12.1 สุตฺตนฺตภาชนีย
อิธ ภิกฺขุ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ, อาจารโคจรสมฺปนฺโน, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โภชเน มตฺตญฺญู ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโต สาตจฺจํ เนปกฺกํ โพธิปกฺขิกานํ ธมฺมานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต.
โส อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหติ, อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี โหติ, สมิญฺชิเต ปสาริเต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สมฺปชานการี โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สมฺปชานการี โหติ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สมฺปชานการี โหติ, คเต ฐิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี โหติ.
โส วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ อรญฺญํ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปุญฺชํ อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสํ วิชนวาตํ มนุสฺสราหเสฺสยฺยกํ ปฏิสลฺลานสารุปฺปํ. โส อรญฺญคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุญฺญาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา.
โส อภิชฺฌํ โลเก ปหาย วิคตาภิชฺเฌน เจตสา วิหรติ, อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธติ. พฺยาปาทปโทสํ ปหาย อพฺยาปนฺนจิตฺโต วิหรติ สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี, พฺยาปาทปโทสา จิตฺตํ ปริโสเธติ. ถินมิทฺธํ ปหาย วิคตถินมิทฺโธ วิหรติ อาโลกสญฺญี สโต สมฺปชาโน, ถินมิทฺธา จิตฺตํ ปริโสเธติ. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหาย อนุทฺธโต วิหรติ อชฺฌตฺตํ วูปสนฺตจิตฺโต, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจา จิตฺตํ ปริโสเธติ. วิจิกิจฺฉํ ปหาย ติณฺณวิจิกิจฺโฉ วิหรติ อกถํกถี กุสเลสุ ธมฺเมสุ, วิจิกิจฺฉาย จิตฺตํ ปริโสเธติ.
โส อิเม ปญฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปญฺญาย ทุพฺพลีกรเณ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ— “อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี”ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิํ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา “อนนฺโต อากาโส”ติ อากาสานญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม “อนนฺตํ วิญฺญาณนฺ”ติ วิญฺญาณญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม “นตฺถิ กิญฺจี”ติ อากิญฺจญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; สพฺพโส อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ.
มาติกา.
“อิธา”ติ อิมิสฺสา ทิฏฺฐิยา, อิมิสฺสา ขนฺติยา, อิมิสฺสา รุจิยา, อิมสฺมิํ อาทาเย, อิมสฺมิํ ธมฺเม, อิมสฺมิํ วินเย, อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย, อิมสฺมิํ ปาวจเน, อิมสฺมิํ พฺรหฺมจริเย, อิมสฺมิํ สตฺถุสาสเน. เตน วุจฺจติ “อิธา”ติ.
“ภิกฺขู”ติ สมญฺญาย ภิกฺขุ, ปฏิญฺญาย ภิกฺขุ, ภิกฺขตีติ ภิกฺขุ, ภิกฺขโกติ ภิกฺขุ, ภิกฺขาจริยํ อชฺฌุปคโตติ ภิกฺขุ, ภินฺนปฏธโรติ ภิกฺขุ, ภินฺทติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเมติ ภิกฺขุ, ภินฺนตฺตา ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ภิกฺขุ, โอธิโส กิเลสานํ ปหานา ภิกฺขุ, อโนธิโส กิเลสานํ ปหานา ภิกฺขุ, เสกฺโข ภิกฺขุ, อเสกฺโข ภิกฺขุ, เนวเสกฺขนาเสกฺโข ภิกฺขุ, อคฺโค ภิกฺขุ, ภโทฺร ภิกฺขุ, มณฺโฑ ภิกฺขุ, สาโร ภิกฺขุ, สมคฺเคน สํเฆน ญตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน อกุปฺเปน ฐานารเหน อุปสมฺปนฺโน ภิกฺขุ.
“ปาติโมกฺขนฺ”ติ สีลํ ปติฏฺฐา อาทิ จรณํ สํยโม สํวโร โมกฺขํ ปาโมกฺขํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา. “สํวโร”ติ กายิโก อวีติกฺกโม, วาจสิโก อวีติกฺกโม, กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม. “สํวุโต”ติ อิมินา ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ “ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต”ติ.
“วิหรตี”ติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ. เตน วุจฺจติ “วิหรตี”ติ.
“อาจารโคจรสมฺปนฺโน”ติ อตฺถิ อาจาโร, อตฺถิ อนาจาโร.
ตตฺถ กตโม อนาจาโร? กายิโก วีติกฺกโม, วาจสิโก วีติกฺกโม, กายิกวาจสิโก วีติกฺกโม— อยํ วุจฺจติ “อนาจาโร”. สพฺพมฺปิ ทุสฺสีลฺยํ อนาจาโร. อิเธกจฺโจ เวฬุทาเนน วา ปตฺตทาเนน วา ปุปฺผทาเนน วา ผลทาเนน วา สินานทาเนน วา ทนฺตกฏฺฐทาเนน วา จาฏุกมฺยตาย วา มุคฺคสูปฺยตาย วา ปาริภฏฺยตาย วา ชงฺฆเปสนิเกน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา พุทฺธปฏิกุฏฺเฐน มิจฺฉาอาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปติ— อยํ วุจฺจติ “อนาจาโร”.
ตตฺถ กตโม อาจาโร? กายิโก อวีติกฺกโม, วาจสิโก อวีติกฺกโม, กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม— อยํ วุจฺจติ “อาจาโร”. สพฺโพปิ สีลสํวโร อาจาโร. อิเธกจฺโจ น เวฬุทาเนน น ปตฺตทาเนน น ปุปฺผทาเนน น ผลทาเนน น สินานทาเนน น ทนฺตกฏฺฐทาเนน น จาฏุกมฺยตาย น มุคฺคสูปฺยตาย น ปาริภฏฺยตาย น ชงฺฆเปสนิเกน น อญฺญตรญฺญตเรน พุทฺธปฏิกุฏฺเฐน มิจฺฉาอาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปติ— อยํ วุจฺจติ “อาจาโร”.
