2.2 อภิธมฺมภาชนีย
ทฺวาทสายตนานิ— จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, มนายตนํ, รูปายตนํ, สทฺทายตนํ, คนฺธายตนํ, รสายตนํ, โผฏฺฐพฺพายตนํ, ธมฺมายตนํ.
ตตฺถ กตมํ จกฺขายตนํ? ยํ จกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท อตฺตภาวปริยาปนฺโน อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, เยน จกฺขุนา อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน รูปํ สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ปสฺสิ วา ปสฺสติ วา ปสฺสิสฺสติ วา ปเสฺส วา, จกฺขุมฺเปตํ จกฺขายตนมฺเปตํ จกฺขุธาตุเปสา จกฺขุนฺทฺริยมฺเปตํ โลโกเปโส ทฺวาราเปสา สมุทฺโทเปโส ปณฺฑรมฺเปตํ เขตฺตมฺเปตํ วตฺถุมฺเปตํ เนตฺตมฺเปตํ นยนมฺเปตํ โอริมํ ตีรมฺเปตํ สุญฺโญ คาโมเปโส. อิทํ วุจฺจติ “จกฺขายตนํ”. (1)
ตตฺถ กตมํ โสตายตนํ? ยํ โสตํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท อตฺตภาวปริยาปนฺโน อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, เยน โสเตน อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน สทฺทํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ สุณิ วา สุณาติ วา สุณิสฺสติ วา สุเณ วา, โสตมฺเปตํ โสตายตนมฺเปตํ โสตธาตุเปสา โสตินฺทฺริยมฺเปตํ โลโกเปโส ทฺวาราเปสา สมุทฺโทเปโส ปณฺฑรมฺเปตํ เขตฺตมฺเปตํ วตฺถุมฺเปตํ โอริมํ ตีรมฺเปตํ สุญฺโญ คาโมเปโส. อิทํ วุจฺจติ “โสตายตนํ”. (2)
ตตฺถ กตมํ ฆานายตนํ? ยํ ฆานํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท อตฺตภาวปริยาปนฺโน อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, เยน ฆาเนน อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน คนฺธํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ฆายิ วา ฆายติ วา ฆายิสฺสติ วา ฆาเย วา, ฆานมฺเปตํ ฆานายตนมฺเปตํ ฆานธาตุเปสา ฆานินฺทฺริยมฺเปตํ โลโกเปโส ทฺวาราเปสา สมุทฺโทเปโส ปณฺฑรมฺเปตํ เขตฺตมฺเปตํ วตฺถุมฺเปตํ โอริมํ ตีรมฺเปตํ สุญฺโญ คาโมเปโส. อิทํ วุจฺจติ “ฆานายตนํ”. (3)
ตตฺถ กตมํ ชิวฺหายตนํ? ยา ชิวฺหา จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท อตฺตภาวปริยาปนฺโน อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, ยาย ชิวฺหาย อนิทสฺสนาย สปฺปฏิฆาย รสํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ สายิ วา สายติ วา สายิสฺสติ วา สาเย วา, ชิวฺหาเปสา ชิวฺหายตนมฺเปตํ ชิวฺหาธาตุเปสา ชิวฺหินฺทฺริยมฺเปตํ โลโกเปโส ทฺวาราเปสา สมุทฺโทเปโส ปณฺฑรมฺเปตํ เขตฺตมฺเปตํ วตฺถุมฺเปตํ โอริมํ ตีรมฺเปตํ สุญฺโญ คาโมเปโส. อิทํ วุจฺจติ “ชิวฺหายตนํ”. (4)
ตตฺถ กตมํ กายายตนํ? โย กาโย จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท อตฺตภาวปริยาปนฺโน อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, เยน กาเยน อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน โผฏฺฐพฺพํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ผุสิ วา ผุสติ วา ผุสิสฺสติ วา ผุเส วา, กาโยเปโส กายายตนมฺเปตํ กายธาตุเปสา กายินฺทฺริยมฺเปตํ โลโกเปโส ทฺวาราเปสา สมุทฺโทเปโส ปณฺฑรมฺเปตํ เขตฺตมฺเปตํ วตฺถุมฺเปตํ โอริมํ ตีรมฺเปตํ สุญฺโญ คาโมเปโส. อิทํ วุจฺจติ “กายายตนํ”. (5)
ตตฺถ กตมํ มนายตนํ? เอกวิเธน มนายตนํ— ผสฺสสมฺปยุตฺตํ.
ทุวิเธน มนายตนํ— อตฺถิ สเหตุกํ, อตฺถิ อเหตุกํ.
ติวิเธน มนายตนํ— อตฺถิ กุสลํ, อตฺถิ อกุสลํ, อตฺถิ อพฺยากตํ.
