11.2 อภิธมฺมภาชนีย
อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค— สมฺมาทิฏฺฐิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.
ตตฺถ กตโม อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ตสฺมิํ สมเย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค โหติ— สมฺมาทิฏฺฐิ …เป… สมฺมาสมาธิ.
ตตฺถ กตมา สมฺมาทิฏฺฐิ? ยา ปญฺญา ปชานนา …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สมฺมาทิฏฺฐิ”. (1)
ตตฺถ กตโม สมฺมาสงฺกปฺโป? โย ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป อปฺปนา พฺยปฺปนา เจตโส อภินิโรปนา สมฺมาสงฺกปฺโป มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สมฺมาสงฺกปฺโป”. (2)
ตตฺถ กตมา สมฺมาวาจา? ยา จตูหิ วจีทุจฺจริเตหิ อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต สมฺมาวาจา มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สมฺมาวาจา”. (3)
ตตฺถ กตโม สมฺมากมฺมนฺโต? ยา ตีหิ กายทุจฺจริเตหิ อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต สมฺมากมฺมนฺโต มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สมฺมากมฺมนฺโต”. (4)
ตตฺถ กตโม สมฺมาอาชีโว? ยา มิจฺฉาอาชีวา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต สมฺมาอาชีโว มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สมฺมาอาชีโว”. (5)
ตตฺถ กตโม สมฺมาวายาโม? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ …เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สมฺมาวายาโม”. (6)
ตตฺถ กตมา สมฺมาสติ? ยา สติ อนุสฺสติ …เป… สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สมฺมาสติ”. (7)
ตตฺถ กตโม สมฺมาสมาธิ? ยา จิตฺตสฺส ฐิติ …เป… สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สมฺมาสมาธิ”. อยํ วุจฺจติ “อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค”. อวเสสา ธมฺมา อฏฺฐงฺคิเกน มคฺเคน สมฺปยุตฺตา. (8)
ปญฺจงฺคิโก มคฺโค— สมฺมาทิฏฺฐิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.
ตตฺถ กตโม ปญฺจงฺคิโก มคฺโค? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ตสฺมิํ สมเย ปญฺจงฺคิโก มคฺโค โหติ— สมฺมาทิฏฺฐิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.
ตตฺถ กตมา สมฺมาทิฏฺฐิ? ยา ปญฺญา ปชานนา …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สมฺมาทิฏฺฐิ”.
ตตฺถ กตโม สมฺมาสงฺกปฺโป? โย ตกฺโก วิตกฺโก …เป… สมฺมาสงฺกปฺโป มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สมฺมาสงฺกปฺโป”.
ตตฺถ กตโม สมฺมาวายาโม? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ …เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สมฺมาวายาโม”.
ตตฺถ กตมา สมฺมาสติ? ยา สติ อนุสฺสติ …เป… สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สมฺมาสติ”.
ตตฺถ กตโม สมฺมาสมาธิ? ยา จิตฺตสฺส ฐิติ …เป… สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สมฺมาสมาธิ”. อยํ วุจฺจติ “ปญฺจงฺคิโก มคฺโค”. อวเสสา ธมฺมา ปญฺจงฺคิเกน มคฺเคน สมฺปยุตฺตา.
ปญฺจงฺคิโก มคฺโค— สมฺมาทิฏฺฐิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.
ตตฺถ กตมา สมฺมาทิฏฺฐิ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ยา ตสฺมิํ สมเย ปญฺญา ปชานนา …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สมฺมาทิฏฺฐิ”. อวเสสา ธมฺมา สมฺมาทิฏฺฐิยา สมฺปยุตฺตา …เป… อวเสสา ธมฺมา สมฺมาสงฺกปฺเปน สมฺปยุตฺตา …เป… อวเสสา ธมฺมา สมฺมาวายาเมน สมฺปยุตฺตา …เป… อวเสสา ธมฺมา สมฺมาสติยา สมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตโม สมฺมาสมาธิ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ยา ตสฺมิํ สมเย จิตฺตสฺส ฐิติ …เป… สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สมฺมาสมาธิ”. อวเสสา ธมฺมา สมฺมาสมาธินา สมฺปยุตฺตา.
อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค— สมฺมาทิฏฺฐิ …เป… สมฺมาสมาธิ.
ตตฺถ กตโม อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ตสฺมิํ สมเย ผโสฺส โหติ …เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตเสฺสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ สุญฺญตํ, ตสฺมิํ สมเย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค โหติ— สมฺมาทิฏฺฐิ …เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ “อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค”. อวเสสา ธมฺมา อฏฺฐงฺคิเกน มคฺเคน สมฺปยุตฺตา.
ปญฺจงฺคิโก มคฺโค— สมฺมาทิฏฺฐิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.
ตตฺถ กตโม ปญฺจงฺคิโก มคฺโค? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ตสฺมิํ สมเย ผโสฺส โหติ …เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตเสฺสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ สุญฺญตํ, ตสฺมิํ สมเย ปญฺจงฺคิโก มคฺโค โหติ— สมฺมาทิฏฺฐิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ “ปญฺจงฺคิโก มคฺโค”. อวเสสา ธมฺมา ปญฺจงฺคิเกน มคฺเคน สมฺปยุตฺตา.
ปญฺจงฺคิโก มคฺโค— สมฺมาทิฏฺฐิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.
ตตฺถ กตมา สมฺมาทิฏฺฐิ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ตสฺมิํ สมเย ผโสฺส โหติ …เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตเสฺสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ สุญฺญตํ, ยา ตสฺมิํ สมเย ปญฺญา ปชานนา …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สมฺมาทิฏฺฐิ”. อวเสสา ธมฺมา สมฺมาทิฏฺฐิยา สมฺปยุตฺตา …เป… อวเสสา ธมฺมา สมฺมาสงฺกปฺเปน สมฺปยุตฺตา …เป… อวเสสา ธมฺมา สมฺมาวายาเมน สมฺปยุตฺตา …เป… อวเสสา ธมฺมา สมฺมาสติยา สมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตโม สมฺมาสมาธิ? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ตสฺมิํ สมเย ผโสฺส โหติ …เป… อวิกฺเขโป โหติ. อิเม ธมฺมา กุสลา. ตเสฺสว โลกุตฺตรสฺส กุสลสฺส ฌานสฺส กตตฺตา ภาวิตตฺตา วิปากํ วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ สุญฺญตํ, ยา ตสฺมิํ สมเย จิตฺตสฺส ฐิติ สณฺฐิติ อวฏฺฐิติ อวิสาหาโร อวิกฺเขโป อวิสาหฏมานสตา สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สมฺมาสมาธิ”. อวเสสา ธมฺมา สมฺมาสมาธินา สมฺปยุตฺตา.
อภิธมฺมภาชนียํ.