“โคจโร”ติ อตฺถิ โคจโร, อตฺถิ อโคจโร.
ตตฺถ กตโม อโคจโร? อิเธกจฺโจ เวสิยาโคจโร วา โหติ วิธวาโคจโร วา ถุลฺลกุมาริโคจโร วา ปณฺฑกโคจโร วา ภิกฺขุนิโคจโร วา ปานาคารโคจโร วา, สํสฏฺโฐ วิหรติ ราชูหิ ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิ อนนุโลมิเกน สํสคฺเคน; ยานิ วา ปน ตานิ กุลานิ อสฺสทฺธานิ อปฺปสนฺนานิ อโนปานภูตานิ อกฺโกสกปริภาสกานิ อนตฺถกามานิ อหิตกามานิ อผาสุกกามานิ อโยคกฺเขมกามานิ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ, ตถารูปานิ กุลานิ เสวติ ภชติ ปยิรุปาสติ— อยํ วุจฺจติ “อโคจโร”.
ตตฺถ กตโม โคจโร? อิเธกจฺโจ น เวสิยาโคจโร โหติ น วิธวาโคจโร น ถุลฺลกุมาริโคจโร น ปณฺฑกโคจโร น ภิกฺขุนิโคจโร น ปานาคารโคจโร, อสํสฏฺโฐ วิหรติ ราชูหิ ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิ อนนุโลมิเกน สํสคฺเคน; ยานิ วา ปน ตานิ กุลานิ สทฺธานิ ปสนฺนานิ โอปานภูตานิ กาสาวปชฺโชตานิ อิสิวาตปฏิวาตานิ อตฺถกามานิ หิตกามานิ ผาสุกกามานิ โยคกฺเขมกามานิ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ, ตถารูปานิ กุลานิ เสวติ ภชติ ปยิรุปาสติ— อยํ วุจฺจติ “โคจโร”. อิติ อิมินา จ อาจาเรน อิมินา จ โคจเรน อุเปโต โหติ …เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ “อาจารโคจรสมฺปนฺโน”ติ.
“อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี”ติ. ตตฺถ กตเม อณุมตฺตา วชฺชา? ยานิ ตานิ วชฺชานิ อปฺปมตฺตกานิ โอรมตฺตกานิ ลหุสานิ ลหุสมฺมตานิ สํยมกรณียานิ สํวรกรณียานิ จิตฺตุปฺปาทกรณียานิ มนสิการปฏิพทฺธานิ— อิเม วุจฺจนฺติ “อณุมตฺตา วชฺชา”. อิติ อิเมสุ อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ วชฺชทสฺสาวี จ โหติ ภยทสฺสาวี จ อาทีนวทสฺสาวี จ นิสฺสรณทสฺสาวี จ. เตน วุจฺจติ “อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี”ติ.
“สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสู”ติ. ตตฺถ กตมา สิกฺขา? จตโสฺส สิกฺขา— ภิกฺขูนํ ภิกฺขุสิกฺขา, ภิกฺขุนีนํ ภิกฺขุนิสิกฺขา, อุปาสกานํ อุปาสกสิกฺขา, อุปาสิกานํ อุปาสิกสิกฺขา. อิมา วุจฺจนฺติ “สิกฺขาโย”. อิติ อิมาสุ สิกฺขาสุ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ สมาทาย วตฺตติ. เตน วุจฺจติ “สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสู”ติ.
“อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร”ติ อตฺถิ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, อตฺถิ อคุตฺตทฺวารตา.
ตตฺถ กตมา อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา? อิเธกจฺโจ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยญฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา …เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา …เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา …เป… กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา …เป… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยญฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ. ยา อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ อคุตฺติ อโคปนา อนารกฺโข อสํวโร— อยํ วุจฺจติ “อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา”.
ตตฺถ กตมา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา? อิเธกจฺโจ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยญฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา …เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา …เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา …เป… กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา …เป… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยญฺชนคฺคาหี. ญตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. ยา อิเมสํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ คุตฺติ โคปนา อารกฺโข สํวโร— อยํ วุจฺจติ “อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา”. อิมาย อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาย อุเปโต โหติ สมุเปโต …เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ “อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร”ติ.
“โภชเน มตฺตญฺญู”ติ อตฺถิ โภชเน มตฺตญฺญุตา, อตฺถิ โภชเน อมตฺตญฺญุตา.
ตตฺถ กตมา โภชเน อมตฺตญฺญุตา? อิเธกจฺโจ อปฺปฏิสงฺขา อโยนิโส อาหารํ อาหาเรติ ทวาย มทาย มณฺฑนาย วิภูสนาย. ยา ตตฺถ อสนฺตุฏฺฐิตา อมตฺตญฺญุตา อปฺปฏิสงฺขา โภชเน— อยํ วุจฺจติ “โภชเน อมตฺตญฺญุตา”ติ.
ตตฺถ กตมา โภชเน มตฺตญฺญุตา? อิเธกจฺโจ ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ— “เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย, ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา ยาปนาย วิหิํสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย, อิติ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อนวชฺชตา จ ผาสุ วิหาโร จา”ติ. ยา ตตฺถ สนฺตุฏฺฐิตา มตฺตญฺญุตา ปฏิสงฺขา โภชเน— อยํ วุจฺจติ “โภชเน มตฺตญฺญุตา”. อิมาย โภชเน มตฺตญฺญุตาย อุเปโต โหติ …เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ “โภชเน มตฺตญฺญู”ติ.