จตุพฺพิเธน มนายตนํ— อตฺถิ กามาวจรํ, อตฺถิ รูปาวจรํ, อตฺถิ อรูปาวจรํ, อตฺถิ อปริยาปนฺนํ.
ปญฺจวิเธน มนายตนํ— อตฺถิ สุขินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ ทุกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ โสมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ โทมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ อุเปกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ.
ฉพฺพิเธน มนายตนํ— จกฺขุวิญฺญาณํ, โสตวิญฺญาณํ, ฆานวิญฺญาณํ, ชิวฺหาวิญฺญาณํ, กายวิญฺญาณํ, มโนวิญฺญาณํ. เอวํ ฉพฺพิเธน มนายตนํ.
สตฺตวิเธน มนายตนํ— จกฺขุวิญฺญาณํ, โสตวิญฺญาณํ, ฆานวิญฺญาณํ, ชิวฺหาวิญฺญาณํ, กายวิญฺญาณํ, มโนธาตุ, มโนวิญฺญาณธาตุ. เอวํ สตฺตวิเธน มนายตนํ.
อฏฺฐวิเธน มนายตนํ— จกฺขุวิญฺญาณํ, โสตวิญฺญาณํ, ฆานวิญฺญาณํ, ชิวฺหาวิญฺญาณํ, กายวิญฺญาณํ อตฺถิ สุขสหคตํ, อตฺถิ ทุกฺขสหคตํ, มโนธาตุ, มโนวิญฺญาณธาตุ. เอวํ อฏฺฐวิเธน มนายตนํ.
นววิเธน มนายตนํ— จกฺขุวิญฺญาณํ, โสตวิญฺญาณํ, ฆานวิญฺญาณํ, ชิวฺหาวิญฺญาณํ, กายวิญฺญาณํ, มโนธาตุ, มโนวิญฺญาณธาตุ อตฺถิ กุสลํ, อตฺถิ อกุสลํ, อตฺถิ อพฺยากตํ. เอวํ นววิเธน มนายตนํ.
ทสวิเธน มนายตนํ— จกฺขุวิญฺญาณํ, โสตวิญฺญาณํ, ฆานวิญฺญาณํ, ชิวฺหาวิญฺญาณํ, กายวิญฺญาณํ อตฺถิ สุขสหคตํ, อตฺถิ ทุกฺขสหคตํ, มโนธาตุ, มโนวิญฺญาณธาตุ อตฺถิ กุสลํ, อตฺถิ อกุสลํ, อตฺถิ อพฺยากตํ. เอวํ ทสวิเธน มนายตนํ.
เอกวิเธน มนายตนํ— ผสฺสสมฺปยุตฺตํ.
ทุวิเธน มนายตนํ— อตฺถิ สเหตุกํ, อตฺถิ อเหตุกํ.
ติวิเธน มนายตนํ— อตฺถิ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ …เป… . เอวํ พหุวิเธน มนายตนํ. อิทํ วุจฺจติ “มนายตนํ”. (6)
ตตฺถ กตมํ รูปายตนํ? ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วณฺณนิภา สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ นีลํ ปีตกํ โลหิตกํ โอทาตํ กาฬกํ มญฺชิฏฺฐกํ หริ หริวณฺณํ อมฺพงฺกุรวณฺณํ ทีฆํ รสฺสํ อณุํ ถูลํ วฏฺฏํ ปริมณฺฑลํ จตุรสฺสํ ฉฬํสํ อฏฺฐํสํ โสฬสํสํ นินฺนํ ถลํ ฉายา อาตโป อาโลโก อนฺธกาโร อพฺภา มหิกา ธูโม รโช จนฺทมณฺฑลสฺส วณฺณนิภา สูริยมณฺฑลสฺส วณฺณนิภา ตารกรูปานํ วณฺณนิภา อาทาสมณฺฑลสฺส วณฺณนิภา มณิสงฺขมุตฺตเวฬุริยสฺส วณฺณนิภา ชาตรูปรชตสฺส วณฺณนิภา, ยํ วา ปนญฺญมฺปิ อตฺถิ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วณฺณนิภา สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ, ยํ รูปํ สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ จกฺขุนา อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน ปสฺสิ วา ปสฺสติ วา ปสฺสิสฺสติ วา ปเสฺส วา, รูปมฺเปตํ รูปายตนมฺเปตํ รูปธาตุเปสา. อิทํ วุจฺจติ “รูปายตนํ”. (7)
ตตฺถ กตมํ สทฺทายตนํ? โย สทฺโท จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ เภริสทฺโท มุทิงฺคสทฺโท สงฺขสทฺโท ปณวสทฺโท คีตสทฺโท วาทิตสทฺโท สมฺมสทฺโท ปาณิสทฺโท สตฺตานํ นิคฺโฆสสทฺโท ธาตูนํ สนฺนิฆาตสทฺโท วาตสทฺโท อุทกสทฺโท มนุสฺสสทฺโท อมนุสฺสสทฺโท, โย วา ปนญฺโญปิ อตฺถิ สทฺโท จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, ยํ สทฺทํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ โสเตน อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน สุณิ วา สุณาติ วา สุณิสฺสติ วา สุเณ วา, สทฺโทเปโส สทฺทายตนมฺเปตํ สทฺทธาตุเปสา. อิทํ วุจฺจติ “สทฺทายตนํ”. (8)
