5.1 อภิธมฺมภาชนีย
พาวีสตินฺทฺริยานิ— จกฺขุนฺทฺริยํ, โสตินฺทฺริยํ, ฆานินฺทฺริยํ, ชิวฺหินฺทฺริยํ, กายินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริยํ, อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสินฺทฺริยํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, สุขินฺทฺริยํ, ทุกฺขินฺทฺริยํ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ, โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ, สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปญฺญินฺทฺริยํ, อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ, อญฺญินฺทฺริยํ, อญฺญาตาวินฺทฺริยํ.
ตตฺถ กตมํ จกฺขุนฺทฺริยํ? ยํ จกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท …เป… สุญฺโญ คาโมเปโส— อิทํ วุจฺจติ “จกฺขุนฺทฺริยํ”. (1)
ตตฺถ กตมํ โสตินฺทฺริยํ …เป… ฆานินฺทฺริยํ …เป… ชิวฺหินฺทฺริยํ …เป… กายินฺทฺริยํ? โย กาโย จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท …เป… สุญฺโญ คาโมเปโส— อิทํ วุจฺจติ “กายินฺทฺริยํ”. (5)
ตตฺถ กตมํ มนินฺทฺริยํ? เอกวิเธน มนินฺทฺริยํ— ผสฺสสมฺปยุตฺตํ. ทุวิเธน มนินฺทฺริยํ— อตฺถิ สเหตุกํ, อตฺถิ อเหตุกํ. ติวิเธน มนินฺทฺริยํ— อตฺถิ กุสลํ, อตฺถิ อกุสลํ, อตฺถิ อพฺยากตํ. จตุพฺพิเธน มนินฺทฺริยํ— อตฺถิ กามาวจรํ, อตฺถิ รูปาวจรํ, อตฺถิ อรูปาวจรํ, อตฺถิ อปริยาปนฺนํ. ปญฺจวิเธน มนินฺทฺริยํ— อตฺถิ สุขินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ ทุกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ โสมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ โทมนสฺสินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ, อตฺถิ อุเปกฺขินฺทฺริยสมฺปยุตฺตํ. ฉพฺพิเธน มนินฺทฺริยํ— จกฺขุวิญฺญาณํ …เป… มโนวิญฺญาณํ. เอวํ ฉพฺพิเธน มนินฺทฺริยํ.
สตฺตวิเธน มนินฺทฺริยํ— จกฺขุวิญฺญาณํ …เป… กายวิญฺญาณํ, มโนธาตุ, มโนวิญฺญาณธาตุ. เอวํ สตฺตวิเธน มนินฺทฺริยํ.
อฏฺฐวิเธน มนินฺทฺริยํ— จกฺขุวิญฺญาณํ …เป… กายวิญฺญาณํ อตฺถิ สุขสหคตํ, อตฺถิ ทุกฺขสหคตํ, มโนธาตุ, มโนวิญฺญาณธาตุ. เอวํ อฏฺฐวิเธน มนินฺทฺริยํ.
นววิเธน มนินฺทฺริยํ— จกฺขุวิญฺญาณํ …เป… กายวิญฺญาณํ, มโนธาตุ, มโนวิญฺญาณธาตุ อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อกุสลา, อตฺถิ อพฺยากตา. เอวํ นววิเธน มนินฺทฺริยํ.
ทสวิเธน มนินฺทฺริยํ— จกฺขุวิญฺญาณํ …เป… กายวิญฺญาณํ อตฺถิ สุขสหคตํ, อตฺถิ ทุกฺขสหคตํ, มโนธาตุ, มโนวิญฺญาณธาตุ อตฺถิ กุสลา, อตฺถิ อกุสลา, อตฺถิ อพฺยากตา. เอวํ ทสวิเธน มนินฺทฺริยํ …เป… เอวํ พหุวิเธน มนินฺทฺริยํ. อิทํ วุจฺจติ “มนินฺทฺริยํ”. (6)
ตตฺถ กตมํ อิตฺถินฺทฺริยํ? ยํ อิตฺถิยา อิตฺถิลิงฺคํ อิตฺถินิมิตฺตํ อิตฺถิกุตฺตํ อิตฺถากปฺโป อิตฺถตฺตํ อิตฺถิภาโว— อิทํ วุจฺจติ “อิตฺถินฺทฺริยํ”. (7)
ตตฺถ กตมํ ปุริสินฺทฺริยํ? ยํ ปุริสสฺส ปุริสลิงฺคํ ปุริสนิมิตฺตํ ปุริสกุตฺตํ ปุริสากปฺโป ปุริสตฺตํ ปุริสภาโว— อิทํ วุจฺจติ “ปุริสินฺทฺริยํ”. (8)
ตตฺถ กตมํ ชีวิตินฺทฺริยํ? ชีวิตินฺทฺริยํ ทุวิเธน— อตฺถิ รูปชีวิตินฺทฺริยํ, อตฺถิ อรูปชีวิตินฺทฺริยํ.