กถญฺจ ภิกฺขุ ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโต โหติ? อิธ ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ, รตฺติยา ปฐมยามํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ, รตฺติยา มชฺฌิมยามํ ทกฺขิเณน ปเสฺสน สีหเสยฺยํ กปฺเปติ ปาเท ปาทํ อจฺจาธาย สโต สมฺปชาโน อุฏฺฐานสญฺญํ มนสิกริตฺวา, รตฺติยา ปจฺฉิมยามํ ปจฺจุฏฺฐาย จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ. เอวํ ภิกฺขุ ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโต.
“สาตจฺจนฺ”ติ. โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ …เป… สมฺมาวายาโม.
“เนปกฺกนฺ”ติ. ยา ปญฺญา ปชานนา …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ.
“โพธิปกฺขิกานํ ธมฺมานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต”ติ. ตตฺถ กตเม โพธิปกฺขิกา ธมฺมา? สตฺต โพชฺฌงฺคา— สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. อิเม วุจฺจนฺติ “โพธิปกฺขิกา ธมฺมา”. อิติ เต โพธิปกฺขิเก ธมฺเม อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. เตน วุจฺจติ “โพธิปกฺขิกานํ ธมฺมานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต”ติ.
กถญฺจ ภิกฺขุ อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหติ, อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี โหติ, สมิญฺชิเต ปสาริเต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สมฺปชานการี โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สมฺปชานการี โหติ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สมฺปชานการี โหติ; คเต ฐิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี โหติ? อิธ ภิกฺขุ สโต สมฺปชาโน อภิกฺกมติ, สโต สมฺปชาโน ปฏิกฺกมติ, สโต สมฺปชาโน อาโลเกติ, สโต สมฺปชาโน วิโลเกติ, สโต สมฺปชาโน สมิญฺเชติ, สโต สมฺปชาโน ปสาเรติ, สโต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สโต สมฺปชานการี โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สโต สมฺปชานการี โหติ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สโต สมฺปชานการี โหติ, คเต ฐิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สโต สมฺปชานการี โหตีติ.
ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ สติ สรณตา ธารณตา อปิลาปนตา อสมฺมุสฺสนตา สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ— อยํ วุจฺจติ “สติ”.
“สมฺปชาโน”ติ ตตฺถ กตมํ สมฺปชญฺญํ? ยา ปญฺญา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปุญฺญํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา ภูรีเมธา ปริณายิกา วิปสฺสนา สมฺปชญฺญํ ปโตโท ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ปญฺญาสตฺถํ ปญฺญาปาสาโท ปญฺญาอาโลโก ปญฺญาโอภาโส ปญฺญาปชฺโชโต ปญฺญารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ— อิทํ วุจฺจติ “สมฺปชญฺญํ”. อิติ อิมาย จ สติยา อิมินา จ สมฺปชญฺเญน อุเปโต โหติ …เป… สมนฺนาคโต. เอวํ ภิกฺขุ สโต สมฺปชาโน อภิกฺกมติ, สโต สมฺปชาโน ปฏิกฺกมติ, สโต สมฺปชาโน อาโลเกติ, สโต สมฺปชาโน วิโลเกติ, สโต สมฺปชาโน สมิญฺเชติ, สโต สมฺปชาโน ปสาเรติ, สโต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สโต สมฺปชานการี โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สโต สมฺปชานการี โหติ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สโต สมฺปชานการี โหติ, คเต ฐิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี โหติ.
“วิวิตฺตนฺ”ติ สนฺติเก เจปิ เสนาสนํ โหติ, ตญฺจ อนากิณฺณํ คหฏฺเฐหิ ปพฺพชิเตหิ. เตน ตํ วิวิตฺตํ. ทูเร เจปิ เสนาสนํ โหติ, ตญฺจ อนากิณฺณํ คหฏฺเฐหิ ปพฺพชิเตหิ. เตน ตํ วิวิตฺตํ.
“เสนาสนนฺ”ติ มญฺโจปิ เสนาสนํ, ปีฐมฺปิ เสนาสนํ, ภิสิปิ เสนาสนํ, พิพฺโพหนมฺปิ เสนาสนํ, วิหาโรปิ เสนาสนํ, อฑฺฒโยโคปิ เสนาสนํ, ปาสาโทปิ เสนาสนํ, อฏฺโฏปิ เสนาสนํ, มาโฬปิ เสนาสนํ, เลณมฺปิ เสนาสนํ, คุหาปิ เสนาสนํ, รุกฺขมูลมฺปิ เสนาสนํ, เวฬุคุมฺโพปิ เสนาสนํ. ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺติ สพฺพเมตํ เสนาสนํ.
“วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชตี”ติ อิมํ วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ สมฺภชติ เสวติ นิเสวติ สํเสวติ. เตน วุจฺจติ “วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชตี”ติ.
“อรญฺญนฺ”ติ นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา สพฺพเมตํ อรญฺญํ.
“รุกฺขมูลนฺ”ติ รุกฺขมูลํเยว รุกฺขมูลํ. ปพฺพโตเยว ปพฺพโต. กนฺทราเยว กนฺทรา. คิริคุหาเยว คิริคุหา. สุสานํเยว สุสานํ. อพฺโภกาโสเยว อพฺโภกาโส. ปลาลปุญฺโชเยว ปลาลปุญฺโช.
“วนปตฺถนฺ”ติ ทูรานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํ. “วนปตฺถนฺ”ติ วนสณฺฑานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํ. “วนปตฺถนฺ”ติ ภีสนกานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํ. “วนปตฺถนฺ”ติ สโลมหํสานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํ. “วนปตฺถนฺ”ติ ปริยนฺตานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํ. “วนปตฺถนฺ”ติ น มนุสฺสูปจารานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํ. “วนปตฺถนฺ”ติ ทุรภิสมฺภวานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํ.
“อปฺปสทฺทนฺ”ติ สนฺติเก เจปิ เสนาสนํ โหติ, ตญฺจ อนากิณฺณํ คหฏฺเฐหิ ปพฺพชิเตหิ. เตน ตํ อปฺปสทฺทํ. ทูเร เจปิ เสนาสนํ โหติ, ตญฺจ อนากิณฺณํ คหฏฺเฐหิ ปพฺพชิเตหิ. เตน ตํ อปฺปสทฺทํ.
