตํ น นิมนฺตนํ สาทิยติ, โส น กุมฺภิมุขา ปฏิคฺคณฺหาติ น กโฬปิมุขา ปฏิคฺคณฺหาติ, น เอฬกมนฺตรํ น ทณฺฑมนฺตรํ น มุสลมนฺตรํ น ทฺวินฺนํ ภุญฺชมานานํ น คพฺภินิยา น ปายมานาย น ปุริสนฺตรคตาย, น สงฺกิตฺตีสุ น ยตฺถ สา อุปฏฺฐิโต โหติ น ยตฺถ มกฺขิกา สณฺฑสณฺฑจารินี, น มจฺฉํ น มํสํ น สุรํ น เมรยํ น ถุโสทกํ ปิวติ. โส เอกาคาริโก วา โหติ เอกาโลปิโก, ทฺวาคาริโก วา โหติ ทฺวาโลปิโก …เป… สตฺตาคาริโก วา โหติ สตฺตาโลปิโก; เอกิสฺสาปิ ทตฺติยา ยาเปติ, ทฺวีหิปิ ทตฺตีหิ ยาเปติ …เป… สตฺตหิปิ ทตฺตีหิ ยาเปติ; เอกาหิกมฺปิ อาหารํ อาหาเรติ, ทฺวีหิกมฺปิ อาหารํ อาหาเรติ …เป… สตฺตาหิกมฺปิ อาหารํ อาหาเรติ. อิติ เอวรูปํ อฑฺฒมาสิกมฺปิ ปริยายภตฺตโภชนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ. โส สากภกฺโข วา โหติ สามากภกฺโข วา โหติ นีวารภกฺโข วา โหติ ททฺทุลภกฺโข วา โหติ หฏภกฺโข วา โหติ กณภกฺโข วา โหติ อาจามภกฺโข วา โหติ ปิญฺญากภกฺโข วา โหติ ติณภกฺโข วา โหติ โคมยภกฺโข วา โหติ, วนมูลผลาหาโร ยาเปติ ปวตฺตผลโภชี. โส สาณานิปิ ธาเรติ มสาณานิปิ ธาเรติ ฉวทุสฺสานิปิ ธาเรติ ปํสุกูลานิปิ ธาเรติ ติรีฏานิปิ ธาเรติ อชินมฺปิ ธาเรติ อชินกฺขิปมฺปิ ธาเรติ กุสจีรมฺปิ ธาเรติ วากจีรมฺปิ ธาเรติ ผลกจีรมฺปิ ธาเรติ เกสกมฺพลมฺปิ ธาเรติ วาฬกมฺพลมฺปิ ธาเรติ อุลูกปกฺขมฺปิ ธาเรติ, เกสมสฺสุโลจโกปิ โหติ เกสมสฺสุโลจนานุโยคมนุยุตฺโต, อุพฺภฏฺฐโกปิ โหติ อาสนปฏิกฺขิตฺโต, อุกฺกุฏิโกปิ โหติ อุกฺกุฏิกปฺปธานมนุยุตฺโต, กณฺฏกาปสฺสยิโกปิ โหติ กณฺฏกาปสฺสเย เสยฺยํ กปฺเปติ, สายตติยกมฺปิ อุทโกโรหนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ. อิติ เอวรูปํ อเนกวิหิตํ กายสฺส อาตาปนปริตาปนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ. เอวํ ปุคฺคโล อตฺตนฺตโป โหติ อตฺตปริตาปนานุโยคมนุยุตฺโต. (1)
กถญฺจ ปุคฺคโล ปรนฺตโป โหติ ปรปริตาปนานุโยคมนุยุตฺโต? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล โอรพฺภิโก โหติ สูกริโก สากุณิโก มาควิโก ลุทฺโท มจฺฉฆาตโก โจโร โจรฆาตโก โคฆาตโก พนฺธนาคาริโก, เย วา ปนญฺเญปิ เกจิ กุรูรกมฺมนฺตา. เอวํ ปุคฺคโล ปรนฺตโป โหติ ปรปริตาปนานุโยคมนุยุตฺโต. (2)
กถญฺจ ปุคฺคโล อตฺตนฺตโป จ โหติ อตฺตปริตาปนานุโยคมนุยุตฺโต, ปรนฺตโป จ ปรปริตาปนานุโยคมนุยุตฺโต? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ราชา วา โหติ ขตฺติโย มุทฺธาวสิตฺโต พฺราหฺมโณ วา มหาสาโล. โส ปุรตฺถิเมน นครสฺส นวํ สนฺธาคารํ การาเปตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา ขราชินํ นิวาเสตฺวา สปฺปิเตเลน กายํ อพฺภญฺชิตฺวา มิควิสาเณน ปิฏฺฐิํ กณฺฑุวมาโน สนฺธาคารํ ปวิสติ สทฺธิํ มเหสิยา พฺราหฺมเณน จ ปุโรหิเตน. โส ตตฺถ อนนฺตรหิตาย ภูมิยา หริตุปลิตฺตาย เสยฺยํ กปฺเปติ. เอกิสฺสา คาวิยา สรูปวจฺฉาย