ตตฺถ กตมํ รูปชีวิตินฺทฺริยํ? โย เตสํ รูปีนํ ธมฺมานํ อายุ ฐิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนา ชีวิตํ ชีวิตินฺทฺริยํ— อิทํ วุจฺจติ “รูปชีวิตินฺทฺริยํ”.
ตตฺถ กตมํ อรูปชีวิตินฺทฺริยํ? โย เตสํ อรูปีนํ ธมฺมานํ อายุ ฐิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนา ชีวิตํ ชีวิตินฺทฺริยํ— อิทํ วุจฺจติ “อรูปชีวิตินฺทฺริยํ”. อิทํ วุจฺจติ “ชีวิตินฺทฺริยํ”. (9)
ตตฺถ กตมํ สุขินฺทฺริยํ? ยํ กายิกํ สาตํ กายิกํ สุขํ กายสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา— อิทํ วุจฺจติ “สุขินฺทฺริยํ”. (10)
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขินฺทฺริยํ? ยํ กายิกํ อสาตํ กายิกํ ทุกฺขํ กายสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา— อิทํ วุจฺจติ “ทุกฺขินฺทฺริยํ”. (11)
ตตฺถ กตมํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา— อิทํ วุจฺจติ “โสมนสฺสินฺทฺริยํ”. (12)
ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา— อิทํ วุจฺจติ “โทมนสฺสินฺทฺริยํ”. (13)
ตตฺถ กตมํ อุเปกฺขินฺทฺริยํ? ยํ เจตสิกํ เนว สาตํ นาสาตํ เจโตสมฺผสฺสชํ อทุกฺขมสุขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อทุกฺขมสุขา เวทนา— อิทํ วุจฺจติ “อุเปกฺขินฺทฺริยํ”. (14)
ตตฺถ กตมํ สทฺธินฺทฺริยํ? ยา สทฺธา สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท สทฺธา สทฺธินฺทฺริยํ สทฺธาพลํ— อิทํ วุจฺจติ “สทฺธินฺทฺริยํ”. (15)
ตตฺถ กตมํ วีริยินฺทฺริยํ? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ นิกฺกโม ปรกฺกโม อุยฺยาโม วายาโม อุสฺสาโห อุโสฺสฬฺหี ถาโม ฐิติ อสิถิลปรกฺกมตา อนิกฺขิตฺตฉนฺทตา อนิกฺขิตฺตธุรตา ธุรสมฺปคฺคาโห วีริยํ วีริยินฺทฺริยํ วีริยพลํ— อิทํ วุจฺจติ “วีริยินฺทฺริยํ”. (16)
ตตฺถ กตมํ สตินฺทฺริยํ? ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ สติ สรณตา ธารณตา อปิลาปนตา อสมฺมุสฺสนตา สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ— อิทํ วุจฺจติ “สตินฺทฺริยํ”. (17)
ตตฺถ กตมํ สมาธินฺทฺริยํ? ยา จิตฺตสฺส ฐิติ สณฺฐิติ อวฏฺฐิติ อวิสาหาโร อวิกฺเขโป อวิสาหฏมานสตา สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธิ— อิทํ วุจฺจติ “สมาธินฺทฺริยํ”. (18)
ตตฺถ กตมํ ปญฺญินฺทฺริยํ? ยา ปญฺญา ปชานนา …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ— อิทํ วุจฺจติ “ปญฺญินฺทฺริยํ”. (19)
ตตฺถ กตมํ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ? ยา เตสํ ธมฺมานํ อนญฺญาตานํ อทิฏฺฐานํ อปฺปตฺตานํ อวิทิตานํ อสจฺฉิกตานํ สจฺฉิกิริยาย ปญฺญา ปชานนา …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อิทํ วุจฺจติ “อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ”. (20)
ตตฺถ กตมํ อญฺญินฺทฺริยํ? ยา เตสํ ธมฺมานํ ญาตานํ ทิฏฺฐานํ ปตฺตานํ วิทิตานํ สจฺฉิกตานํ สจฺฉิกิริยาย ปญฺญา ปชานนา …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อิทํ วุจฺจติ “อญฺญินฺทฺริยํ”. (21)
ตตฺถ กตมํ อญฺญาตาวินฺทฺริยํ? ยา เตสํ ธมฺมานํ อญฺญาตาวีนํ ทิฏฺฐานํ ปตฺตานํ วิทิตานํ สจฺฉิกตานํ สจฺฉิกิริยาย ปญฺญา ปชานนา …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ— อิทํ วุจฺจติ “อญฺญาตาวินฺทฺริยํ”. (22)
อภิธมฺมภาชนียํ.