“อปฺปนิคฺโฆสนฺ”ติ ยเทว ตํ อปฺปสทฺทํ ตเทว ตํ อปฺปนิคฺโฆสํ. ยเทว ตํ อปฺปนิคฺโฆสํ ตเทว ตํ วิชนวาตํ. ยเทว ตํ วิชนวาตํ ตเทว ตํ มนุสฺสราหเสฺสยฺยกํ. ยเทว ตํ มนุสฺสราหเสฺสยฺยกํ ตเทว ตํ ปฏิสลฺลานสารุปฺปํ.
“อรญฺญคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุญฺญาคารคโต วา”ติ อรญฺญคโต วา โหติ รุกฺขมูลคโต วา สุญฺญาคารคโต วา.
“นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา”ติ นิสินฺโน โหติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา.
“อุชุํ กายํ ปณิธายา”ติ อุชุโก โหติ กาโย ฐิโต ปณิหิโต.
“ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา”ติ ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ …เป… สมฺมาสติ— อยํ วุจฺจติ “สติ”. อยํ สติ อุปฏฺฐิตา โหติ สุปฏฺฐิตา นาสิกคฺเค วา มุขนิมิตฺเต วา. เตน วุจฺจติ “ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา”ติ.
“อภิชฺฌํ โลเก ปหายา”ติ ตตฺถ กตมา อภิชฺฌา? โย ราโค สาราโค …เป… จิตฺตสฺส สาราโค— อยํ วุจฺจติ “อภิชฺฌา”.
ตตฺถ กตโม โลโก? ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา โลโก— อยํ วุจฺจติ “โลโก”. อยํ อภิชฺฌา อิมมฺหิ โลเก สนฺตา โหติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ “อภิชฺฌํ โลเก ปหายา”ติ.
“วิคตาภิชฺเฌน เจตสา”ติ ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ …เป… ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตุ— อิทํ วุจฺจติ “จิตฺตํ”. อิทํ จิตฺตํ วิคตาภิชฺฌํ โหติ. เตน วุจฺจติ “วิคตาภิชฺเฌน เจตสา”ติ.
“วิหรตี”ติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ. เตน วุจฺจติ “วิหรตี”ติ.
“อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธตี”ติ ตตฺถ กตมา อภิชฺฌา? โย ราโค สาราโค …เป… จิตฺตสฺส สาราโค— อยํ วุจฺจติ “อภิชฺฌา”.
ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ …เป… ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตุ— อิทํ วุจฺจติ “จิตฺตํ”. อิทํ จิตฺตํ อิมาย อภิชฺฌาย โสเธติ วิโสเธติ ปริโสเธติ โมเจติ วิโมเจติ ปริโมเจติ. เตน วุจฺจติ “อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธตี”ติ.
“พฺยาปาทปโทสํ ปหายา”ติ อตฺถิ พฺยาปาโท, อตฺถิ ปโทโส.
ตตฺถ กตโม พฺยาปาโท? โย จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต ปฏิฆํ ปฏิวิโรโธ โกโป ปโกโป สมฺปโกโป โทโส ปโทโส สมฺปโทโส จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ วิโรโธ ปฏิวิโรโธ จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส— อยํ วุจฺจติ “พฺยาปาโท”.
ตตฺถ กตโม ปโทโส? โย พฺยาปาโท โส ปโทโส, โย ปโทโส โส พฺยาปาโท. อิติ อยญฺจ พฺยาปาโท อยญฺจ ปโทโส สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ “พฺยาปาทปโทสํ ปหายา”ติ.
“อพฺยาปนฺนจิตฺโต”ติ ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ …เป… ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตุ— อิทํ วุจฺจติ “จิตฺตํ”. อิทํ จิตฺตํ อพฺยาปนฺนํ โหติ. เตน วุจฺจติ “อพฺยาปนฺนจิตฺโต”ติ.
“วิหรตี”ติ …เป… เตน วุจฺจติ “วิหรตี”ติ.
“พฺยาปาทปโทสา จิตฺตํ ปริโสเธตี”ติ. อตฺถิ พฺยาปาโท อตฺถิ ปโทโส.
ตตฺถ กตโม พฺยาปาโท? โย จิตฺตสฺส อาฆาโต …เป… จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส— อยํ วุจฺจติ “พฺยาปาโท”.
ตตฺถ กตโม ปโทโส? โย พฺยาปาโท โส ปโทโส, โย ปโทโส โส พฺยาปาโท.
ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ …เป… ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตุ— อิทํ วุจฺจติ “จิตฺตํ”. อิทํ จิตฺตํ อิมมฺหา พฺยาปาทปโทสา โสเธติ วิโสเธติ ปริโสเธติ โมเจติ วิโมเจติ ปริโมเจติ. เตน วุจฺจติ “พฺยาปาทปโทสา จิตฺตํ ปริโสเธตี”ติ.
“ถินมิทฺธํ ปหายา”ติ อตฺถิ ถินํ, อตฺถิ มิทฺธํ.
ตตฺถ กตมํ ถินํ? ยา จิตฺตสฺส อกลฺยตา อกมฺมญฺญตา โอลียนา สลฺลียนา ลีนํ ลียนา ลียิตตฺตํ ถินํ ถิยนา ถิยิตตฺตํ จิตฺตสฺส— อิทํ วุจฺจติ “ถินํ”.
ตตฺถ กตมํ มิทฺธํ? ยา กายสฺส อกลฺยตา อกมฺมญฺญตา โอนาโห ปริโยนาโห อนฺโตสโมโรโธ มิทฺธํ สุปฺปํ ปจลายิกา สุปฺปํ สุปฺปนา สุปฺปิตตฺตํ— อิทํ วุจฺจติ “มิทฺธํ”. อิติ อิทญฺจ ถินํ อิทญฺจ มิทฺธํ สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ “ถินมิทฺธํ ปหายา”ติ.