ตตฺถ กตมํ คนฺธายตนํ? โย คนฺโธ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ มูลคนฺโธ สารคนฺโธ ตจคนฺโธ ปตฺตคนฺโธ ปุปฺผคนฺโธ ผลคนฺโธ อามคนฺโธ วิสฺสคนฺโธ สุคนฺโธ ทุคฺคนฺโธ, โย วา ปนญฺโญปิ อตฺถิ คนฺโธ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, ยํ คนฺธํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ฆาเนน อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน ฆายิ วา ฆายติ วา ฆายิสฺสติ วา ฆาเย วา, คนฺโธเปโส คนฺธายตนมฺเปตํ คนฺธธาตุเปสา. อิทํ วุจฺจติ “คนฺธายตนํ”. (9)
ตตฺถ กตมํ รสายตนํ? โย รโส จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ มูลรโส ขนฺธรโส ตจรโส ปตฺตรโส ปุปฺผรโส ผลรโส อมฺพิลํ มธุรํ ติตฺตกํ กฏุกํ โลณิกํ ขาริกํ ลมฺพิกํ กสาโว สาทุ อสาทุ, โย วา ปนญฺโญปิ อตฺถิ รโส จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ, ยํ รสํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ชิวฺหาย อนิทสฺสนาย สปฺปฏิฆาย สายิ วา สายติ วา สายิสฺสติ วา สาเย วา, รโสเปโส รสายตนมฺเปตํ รสธาตุเปสา. อิทํ วุจฺจติ “รสายตนํ”. (10)
ตตฺถ กตมํ โผฏฺฐพฺพายตนํ? ปถวีธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตุ กกฺขฬํ มุทุกํ สณฺหํ ผรุสํ สุขสมฺผสฺสํ ทุกฺขสมฺผสฺสํ ครุกํ ลหุกํ, ยํ โผฏฺฐพฺพํ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ กาเยน อนิทสฺสเนน สปฺปฏิเฆน ผุสิ วา ผุสติ วา ผุสิสฺสติ วา ผุเส วา, โผฏฺฐพฺโพเปโส โผฏฺฐพฺพายตนมฺเปตํ โผฏฺฐพฺพธาตุเปสา. อิทํ วุจฺจติ “โผฏฺฐพฺพายตนํ”. (11)
ตตฺถ กตมํ ธมฺมายตนํ? เวทนากฺขนฺโธ, สญฺญากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, ยญฺจ รูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ, อสงฺขตา จ ธาตุ.
ตตฺถ กตโม เวทนากฺขนฺโธ? เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ— ผสฺสสมฺปยุตฺโต. ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ— อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก. ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ— อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต …เป… เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ …เป… เอวํ พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ. อยํ วุจฺจติ “เวทนากฺขนฺโธ”. (1)
ตตฺถ กตโม สญฺญากฺขนฺโธ? เอกวิเธน สญฺญากฺขนฺโธ— ผสฺสสมฺปยุตฺโต. ทุวิเธน สญฺญากฺขนฺโธ— อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก. ติวิเธน สญฺญากฺขนฺโธ— อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต …เป… เอวํ ทสวิเธน สญฺญากฺขนฺโธ …เป… เอวํ พหุวิเธน สญฺญากฺขนฺโธ. อยํ วุจฺจติ “สญฺญากฺขนฺโธ”. (2)
ตตฺถ กตโม สงฺขารกฺขนฺโธ? เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ— จิตฺตสมฺปยุตฺโต. ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ— อตฺถิ เหตุ, อตฺถิ น เหตุ. ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ— อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต …เป… เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ …เป… เอวํ พหุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ. อยํ วุจฺจติ “สงฺขารกฺขนฺโธ”. (3)
ตตฺถ กตมํ รูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ? อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํ …เป… กพฬีกาโร อาหาโร. อิทํ วุจฺจติ รูปํ “อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ”. (4)
ตตฺถ กตมา อสงฺขตา ธาตุ? ราคกฺขโย, โทสกฺขโย, โมหกฺขโย— อยํ วุจฺจติ “อสงฺขตา ธาตุ”. (5)
อิทํ วุจฺจติ ธมฺมายตนํ.
อภิธมฺมภาชนียํ.