3.2 อภิธมฺมภาชนีย
อฏฺฐารส ธาตุโย— จกฺขุธาตุ, รูปธาตุ, จกฺขุวิญฺญาณธาตุ, โสตธาตุ, สทฺทธาตุ, โสตวิญฺญาณธาตุ, ฆานธาตุ, คนฺธธาตุ, ฆานวิญฺญาณธาตุ, ชิวฺหาธาตุ, รสธาตุ, ชิวฺหาวิญฺญาณธาตุ, กายธาตุ, โผฏฺฐพฺพธาตุ, กายวิญฺญาณธาตุ, มโนธาตุ, ธมฺมธาตุ, มโนวิญฺญาณธาตุ.
ตตฺถ กตมา จกฺขุธาตุ? ยํ จกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท …เป… สุญฺโญ คาโมเปโส— อยํ วุจฺจติ “จกฺขุธาตุ”. (1)
ตตฺถ กตมา รูปธาตุ? ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วณฺณนิภา …เป… รูปธาตุเปสา— อยํ วุจฺจติ “รูปธาตุ”. (2)
ตตฺถ กตมา จกฺขุวิญฺญาณธาตุ? จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ตชฺชาจกฺขุวิญฺญาณธาตุ— อยํ วุจฺจติ “จกฺขุวิญฺญาณธาตุ”. (3)
ตตฺถ กตมา โสตธาตุ? ยํ โสตํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท …เป… สุญฺโญ คาโมเปโส— อยํ วุจฺจติ “โสตธาตุ”. (4)
ตตฺถ กตมา สทฺทธาตุ? โย สทฺโท จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ …เป… สทฺทธาตุเปสา— อยํ วุจฺจติ “สทฺทธาตุ”. (5)
ตตฺถ กตมา โสตวิญฺญาณธาตุ? โสตญฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ตชฺชาโสตวิญฺญาณธาตุ— อยํ วุจฺจติ “โสตวิญฺญาณธาตุ”. (6)
ตตฺถ กตมา ฆานธาตุ? ยํ ฆานํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท …เป… สุญฺโญ คาโมเปโส— อยํ วุจฺจติ “ฆานธาตุ”. (7)
ตตฺถ กตมา คนฺธธาตุ? โย คนฺโธ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ …เป… คนฺธธาตุเปสา— อยํ วุจฺจติ “คนฺธธาตุ”. (8)
ตตฺถ กตมา ฆานวิญฺญาณธาตุ? ฆานญฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธ จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ตชฺชาฆานวิญฺญาณธาตุ— อยํ วุจฺจติ “ฆานวิญฺญาณธาตุ”. (9)
ตตฺถ กตมา ชิวฺหาธาตุ? ยา ชิวฺหา จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท …เป… สุญฺโญ คาโมเปโส— อยํ วุจฺจติ “ชิวฺหาธาตุ”. (10)
ตตฺถ กตมา รสธาตุ? โย รโส จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย อนิทสฺสโน สปฺปฏิโฆ …เป… รสธาตุเปสา— อยํ วุจฺจติ “รสธาตุ”. (11)
ตตฺถ กตมา ชิวฺหาวิญฺญาณธาตุ? ชิวฺหญฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ตชฺชาชิวฺหาวิญฺญาณธาตุ— อยํ วุจฺจติ “ชิวฺหาวิญฺญาณธาตุ”. (12)
ตตฺถ กตมา กายธาตุ? โย กาโย จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท …เป… สุญฺโญ คาโมเปโส— อยํ วุจฺจติ “กายธาตุ”. (13)
ตตฺถ กตมา โผฏฺฐพฺพธาตุ? ปถวีธาตุ …เป… โผฏฺฐพฺพธาตุเปสา— อยํ วุจฺจติ “โผฏฺฐพฺพธาตุ”. (14)
ตตฺถ กตมา กายวิญฺญาณธาตุ? กายญฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺฐพฺเพ จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ตชฺชากายวิญฺญาณธาตุ— อยํ วุจฺจติ “กายวิญฺญาณธาตุ”. (15)
ตตฺถ กตมา มโนธาตุ? จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ตชฺชามโนธาตุ; โสตวิญฺญาณธาตุยา …เป… ฆานวิญฺญาณธาตุยา …เป… ชิวฺหาวิญฺญาณธาตุยา …เป… กายวิญฺญาณธาตุยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ตชฺชามโนธาตุ สพฺพธมฺเมสุ วา ปน ปฐมสมนฺนาหาโร อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ตชฺชามโนธาตุ— อยํ วุจฺจติ “มโนธาตุ”. (16)
ตตฺถ กตมา ธมฺมธาตุ? เวทนากฺขนฺโธ, สญฺญากฺขนฺโธ, สงฺขารกฺขนฺโธ, ยญฺจ รูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ, อสงฺขตา จ ธาตุ.
ตตฺถ กตโม เวทนากฺขนฺโธ? เอกวิเธน เวทนากฺขนฺโธ— ผสฺสสมฺปยุตฺโต. ทุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ— อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก. ติวิเธน เวทนากฺขนฺโธ— อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต …เป… เอวํ ทสวิเธน เวทนากฺขนฺโธ …เป… เอวํ พหุวิเธน เวทนากฺขนฺโธ. อยํ วุจฺจติ “เวทนากฺขนฺโธ”. (1)
ตตฺถ กตโม สญฺญากฺขนฺโธ? เอกวิเธน สญฺญากฺขนฺโธ— ผสฺสสมฺปยุตฺโต. ทุวิเธน สญฺญากฺขนฺโธ— อตฺถิ สเหตุโก, อตฺถิ อเหตุโก. ติวิเธน สญฺญากฺขนฺโธ— อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต …เป… เอวํ ทสวิเธน สญฺญากฺขนฺโธ …เป… เอวํ พหุวิเธน สญฺญากฺขนฺโธ. อยํ วุจฺจติ “สญฺญากฺขนฺโธ”. (2)
ตตฺถ กตโม สงฺขารกฺขนฺโธ? เอกวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ— จิตฺตสมฺปยุตฺโต. ทุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ— อตฺถิ เหตุ, อตฺถิ อเหตุ. ติวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ— อตฺถิ กุสโล, อตฺถิ อกุสโล, อตฺถิ อพฺยากโต …เป… เอวํ ทสวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ …เป… เอวํ พหุวิเธน สงฺขารกฺขนฺโธ— อยํ วุจฺจติ “สงฺขารกฺขนฺโธ”. (3)
ตตฺถ กตมํ รูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ? อิตฺถินฺทฺริยํ …เป… กพฬีกาโร อาหาโร— อิทํ วุจฺจติ รูปํ “อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํ ธมฺมายตนปริยาปนฺนํ”. (4)
ตตฺถ กตมา อสงฺขตา ธาตุ? ราคกฺขโย, โทสกฺขโย, โมหกฺขโย— อยํ วุจฺจติ “อสงฺขตา ธาตุ”. อยํ วุจฺจติ “ธมฺมธาตุ”. (5–17)
ตตฺถ กตมา มโนวิญฺญาณธาตุ? จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ มโนธาตุ, มโนธาตุยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ …เป… ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตุ; โสตวิญฺญาณธาตุยา …เป… ฆานวิญฺญาณธาตุยา …เป… ชิวฺหาวิญฺญาณธาตุยา …เป… กายวิญฺญาณธาตุยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ มโนธาตุ, มโนธาตุยาปิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธสมนนฺตรา อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ …เป… ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตุ มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตุ— อยํ วุจฺจติ “มโนวิญฺญาณธาตุ”. (18)
อภิธมฺมภาชนียํ.