ยํ เอกสฺมิํ ถเน ขีรํ โหติ เตน ราชา ยาเปติ, ยํ ทุติยสฺมิํ ถเน ขีรํ โหติ เตน มเหสี ยาเปติ, ยํ ตติยสฺมิํ ถเน ขีรํ โหติ เตน พฺราหฺมโณ ปุโรหิโต ยาเปติ, ยํ จตุตฺถสฺมิํ ถเน ขีรํ โหติ เตน อคฺคิํ ชุหติ, อวเสเสน วจฺฉโก ยาเปติ. โส เอวมาห— “เอตฺตกา อุสภา หญฺญนฺตุ ยญฺญตฺถาย, เอตฺตกา วจฺฉตรา หญฺญนฺตุ ยญฺญตฺถาย, เอตฺตกา วจฺฉตริโย หญฺญนฺตุ ยญฺญตฺถาย, เอตฺตกา อชา หญฺญนฺตุ ยญฺญตฺถาย, เอตฺตกา อุรพฺภา หญฺญนฺตุ ยญฺญตฺถาย, เอตฺตกา อสฺสา หญฺญนฺตุ ยญฺญตฺถาย เอตฺตกา รุกฺขา ฉิชฺชนฺตุ ยูปตฺถาย, เอตฺตกา ทพฺภา ลูยนฺตุ พริหิสตฺถายา”ติ. เยปิสฺส เต โหนฺติ ทาสาติ วา เปสฺสาติ วา กมฺมกราติ วา, เตปิ ทณฺฑตชฺชิตา ภยตชฺชิตา อสฺสุมุขา รุทมานา ปริกมฺมานิ กโรนฺติ. เอวํ ปุคฺคโล อตฺตนฺตโป จ โหติ อตฺตปริตาปนานุโยคมนุยุตฺโต, ปรนฺตโป จ ปรปริตาปนานุโยคมนุยุตฺโต. (3)
กถญฺจ ปุคฺคโล เนว อตฺตนฺตโป จ โหติ น อตฺตปริตาปนานุโยคมนุยุตฺโต, น ปรนฺตโป น ปรปริตาปนานุโยคมนุยุตฺโต? โส อนตฺตนฺตโป อปรนฺตโป ทิฏฺเฐว ธมฺเม นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีตีภูโต สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรติ.
อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา. โส อิมํ โลกํ สเทวกํ สมารกํ สพฺรหฺมกํ สสฺสมณพฺราหฺมณิํ ปชํ สเทวมนุสฺสํ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทติ. โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ, เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสติ. ตํ ธมฺมํ สุณาติ คหปติ วา คหปติปุตฺโต วา อญฺญตรสฺมิํ วา กุเล ปจฺจาชาโต. โส ตํ ธมฺมํ สุตฺวา ตถาคเต สทฺธํ ปฏิลภติ. โส เตน สทฺธาปฏิลาเภน สมนฺนาคโต อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ— “สมฺพาโธ ฆราวาโส รชาปโถ, อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชา. นยิทํ สุกรํ อคารํ อชฺฌาวสตา เอกนฺตปริปุณฺณํ เอกนฺตปริสุทฺธํ สงฺขลิขิตํ พฺรหฺมจริยํ จริตุํ. ยนฺนูนาหํ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพเชยฺยนฺ”ติ. โส อปเรน สมเยน อปฺปํ วา โภคกฺขนฺธํ ปหาย มหนฺตํ วา โภคกฺขนฺธํ ปหาย อปฺปํ วา ญาติปริวฏฺฏํ ปหาย มหนฺตํ วา ญาติปริวฏฺฏํ ปหาย เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ.
โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน ปาณาติปาตํ ปหาย ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โหติ นิหิตทณฺโฑ นิหิตสตฺโถ ลชฺชี ทยาปนฺโน สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี วิหรติ.
อทินฺนาทานํ ปหาย อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต โหติ ทินฺนาทายี ทินฺนปาฏิกงฺขี, อเถเนน สุจิภูเตน อตฺตนา วิหรติ.
อพฺรหฺมจริยํ ปหาย พฺรหฺมจารี โหติ อาราจารี ปฏิวิรโต เมถุนา คามธมฺมา.