“วิคตถินมิทฺโธ”ติ. ตสฺส ถินมิทฺธสฺส จตฺตตฺตา วนฺตตฺตา มุตฺตตฺตา ปหีนตฺตา ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา ปหีนปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา. เตน วุจฺจติ “วิคตถินมิทฺโธ”ติ.
“วิหรตี”ติ …เป… เตน วุจฺจติ “วิหรตี”ติ.
“อาโลกสญฺญี”ติ. ตตฺถ กตมา สญฺญา? ยา สญฺญา สญฺชานนา สญฺชานิตตฺตํ— อยํ วุจฺจติ “สญฺญา”. อยํ สญฺญา อาโลกา โหติ วิวฏา ปริสุทฺธา ปริโยทาตา. เตน วุจฺจติ “อาโลกสญฺญี”ติ.
“สโต สมฺปชาโน”ติ. ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ …เป… สมฺมาสติ— อยํ วุจฺจติ “สติ”.
ตตฺถ กตมํ สมฺปชญฺญํ? ยา ปญฺญา ปชานนา …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ— อิทํ วุจฺจติ “สมฺปชญฺญํ”. อิติ อิมาย จ สติยา อิมินา จ สมฺปชญฺเญน อุเปโต โหติ …เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ “สโต สมฺปชาโน”ติ.
“ถินมิทฺธา จิตฺตํ ปริโสเธตี”ติ. อตฺถิ ถินํ, อตฺถิ มิทฺธํ.
ตตฺถ กตมํ ถินํ …เป… อิทํ วุจฺจติ “ถินํ”.
ตตฺถ กตมํ มิทฺธํ …เป… อิทํ วุจฺจติ “มิทฺธํ”.
ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ …เป… อิทํ วุจฺจติ “จิตฺตํ”. อิทํ จิตฺตํ อิมมฺหา ถินมิทฺธา โสเธติ วิโสเธติ ปริโสเธติ โมเจติ วิโมเจติ ปริโมเจติ. เตน วุจฺจติ “ถินมิทฺธา จิตฺตํ ปริโสเธตี”ติ.
“อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหายา”ติ อตฺถิ อุทฺธจฺจํ, อตฺถิ กุกฺกุจฺจํ.
ตตฺถ กตมํ อุทฺธจฺจํ? ยํ จิตฺตสฺส อุทฺธจฺจํ อวูปสโม เจตโส วิกฺเขโป ภนฺตตฺตํ จิตฺตสฺส— อิทํ วุจฺจติ “อุทฺธจฺจํ”.
ตตฺถ กตมํ กุกฺกุจฺจํ? อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตา, กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญิตา, อวชฺเช วชฺชสญฺญิตา, วชฺเช อวชฺชสญฺญิตา, ยํ เอวรูปํ กุกฺกุจฺจํ กุกฺกุจฺจายนา กุกฺกุจฺจายิตตฺตํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลขา— อิทํ วุจฺจติ “กุกฺกุจฺจํ”. อิติ อิทญฺจ อุทฺธจฺจํ อิทญฺจ กุกฺกุจฺจํ สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ “อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหายา”ติ.
“อนุทฺธโต”ติ ตสฺส อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส จตฺตตฺตา วนฺตตฺตา มุตฺตตฺตา ปหีนตฺตา ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา ปหีนปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา. เตน วุจฺจติ “อนุทฺธโต”ติ.
“วิหรตี”ติ …เป… เตน วุจฺจติ “วิหรตี”ติ. ( )
“วูปสนฺตจิตฺโต”ติ. ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ …เป… ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตุ— อิทํ วุจฺจติ “จิตฺตํ”. อิทํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สนฺตํ โหติ สมิตํ วูปสนฺตํ. เตน วุจฺจติ “อชฺฌตฺตํ วูปสนฺตจิตฺโต”ติ.
“อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจา จิตฺตํ ปริโสเธตี”ติ อตฺถิ อุทฺธจฺจํ, อตฺถิ กุกฺกุจฺจํ.
ตตฺถ กตมํ อุทฺธจฺจํ? ยํ จิตฺตสฺส อุทฺธจฺจํ อวูปสโม เจตโส วิกฺเขโป ภนฺตตฺตํ จิตฺตสฺส— อิทํ วุจฺจติ “อุทฺธจฺจํ”.
ตตฺถ กตมํ กุกฺกุจฺจํ …เป… อิทํ วุจฺจติ “กุกฺกุจฺจํ”.
ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ …เป… อิทํ วุจฺจติ “จิตฺตํ”. อิทํ จิตฺตํ อิมมฺหา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจา โสเธติ วิโสเธติ ปริโสเธติ โมเจติ วิโมเจติ ปริโมเจติ. เตน วุจฺจติ “อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจา จิตฺตํ ปริโสเธตี”ติ.
“วิจิกิจฺฉํ ปหายา”ติ, ตตฺถ กตมา วิจิกิจฺฉา? ยา กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ วิมติ วิจิกิจฺฉา ทฺเวฬฺหกํ ทฺวิธาปโถ สํสโย อเนกํสคฺคาโห อาสปฺปนา ปริสปฺปนา อปริโยคาหณา ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข— อยํ วุจฺจติ “วิจิกิจฺฉา”. อยํ วิจิกิจฺฉา สนฺตา โหติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ “วิจิกิจฺฉํ ปหายา”ติ.
“ติณฺณวิจิกิจฺโฉ”ติ, อิมํ วิจิกิจฺฉํ ติณฺโณ โหติ อุตฺติณฺโณ นิตฺติณฺโณ ปารงฺคโต ปารมนุปฺปตฺโต. เตน วุจฺจติ “ติณฺณวิจิกิจฺโฉ”ติ.
