10.2 อภิธมฺมภาชนีย
สตฺต โพชฺฌงฺคา— สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค.
ตตฺถ กตเม สตฺต โพชฺฌงฺคา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ตสฺมิํ สมเย สตฺต โพชฺฌงฺคา โหนฺติ— สติสมฺโพชฺฌงฺโค …เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค.
ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค? ยา สติ อนุสฺสติ …เป… สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สติสมฺโพชฺฌงฺโค”. (1)
ตตฺถ กตโม ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค? ยา ปญฺญา ปชานนา …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค”. (2)
ตตฺถ กตโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ …เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค”. (3)
ตตฺถ กตโม ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค? ยา ปีติ ปาโมชฺชํ อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตา จิตฺตสฺส ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค— อยํ วุจฺจติ “ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค”. (4)
ตตฺถ กตโม ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค? ยา เวทนากฺขนฺธสฺส สญฺญากฺขนฺธสฺส สงฺขารกฺขนฺธสฺส วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส ปสฺสทฺธิ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ ปสฺสมฺภนา ปฏิปฺปสฺสมฺภนา ปฏิปฺปสฺสมฺภิตตฺตํ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค— อยํ วุจฺจติ “ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค”. (5)
ตตฺถ กตโม สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค? ยา จิตฺตสฺส ฐิติ …เป… สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค”. (6)
ตตฺถ กตโม อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค? ยา อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค— อยํ วุจฺจติ “อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค”. อิเม วุจฺจนฺติ สตฺต โพชฺฌงฺคา. อวเสสา ธมฺมา สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ สมฺปยุตฺตา. (7)
สตฺต โพชฺฌงฺคา— สติสมฺโพชฺฌงฺโค …เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค.
ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ยา ตสฺมิํ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สติสมฺโพชฺฌงฺโค”. อวเสสา ธมฺมา สติสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา …เป… อวเสสา ธมฺมา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา …เป… อวเสสา ธมฺมา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา …เป… อวเสสา ธมฺมา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา …เป… อวเสสา ธมฺมา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา …เป… อวเสสา ธมฺมา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตโม อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ยา ตสฺมิํ สมเย อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค— อยํ วุจฺจติ “อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค”. อวเสสา ธมฺมา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา.
สตฺต โพชฺฌงฺคา— สติสมฺโพชฺฌงฺโค …เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค.
ตตฺถ กตเม สตฺต โพชฺฌงฺคา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, โย ตสฺมิํ สมเย ผโสฺส โหติ …เป… อวิกฺเขโป โหติ— อิเม ธมฺมา กุสลา. ตเสฺสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ สุญฺญตํ, ตสฺมิํ สมเย สตฺต โพชฺฌงฺคา โหนฺติ— สติสมฺโพชฺฌงฺโค …เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค.
ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค? ยา สติ อนุสฺสติ …เป… สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สติสมฺโพชฺฌงฺโค” …เป… .
ตตฺถ กตโม อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค? ยา อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค— อยํ วุจฺจติ “อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค”. อิเม วุจฺจนฺติ “สตฺต โพชฺฌงฺคา”. อวเสสา ธมฺมา สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ สมฺปยุตฺตา.
สตฺต โพชฺฌงฺคา— สติสมฺโพชฺฌงฺโค …เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค.
ตตฺถ กตโม สติสมฺโพชฺฌงฺโค? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ตสฺมิํ สมเย ผโสฺส โหติ …เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตเสฺสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ยา ตสฺมิํ สมเย สติ อนุสฺสติ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สติสมฺโพชฺฌงฺโค”. อวเสสา ธมฺมา สติสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา …เป… อวเสสา ธมฺมา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา …เป… อวเสสา ธมฺมา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา …เป… อวเสสา ธมฺมา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา …เป… อวเสสา ธมฺมา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา …เป… อวเสสา ธมฺมา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตโม อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ตสฺมิํ สมเย ผโสฺส โหติ …เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตเสฺสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ สุญฺญตํ, ยา ตสฺมิํ สมเย อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค— อยํ วุจฺจติ “อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค”. อวเสสา ธมฺมา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตา.
อภิธมฺมภาชนียํ.