มุสาวาทํ ปหาย มุสาวาทา ปฏิวิรโต โหติ สจฺจวาที สจฺจสนฺโธ เถโต ปจฺจยิโก อวิสํวาทโก โลกสฺส.
ปิสุณํ วาจํ ปหาย ปิสุณาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ, อิโต สุตฺวา น อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา น อิเมสํ อกฺขาตา อมูสํ เภทาย. อิติ ภินฺนานํ วา สนฺธาตา สหิตานํ วา อนุปฺปทาตา สมคฺคาราโม สมคฺครโต สมคฺคนนฺที สมคฺคกรณิํ วาจํ ภาสิตา โหติ.
ผรุสํ วาจํ ปหาย ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ. ยา สา วาจา เนลา กณฺณสุขา เปมนียา หทยงฺคมา โปรี พหุชนกนฺตา พหุชนมนาปา ตถารูปิํ วาจํ ภาสิตา โหติ.
สมฺผปฺปลาปํ ปหาย สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรโต โหติ, กาลวาที ภูตวาที อตฺถวาที ธมฺมวาที วินยวาที นิธานวติํ วาจํ ภาสิตา กาเลน สาปเทสํ ปริยนฺตวติํ อตฺถสํหิตํ.
โส พีชคามภูตคามสมารมฺภา ปฏิวิรโต โหติ, เอกภตฺติโก โหติ รตฺตูปรโต วิรโต วิกาลโภชนา, นจฺจคีตวาทิตวิสูกทสฺสนา ปฏิวิรโต โหติ, มาลาคนฺธวิเลปนธารณมณฺฑนวิภูสนฏฺฐานา ปฏิวิรโต โหติ, อุจฺจาสยนมหาสยนา ปฏิวิรโต โหติ, ชาตรูปรชตปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหติ.
อามกธญฺญปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหติ, อามกมํสปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหติ, อิตฺถิกุมาริกาปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหติ, ทาสิทาสปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหติ, อเชฬกปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหติ, กุกฺกุฏสูกรปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหติ, หตฺถิควาสฺสวฬวปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหติ, เขตฺตวตฺถุปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหติ, ทูเตยฺยปหิณคมนานุโยคา ปฏิวิรโต โหติ, กยวิกฺกยา ปฏิวิรโต โหติ, ตุลากูฏกํสกูฏมานกูฏา ปฏิวิรโต โหติ, อุกฺโกฏนวญฺจนนิกติสาจิโยคา ปฏิวิรโต โหติ, เฉทนวธพนฺธนวิปราโมสอาโลปสหสาการา ปฏิวิรโต โหติ.
โส สนฺตุฏฺโฐ โหติ กายปริหาริเกน จีวเรน กุจฺฉิปริหาริเกน ปิณฺฑปาเตน. โส เยน เยเนว ปกฺกมติ สมาทาเยว ปกฺกมติ, เสยฺยถาปิ นาม ปกฺขี สกุโณ เยน เยเนว เฑติ สปตฺตภาโรว เฑติ. เอวเมวํ ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโฐ โหติ กายปริหาริเกน จีวเรน กุจฺฉิปริหาริเกน ปิณฺฑปาเตน. โส เยน เยเนว ปกฺกมติ สมาทาเยว ปกฺกมติ. โส อิมินา อริเยน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต อชฺฌตฺตํ อนวชฺชสุขํ ปฏิสํเวเทติ.
โส จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยญฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ; โสเตน สทฺทํ สุตฺวา …เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา …เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา …เป… กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา …เป… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยญฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. โส อิมินา อริเยน อินฺทฺริยสํวเรน สมนฺนาคโต อชฺฌตฺตํ อพฺยาเสกสุขํ ปฏิสํเวเทติ.
โส อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหติ, อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี โหติ, สมิญฺชิเต ปสาริเต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สมฺปชานการี โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สมฺปชานการี โหติ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สมฺปชานการี โหติ, คเต ฐิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี โหติ.