“อกถํกถี กุสเลสุ ธมฺเมสู”ติ อิมาย วิจิกิจฺฉาย กุสเลสุ ธมฺเมสุ น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติ อกถํกถี โหติ นิกฺกถํกถี วิกถํกโถ. เตน วุจฺจติ “อกถํกถี กุสเลสุ ธมฺเมสู”ติ.
“วิจิกิจฺฉาย จิตฺตํ ปริโสเธตี”ติ, ตตฺถ กตมา วิจิกิจฺฉา? ยา กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข— อยํ วุจฺจติ “วิจิกิจฺฉา”.
ตตฺถ กตมํ จิตฺตํ? ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ …เป… ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตุ— อิทํ วุจฺจติ “จิตฺตํ”. อิทํ จิตฺตํ อิมาย วิจิกิจฺฉาย โสเธติ วิโสเธติ ปริโสเธติ โมเจติ วิโมเจติ ปริโมเจติ. เตน วุจฺจติ “วิจิกิจฺฉาย จิตฺตํ ปริโสเธตี”ติ.
“อิเม ปญฺจ นีวรเณ ปหายา”ติ อิเม ปญฺจ นีวรณา สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ “อิเม ปญฺจ นีวรเณ ปหายา”ติ.
“เจตโส อุปกฺกิเลเส”ติ อิเม ปญฺจ นีวรณา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา.
“ปญฺญาย ทุพฺพลีกรเณ”ติ อิเมหิ ปญฺจหิ นีวรเณหิ อนุปฺปนฺนา เจว ปญฺญา น อุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺนา จ ปญฺญา นิรุชฺฌติ. เตน วุจฺจติ “ปญฺญาย ทุพฺพลีกรเณ”ติ.
“วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหี”ติ ตตฺถ กตเม กามา? ฉนฺโท กาโม, ราโค กาโม, ฉนฺทราโค กาโม, สงฺกปฺโป กาโม, ราโค กาโม, สงฺกปฺปราโค กาโม— อิเม วุจฺจนฺติ “กามา”.
ตตฺถ กตเม อกุสลา ธมฺมา? กามจฺฉนฺโท, พฺยาปาโท, ถินํ, มิทฺธํ, อุทฺธจฺจํ, กุกฺกุจฺจํ, วิจิกิจฺฉา— อิเม วุจฺจนฺติ “อกุสลา ธมฺมา”. อิติ อิเมหิ จ กาเมหิ อิเมหิ จ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ วิวิตฺโต โหติ. เตน วุจฺจติ “วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหี”ติ.
“สวิตกฺกํ สวิจารนฺ”ติ อตฺถิ วิตกฺโก, อตฺถิ วิจาโร.
ตตฺถ กตโม วิตกฺโก? โย ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป อปฺปนา พฺยปฺปนา เจตโส อภินิโรปนา สมฺมาสงฺกปฺโป— อยํ วุจฺจติ “วิตกฺโก”.
ตตฺถ กตโม วิจาโร? โย จาโร วิจาโร อนุวิจาโร อุปวิจาโร จิตฺตสฺส อนุสนฺธนตา อนุเปกฺขนตา— อยํ วุจฺจติ “วิจาโร”. อิติ อิมินา จ วิตกฺเกน อิมินา จ วิจาเรน อุเปโต โหติ …เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ “สวิตกฺกํ สวิจารนฺ”ติ.
“วิเวกชนฺ”ติ วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตเสฺสกคฺคตา— เต อิมสฺมิํ วิเวเก ชาตา โหนฺติ สญฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา. เตน วุจฺจติ “วิเวกชนฺ”ติ.
“ปีติสุขนฺ”ติ อตฺถิ ปีติ, อตฺถิ สุขํ.
ตตฺถ กตมา ปีติ? ยา ปีติ ปาโมชฺชํ อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตา จิตฺตสฺส— อยํ วุจฺจติ “ปีติ”.
ตตฺถ กตมํ สุขํ? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา— อิทํ วุจฺจติ “สุขํ”. อิทํ สุขํ อิมาย ปีติยา สหคตํ โหติ สหชาตํ สํสฏฺฐํ สมฺปยุตฺตํ. เตน วุจฺจติ “ปีติสุขนฺ”ติ.
“ปฐมนฺ”ติ คณนานุปุพฺพตา ปฐมํ. อิทํ ปฐมํ สมาปชฺชตีติ ปฐมํ.
“ฌานนฺ”ติ วิตกฺโก, วิจาโร, ปีติ, สุขํ, จิตฺตเสฺสกคฺคตา.
“อุปสมฺปชฺชา”ติ โย ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.
“วิหรตี”ติ …เป… เตน วุจฺจติ “วิหรตี”ติ.
“วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา”ติ, อตฺถิ วิตกฺโก, อตฺถิ วิจาโร.
ตตฺถ กตโม วิตกฺโก? โย ตกฺโก วิตกฺโก …เป… สมฺมาสงฺกปฺโป— อยํ วุจฺจติ “วิตกฺโก”.
ตตฺถ กตโม วิจาโร? โย จาโร วิจาโร อนุวิจาโร อุปวิจาโร จิตฺตสฺส อนุสนฺธนตา อนุเปกฺขนตา— อยํ วุจฺจติ “วิจาโร”. อิติ อยญฺจ วิตกฺโก อยญฺจ วิจาโร สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ “วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา”ติ.
“อชฺฌตฺตนฺ”ติ ยํ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ.
“สมฺปสาทนนฺ”ติ ยา สทฺธา สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท.
“เจตโส เอโกทิภาวนฺ”ติ ยา จิตฺตสฺส ฐิติ …เป… สมฺมาสมาธิ.
“อวิตกฺกํ อวิจารนฺ”ติ อตฺถิ วิตกฺโก, อตฺถิ วิจาโร.
ตตฺถ กตโม วิตกฺโก? โย ตกฺโก วิตกฺโก …เป… สมฺมาสงฺกปฺโป— อยํ วุจฺจติ “วิตกฺโก”.
