4.2 อภิธมฺมภาชนีย
จตฺตาริ สจฺจานิ— ทุกฺขํ, ทุกฺขสมุทโย, ทุกฺขนิโรโธ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา— อยํ วุจฺจติ “ทุกฺขสมุทโย”.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพญฺจ รูปํ— อิทํ วุจฺจติ “ทุกฺขํ”.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย ปหานํ— อยํ วุจฺจติ “ทุกฺขนิโรโธ”.
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา, วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ตสฺมิํ สมเย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค โหติ สมฺมาทิฏฺฐิ …เป… สมฺมาสมาธิ.
ตตฺถ กตมา สมฺมาทิฏฺฐิ? ยา ปญฺญา ปชานนา …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สมฺมาทิฏฺฐิ”.
ตตฺถ กตโม สมฺมาสงฺกปฺโป? โย ตกฺโก วิตกฺโก …เป… สมฺมาสงฺกปฺโป มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สมฺมาสงฺกปฺโป”.
ตตฺถ กตมา สมฺมาวาจา? ยา จตูหิ วจีทุจฺจริเตหิ อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต สมฺมาวาจา มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สมฺมาวาจา”.
ตตฺถ กตโม สมฺมากมฺมนฺโต? ยา ตีหิ กายทุจฺจริเตหิ อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต สมฺมากมฺมนฺโต มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สมฺมากมฺมนฺโต”.
ตตฺถ กตโม สมฺมาอาชีโว? ยา มิจฺฉา อาชีวา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต สมฺมาอาชีโว มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สมฺมาอาชีโว”.
ตตฺถ กตโม สมฺมาวายาโม? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ …เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สมฺมาวายาโม”.
ตตฺถ กตมา สมฺมาสติ? ยา สติ อนุสฺสติ …เป… สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สมฺมาสติ”.
ตตฺถ กตโม สมฺมาสมาธิ? ยา จิตฺตสฺส ฐิติ สณฺฐิติ …เป… สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สมฺมาสมาธิ”. อยํ วุจฺจติ “ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”. อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ อวเสสา จ กิเลสา— อยํ วุจฺจติ “ทุกฺขสมุทโย”.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพญฺจ รูปํ— อิทํ วุจฺจติ “ทุกฺขํ”.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานญฺจ กิเลสานํ ปหานํ— อยํ วุจฺจติ “ทุกฺขนิโรโธ”.
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา, วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ตสฺมิํ สมเย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค โหติ— สมฺมาทิฏฺฐิ …เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ— “ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”. อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา— อยํ วุจฺจติ “ทุกฺขสมุทโย”.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพญฺจ รูปํ— อิทํ วุจฺจติ “ทุกฺขํ”.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานญฺจ กิเลสานํ, อวเสสานญฺจ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ— อยํ วุจฺจติ “ทุกฺขนิโรโธ”.
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ตสฺมิํ สมเย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค โหติ— สมฺมาทิฏฺฐิ …เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ “ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”. อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ— อยํ วุจฺจติ “ทุกฺขสมุทโย”.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพญฺจ รูปํ— อิทํ วุจฺจติ “ทุกฺขํ”.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานญฺจ กิเลสานํ, อวเสสานญฺจ อกุสลานํ ธมฺมานํ, ติณฺณญฺจ กุสลมูลานํ สาสวานํ ปหานํ— อยํ วุจฺจติ “ทุกฺขนิโรโธ”.
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ตสฺมิํ สมเย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค โหติ— สมฺมาทิฏฺฐิ …เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ “ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”. อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ, อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา— อยํ วุจฺจติ “ทุกฺขสมุทโย”.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? สาสวา กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพญฺจ รูปํ— อิทํ วุจฺจติ “ทุกฺขํ”.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานญฺจ กิเลสานํ, อวเสสานญฺจ อกุสลานํ ธมฺมานํ, ติณฺณญฺจ กุสลมูลานํ สาสวานํ, อวเสสานญฺจ สาสวานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ— อยํ วุจฺจติ “ทุกฺขนิโรโธ”.
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา, วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ตสฺมิํ สมเย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค โหติ— สมฺมาทิฏฺฐิ …เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ “ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”. อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา.
จตฺตาริ สจฺจานิ— ทุกฺขํ, ทุกฺขสมุทโย, ทุกฺขนิโรโธ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา— อยํ วุจฺจติ “ทุกฺขสมุทโย”.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพญฺจ รูปํ— อิทํ วุจฺจติ “ทุกฺขํ”.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย ปหานํ— อยํ วุจฺจติ “ทุกฺขนิโรโธ”.
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา, วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ตสฺมิํ สมเย ปญฺจงฺคิโก มคฺโค โหติ— สมฺมาทิฏฺฐิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ.
ตตฺถ กตมา สมฺมาทิฏฺฐิ? ยา ปญฺญา ปชานนา …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สมฺมาทิฏฺฐิ”.
ตตฺถ กตโม สมฺมาสงฺกปฺโป? โย ตกฺโก วิตกฺโก …เป… สมฺมาสงฺกปฺโป มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สมฺมาสงฺกปฺโป”.
ตตฺถ กตโม สมฺมาวายาโม? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ …เป… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สมฺมาวายาโม”.
ตตฺถ กตมา สมฺมาสติ? ยา สติ อนุสฺสติ …เป… สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สมฺมาสติ”.
ตตฺถ กตโม สมฺมาสมาธิ? ยา จิตฺตสฺส ฐิติ …เป… สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อยํ วุจฺจติ “สมฺมาสมาธิ”. อยํ วุจฺจติ “ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”. อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ, อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา— อยํ วุจฺจติ “ทุกฺขสมุทโย”.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? สาสวา กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพญฺจ รูปํ— อิทํ วุจฺจติ “ทุกฺขํ”.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานญฺจ กิเลสานํ, อวเสสานญฺจ อกุสลานํ ธมฺมานํ, ติณฺณญฺจ กุสลมูลานํ สาสวานํ, อวเสสานญฺจ สาสวานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ— อยํ วุจฺจติ “ทุกฺขนิโรโธ”.
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา, วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ตสฺมิํ สมเย ปญฺจงฺคิโก มคฺโค โหติ— สมฺมาทิฏฺฐิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ. อยํ วุจฺจติ “ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”. อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตา.
จตฺตาริ สจฺจานิ— ทุกฺขํ, ทุกฺขสมุทโย, ทุกฺขนิโรโธ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา— อยํ วุจฺจติ “ทุกฺขสมุทโย”.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพญฺจ รูปํ— อิทํ วุจฺจติ “ทุกฺขํ”.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย ปหานํ— อยํ วุจฺจติ “ทุกฺขนิโรโธ”.
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ตสฺมิํ สมเย ผโสฺส โหติ …เป… อวิกฺเขโป โหติ. อยํ วุจฺจติ “ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ, อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา— อยํ วุจฺจติ “ทุกฺขสมุทโย”.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? สาสวา กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพญฺจ รูปํ— อิทํ วุจฺจติ “ทุกฺขํ”.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานญฺจ กิเลสานํ, อวเสสานญฺจ อกุสลานํ ธมฺมานํ, ติณฺณญฺจ กุสลมูลานํ สาสวานํ, อวเสสานญฺจ สาสวานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ— อยํ วุจฺจติ “ทุกฺขนิโรโธ”.
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ตสฺมิํ สมเย ผโสฺส โหติ …เป… อวิกฺเขโป โหติ. อยํ วุจฺจติ “ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”.
อภิธมฺมภาชนียํ.