โส อิมินา จ อริเยน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต อิมินา จ อริเยน อินฺทฺริยสํวเรน สมนฺนาคโต อิมินา จ อริเยน สติสมฺปชญฺเญน สมนฺนาคโต อิมาย จ อริยาย สนฺตุฏฺฐิยา สมนฺนาคโต วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ อรญฺญํ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปุญฺชํ. โส ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา. โส อภิชฺฌํ โลเก ปหาย วิคตาภิชฺเฌน เจตสา วิหรติ, อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธติ; พฺยาปาทปโทสํ ปหาย อพฺยาปนฺนจิตฺโต วิหรติ สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี, พฺยาปาทปโทสา จิตฺตํ ปริโสเธติ; ถินมิทฺธํ ปหาย วิคตถินมิทฺโธ วิหรติ อาโลกสญฺญี สโต สมฺปชาโน, ถินมิทฺธา จิตฺตํ ปริโสเธติ; อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหาย อนุทฺธโต วิหรติ อชฺฌตฺตํ วูปสนฺตจิตฺโต, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจา จิตฺตํ ปริโสเธติ; วิจิกิจฺฉํ ปหาย ติณฺณวิจิกิจฺโฉ วิหรติ อกถํกถี กุสเลสุ ธมฺเมสุ, วิจิกิจฺฉาย จิตฺตํ ปริโสเธติ.
โส อิเม ปญฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปญฺญาย ทุพฺพลีกรเณ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ— “อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี”ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิํ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ.
โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ฐิเต อาเนญฺชปฺปตฺเต ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณาย จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ. โส อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, เสยฺยถิทํ— เอกมฺปิ ชาติํ ทฺเวปิ ชาติโย ติโสฺสปิ ชาติโย จตโสฺสปิ ชาติโย ปญฺจปิ ชาติโย ทสปิ ชาติโย วีสมฺปิ ชาติโย ติํสมฺปิ ชาติโย จตฺตาลีสมฺปิ ชาติโย ปญฺญาสมฺปิ ชาติโย ชาติสตมฺปิ ชาติสหสฺสมฺปิ ชาติสตสหสฺสมฺปิ อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป— “อมุตฺราสิํ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทิํ; ตตฺราปาสิํ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน”ติ. อิติ สาการํ เสาทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ.
โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ฐิเต อาเนญฺชปฺปตฺเต สตฺตานํ จุตูปปาตญาณาย จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ. โส ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ— “อิเม วต โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา, วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา, มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา, อริยานํ อุปวาทกา, มิจฺฉาทิฏฺฐิกา มิจฺฉาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานา. เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนา. อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา สมฺมาทิฏฺฐิกา สมฺมาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานา. เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา”ติ. โส อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ.
โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ฐิเต อาเนญฺชปฺปตฺเต อาสวานํ ขยญาณาย จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ. โส “อิทํ ทุกฺขนฺ”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อยํ ทุกฺขสมุทโย”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อยํ ทุกฺขนิโรโธ”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อิเม อาสวา”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อยํ อาสวสมุทโย”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อยํ อาสวนิโรโธ”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ตสฺส เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ภวาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, อวิชฺชาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมิํ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหติ. “ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา”ติ ปชานาติ. เอวํ ปุคฺคโล เนว อตฺตนฺตโป จ โหติ น อตฺตปริตาปนานุโยคมนุยุตฺโต, น ปรนฺตโป น ปรปริตาปนานุโยคมนุยุตฺโต. โส อนตฺตนฺตโป อปรนฺตโป ทิฏฺเฐว ธมฺเม นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีตีภูโต สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรติ. (4)
กตโม จ ปุคฺคโล สราโค? ยสฺส ปุคฺคลสฺส ราโค อปฺปหีโน, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “สราโค”. (1)
กตโม จ ปุคฺคโล สโทโส? ยสฺส ปุคฺคลสฺส โทโส อปฺปหีโน, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “สโทโส”. (2)
กตโม จ ปุคฺคโล สโมโห? ยสฺส ปุคฺคลสฺส โมโห อปฺปหีโน, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “สโมโห”. (3)
กตโม จ ปุคฺคโล สมาโน? ยสฺส ปุคฺคลสฺส มาโน อปฺปหีโน, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “สมาโน”. (4)