ตตฺถ กตโม วิจาโร? โย จาโร อนุจาโร วิจาโร อนุวิจาโร อุปวิจาโร จิตฺตสฺส อนุสนฺธนตา อนุเปกฺขนตา— อยํ วุจฺจติ “วิจาโร”. อิติ อยญฺจ วิตกฺโก อยญฺจ วิจาโร สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ “อวิตกฺกํ อวิจารนฺ”ติ.
“สมาธิชนฺ”ติ สมฺปสาโท ปีติสุขํ— เต อิมสฺมิํ สมาธิมฺหิ ชาตา โหนฺติ สญฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตา. เตน วุจฺจติ “สมาธิชนฺ”ติ.
“ปีติสุขนฺ”ติ อตฺถิ ปีติ, อตฺถิ สุขํ.
ตตฺถ กตมา ปีติ …เป… อยํ วุจฺจติ “ปีติ”.
ตตฺถ กตมํ สุขํ …เป… อิทํ วุจฺจติ “สุขํ”. อิทํ สุขํ อิมาย ปีติยา สหคตํ โหติ สหชาตํ สํสฏฺฐํ สมฺปยุตฺตํ. เตน วุจฺจติ “ปีติสุขนฺ”ติ.
“ทุติยนฺ”ติ คณนานุปุพฺพตา ทุติยํ. อิทํ ทุติยํ สมาปชฺชตีติ ทุติยํ.
“ฌานนฺ”ติ สมฺปสาโท, ปีติสุขํ, จิตฺตเสฺสกคฺคตา.
“อุปสมฺปชฺชา”ติ โย ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.
“วิหรตี”ติ …เป… เตน วุจฺจติ “วิหรตี”ติ.
“ปีติยา จ วิราคา”ติ ตตฺถ กตมา ปีติ? ยา ปีติ ปาโมชฺชํ อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตา จิตฺตสฺส— อยํ วุจฺจติ “ปีติ”. อยํ ปีติ สนฺตา โหติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ “ปีติยา จ วิราคา”ติ.
“อุเปกฺขโก”ติ ตตฺถ กตมา อุเปกฺขา? ยา อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส— อยํ วุจฺจติ “อุเปกฺขา”. อิมาย อุเปกฺขาย อุเปโต โหติ …เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ “อุเปกฺขโก”ติ.
“วิหรตี”ติ …เป… เตน วุจฺจติ “วิหรตี”ติ.
“สโต จ สมฺปชาโน”ติ ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ …เป… สมฺมาสติ— อยํ วุจฺจติ “สติ”.
ตตฺถ กตมํ สมฺปชญฺญํ? ยา ปญฺญา ปชานนา …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ— อิทํ วุจฺจติ “สมฺปชญฺญํ”. อิติ อิมาย จ สติยา อิมินา จ สมฺปชญฺเญน อุเปโต โหติ …เป… สมนฺนาคโต. เตน วุจฺจติ “สโต จ สมฺปชาโน”ติ.
“สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตี”ติ ตตฺถ กตมํ สุขํ? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา— อิทํ วุจฺจติ “สุขํ”.
ตตฺถ กตโม กาโย? สญฺญากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, วิญฺญาณกฺขนฺโธ— อยํ วุจฺจติ “กาโย”. อิทํ สุขํ อิมินา กาเยน ปฏิสํเวเทติ. เตน วุจฺจติ “สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตี”ติ.
“ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺตี”ติ ตตฺถ กตเม อริยา? อริยา วุจฺจนฺติ พุทฺธา จ พุทฺธสาวกา จ. เต อิมํ อาจิกฺขนฺติ เทเสนฺติ ปญฺญเปนฺติ ปฏฺฐเปนฺติ วิวรนฺติ วิภชนฺติ อุตฺตานิํ กโรนฺติ ปกาเสนฺติ. เตน วุจฺจติ “ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺตี”ติ.
“อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี”ติ ตตฺถ กตมา อุเปกฺขา? ยา อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส— อยํ วุจฺจติ “อุเปกฺขา”.
ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ …เป… สมฺมาสติ— อยํ วุจฺจติ “สติ”.
ตตฺถ กตมํ สุขํ? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา— อิทํ วุจฺจติ “สุขํ”. อิติ อิมาย จ อุเปกฺขาย อิมาย จ สติยา อิมินา จ สุเขน สมนฺนาคโต อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ. เตน วุจฺจติ “อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี”ติ.
“ตติยนฺ”ติ คณนานุปุพฺพตา ตติยํ. อิทํ ตติยํ สมาปชฺชตีติ ตติยํ.
“ฌานนฺ”ติ อุเปกฺขา, สติ, สมฺปชญฺญํ, สุขํ, จิตฺตเสฺสกคฺคตา.
“อุปสมฺปชฺชา”ติ โย ตติยสฺส ฌานสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.
“วิหรตี”ติ …เป… เตน วุจฺจติ “วิหรตี”ติ.
“สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา”ติ, อตฺถิ สุขํ, อตฺถิ ทุกฺขํ.
ตตฺถ กตมํ สุขํ? ยํ กายิกํ สาตํ กายิกํ สุขํ กายสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา— อิทํ วุจฺจติ “สุขํ”.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? ยํ กายิกํ อสาตํ กายิกํ ทุกฺขํ กายสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา— อิทํ วุจฺจติ “ทุกฺขํ”. อิติ อิทญฺจ สุขํ อิทญฺจ ทุกฺขํ สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ “สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา”ติ.
“ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา”ติ อตฺถิ โสมนสฺสํ, อตฺถิ โทมนสฺสํ.
ตตฺถ กตมํ โสมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา— อิทํ วุจฺจติ “โสมนสฺสํ”.
ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา— อิทํ วุจฺจติ “โทมนสฺสํ”. อิติ อิทญฺจ โสมนสฺสํ อิทญฺจ โทมนสฺสํ ปุพฺเพว สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ “ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา”ติ.
“อทุกฺขมสุขนฺ”ติ ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา. เตน วุจฺจติ “อทุกฺขมสุขนฺ”ติ.
“อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธินฺ”ติ, ตตฺถ กตมา อุเปกฺขา? ยา อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส— อยํ วุจฺจติ “อุเปกฺขา”.
ตตฺถ กตมา สติ? ยา สติ อนุสฺสติ …เป… สมฺมาสติ— อยํ วุจฺจติ “สติ”. อยํ สติ อิมาย อุเปกฺขาย วิวฏา โหติ ปริสุทฺธา ปริโยทาตา. เตน วุจฺจติ “อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธินฺ”ติ.
“จตุตฺถนฺ”ติ คณนานุปุพฺพตา จตุตฺถํ, อิทํ จตุตฺถํ สมาปชฺชตีติ จตุตฺถํ.
“ฌานนฺ”ติ อุเปกฺขา, สติ, จิตฺตเสฺสกคฺคตา.
“อุปสมฺปชฺชา”ติ โย จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.
“วิหรตี”ติ …เป… เตน วุจฺจติ “วิหรตี”ติ.
“สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา”ติ ตตฺถ กตมา รูปสญฺญา? รูปาวจรสมาปตฺติํ สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺส วา สญฺญา สญฺชานนา สญฺชานิตตฺตํ— อิมา วุจฺจนฺติ “รูปสญฺญาโย”. อิมา รูปสญฺญาโย อติกฺกนฺโต โหติ วีติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต. เตน วุจฺจติ “สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา”ติ.
“ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา”ติ ตตฺถ กตมา ปฏิฆสญฺญา? รูปสญฺญา สทฺทสญฺญา …เป… โผฏฺฐพฺพสญฺญา— อิมา วุจฺจนฺติ “ปฏิฆสญฺญาโย”. อิมา ปฏิฆสญฺญาโย สนฺตา โหนฺติ สมิตา วูปสนฺตา อตฺถงฺคตา อพฺภตฺถงฺคตา อปฺปิตา พฺยปฺปิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. เตน วุจฺจติ “ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา”ติ.
“นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา”ติ ตตฺถ กตมา นานตฺตสญฺญา? อสมาปนฺนสฺส มโนธาตุ สมงฺคิสฺส วา มโนวิญฺญาณธาตุ สมงฺคิสฺส วา สญฺญา สญฺชานนา สญฺชานิตตฺตํ— อิมา วุจฺจนฺติ “นานตฺตสญฺญาโย”. อิมา นานตฺตสญฺญาโย น มนสิ กโรติ. เตน วุจฺจติ “นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา”ติ.
“อนนฺโต อากาโส”ติ, ตตฺถ กตโม อากาโส? โย อากาโส อากาสคตํ อฆํ อฆคตํ วิวโร วิวรคตํ อสมฺผุฏฺฐํ จตูหิ มหาภูเตหิ— อยํ วุจฺจติ “อากาโส”. ตสฺมิํ อากาเส จิตฺตํ ฐเปติ สณฺฐเปติ อนนฺตํ ผรติ. เตน วุจฺจติ “อนนฺโต อากาโส”ติ.
“อากาสานญฺจายตนนฺ”ติ อากาสานญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา.
“อุปสมฺปชฺชา”ติ โย อากาสานญฺจายตนสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.
“วิหรตี”ติ …เป… เตน วุจฺจติ “วิหรตี”ติ.
“สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา”ติ อิมํ อากาสานญฺจายตนํ อติกฺกนฺโต โหติ วีติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต. เตน วุจฺจติ “สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา”ติ.
“อนนฺตํ วิญฺญาณนฺ”ติ ตํเยว อากาสํ วิญฺญาเณน ผุฏฺฐํ มนสิ กโรติ อนนฺตํ ผรติ. เตน วุจฺจติ “อนนฺตํ วิญฺญาณนฺ”ติ.
“วิญฺญาณญฺจายตนนฺ”ติ วิญฺญาณญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา.
“อุปสมฺปชฺชา”ติ โย วิญฺญาณญฺจายตนสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.
“วิหรตี”ติ …เป… เตน วุจฺจติ “วิหรตี”ติ.
“สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา”ติ อิมํ วิญฺญาณญฺจายตนํ อติกฺกนฺโต โหติ วีติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต. เตน วุจฺจติ “สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺมา”ติ.
“นตฺถิ กิญฺจี”ติ ตํเยว วิญฺญาณํ ภาเวติ วิภาเวติ อนฺตรธาเปติ, “นตฺถิ กิญฺจี”ติ ปสฺสติ. เตน วุจฺจติ “นตฺถิ กิญฺจี”ติ.
“อากิญฺจญฺญายตนนฺ”ติ อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา.
“อุปสมฺปชฺชา”ติ โย อากิญฺจญฺญายตนสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.
“วิหรตี”ติ …เป… เตน วุจฺจติ “วิหรตี”ติ.
“สพฺพโส อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺมา”ติ อิมํ อากิญฺจญฺญายตนํ อติกฺกนฺโต โหติ วีติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต. เตน วุจฺจติ “สพฺพโส อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺมา”ติ.
“เนวสญฺญีนาสญฺญี”ติ ตํเยว อากิญฺจญฺญายตนํ สนฺตโต มนสิ กโรติ สงฺขาราวเสสสมาปตฺติํ ภาเวติ. เตน วุจฺจติ “เนวสญฺญีนาสญฺญี”ติ.
“เนวสญฺญานาสญฺญายตนนฺ”ติ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา.
“อุปสมฺปชฺชา”ติ โย เนวสญฺญานาสญฺญายตนสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผุสนา สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา.
“วิหรตี”ติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ จรติ วิหรติ. เตน วุจฺจติ “วิหรตี”ติ.
สุตฺตนฺตภาชนียํ.