กถญฺจ ปุคฺคโล ลาภี โหติ อชฺฌตฺตํ เจโตสมถสฺส, น ลาภี อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาย? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ลาภี โหติ รูปสหคตานํ วา อรูปสหคตานํ วา สมาปตฺตีนํ, น ลาภี โลกุตฺตรมคฺคสฺส วา ผลสฺส วา. เอวํ ปุคฺคโล ลาภี โหติ อชฺฌตฺตํ เจโตสมถสฺส, น ลาภี อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาย. (1)
กถญฺจ ปุคฺคโล ลาภี โหติ อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาย, น ลาภี อชฺฌตฺตํ เจโตสมถสฺส? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ลาภี โหติ โลกุตฺตรมคฺคสฺส วา ผลสฺส วา, น ลาภี รูปสหคตานํ วา อรูปสหคตานํ วา สมาปตฺตีนํ. เอวํ ปุคฺคโล ลาภี โหติ อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาย, น ลาภี อชฺฌตฺตํ เจโตสมถสฺส. (2)
กถญฺจ ปุคฺคโล ลาภี เจว โหติ อชฺฌตฺตํ เจโตสมถสฺส, ลาภี จ อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาย? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ลาภี โหติ รูปสหคตานํ วา อรูปสหคตานํ วา สมาปตฺตีนํ, ลาภี โลกุตฺตรมคฺคสฺส วา ผลสฺส วา. เอวํ ปุคฺคโล ลาภี เจว โหติ อชฺฌตฺตํ เจโตสมถสฺส, ลาภี จ อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาย. (3)
กถญฺจ ปุคฺคโล เนว ลาภี โหติ อชฺฌตฺตํ เจโตสมถสฺส, น ลาภี อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาย? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล เนว ลาภี โหติ รูปสหคตานํ วา อรูปสหคตานํ วา สมาปตฺตีนํ, น ลาภี โลกุตฺตรมคฺคสฺส วา ผลสฺส วา. เอวํ ปุคฺคโล เนว ลาภี โหติ อชฺฌตฺตํ เจโตสมถสฺส, น ลาภี อธิปญฺญาธมฺมวิปสฺสนาย. (4)
กตโม จ ปุคฺคโล อนุโสตคามี? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล กาเม จ ปฏิเสวติ ปาปญฺจ กมฺมํ กโรติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “อนุโสตคามี”. (1)
กตโม จ ปุคฺคโล ปฏิโสตคามี? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล กาเม จ น ปฏิเสวติ ปาปญฺจ กมฺมํ น กโรติ. โส สหาปิ ทุกฺเขน สหาปิ โทมนเสฺสน อสฺสุมุเขนปิ รุทมาโน ปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ จรติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “ปฏิโสตคามี”. (2)
กตโม จ ปุคฺคโล ฐิตตฺโต? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติโก โหติ ตตฺถ ปรินิพฺพายี อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกา. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “ฐิตตฺโต”. (3)
กตโม จ ปุคฺคโล ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณ? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณ. (4)
กถญฺจ ปุคฺคโล อปฺปสฺสุโต โหติ สุเตน อนุปปนฺโน? อิเธกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส อปฺปกํ สุตํ โหติ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถํ อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ. โส ตสฺส อปฺปกสฺส สุตสฺส น อตฺถมญฺญาย ธมฺมมญฺญาย ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน โหติ. เอวํ ปุคฺคโล อปฺปสฺสุโต โหติ สุเตน อนุปปนฺโน. (1)
กถญฺจ ปุคฺคโล อปฺปสฺสุโต โหติ สุเตน อุปปนฺโน? อิเธกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส อปฺปกํ สุตํ โหติ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถํ อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ. โส ตสฺส อปฺปกสฺส สุตสฺส อตฺถมญฺญาย ธมฺมมญฺญาย ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน โหติ. เอวํ ปุคฺคโล อปฺปสฺสุโต โหติ สุเตน อุปปนฺโน. (2)
กถญฺจ ปุคฺคโล พหุสฺสุโต โหติ สุเตน อนุปปนฺโน? อิเธกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส พหุกํ สุตํ โหติ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถํ อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ. โส ตสฺส พหุกสฺส สุตสฺส น อตฺถมญฺญาย ธมฺมมญฺญาย ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน โหติ. เอวํ ปุคฺคโล พหุสฺสุโต โหติ สุเตน อนุปปนฺโน. (3)
กถญฺจ ปุคฺคโล พหุสฺสุโต โหติ สุเตน อุปปนฺโน? อิเธกจฺจสฺส ปุคฺคลสฺส พหุกํ สุตํ โหติ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถํ อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ. โส ตสฺส พหุกสฺส สุตสฺส อตฺถมญฺญาย ธมฺมมญฺญาย ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน โหติ. เอวํ ปุคฺคโล พหุสฺสุโต โหติ สุเตน อุปปนฺโน. (4)
กตโม จ ปุคฺคโล สมณมจโล? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โสตาปนฺโน โหติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโน. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “สมณมจโล”. (1)
กตโม จ ปุคฺคโล สมณปทุโม? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตา สกทาคามี โหติ, สกิเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “สมณปทุโม”. (2)
กตโม จ ปุคฺคโล สมณปุณฺฑรีโก? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา โอปปาติโก โหติ ตตฺถ ปรินิพฺพายี อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกา. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “สมณปุณฺฑรีโก”. (3)
กตโม จ ปุคฺคโล สมเณสุ สมณสุขุมาโล? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล “สมเณสุ สมณสุขุมาโล”ติ. (4)
จตุกฺกนิทฺเทโส.