11.6 ฉ ธมฺมา
ฉ ธมฺมา พหุการา …เป… ฉ ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา.
กตเม ฉ ธมฺมา พหุการา? ฉ สารณียา ธมฺมา. อิธาวุโส, ภิกฺขุโน เมตฺตํ กายกมฺมํ ปจฺจุปฏฺฐิตํ โหติ สพฺรหฺมจารีสุ อาวิ เจว รโห จ, อยมฺปิ ธมฺโม สารณีโย ปิยกรโณ ครุกรโณ สงฺคหาย อวิวาทาย สามคฺคิยา เอกีภาวาย สํวตฺตติ. (1.1)
ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุโน เมตฺตํ วจีกมฺมํ …เป… เอกีภาวาย สํวตฺตติ. (1.2)
ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุโน เมตฺตํ มโนกมฺมํ …เป… เอกีภาวาย สํวตฺตติ. (1.3)
ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ เย เต ลาภา ธมฺมิกา ธมฺมลทฺธา อนฺตมโส ปตฺตปริยาปนฺนมตฺตมฺปิ, ตถารูเปหิ ลาเภหิ อปฺปฏิวิภตฺตโภคี โหติ สีลวนฺเตหิ สพฺรหฺมจารีหิ สาธารณโภคี, อยมฺปิ ธมฺโม สารณีโย …เป… เอกีภาวาย สํวตฺตติ. (1.4)
ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ, ยานิ ตานิ สีลานิ อขณฺฑานิ อจฺฉิทฺทานิ อสพลานิ อกมฺมาสานิ ภุชิสฺสานิ วิญฺญุปฺปสตฺถานิ อปรามฏฺฐานิ สมาธิสํวตฺตนิกานิ, ตถารูเปสุ สีเลสุ สีลสามญฺญคโต วิหรติ สพฺรหฺมจารีหิ อาวิ เจว รโห จ, อยมฺปิ ธมฺโม สารณีโย …เป… เอกีภาวาย สํวตฺตติ. (1.5)
ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ ยายํ ทิฏฺฐิ อริยา นิยฺยานิกา นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย, ตถารูปาย ทิฏฺฐิยา ทิฏฺฐิ สามญฺญคโต วิหรติ สพฺรหฺมจารีหิ อาวิ เจว รโห จ, อยมฺปิ ธมฺโม สารณีโย ปิยกรโณ ครุกรโณ, สงฺคหาย อวิวาทาย สามคฺคิยา เอกีภาวาย สํวตฺตติ. อิเม ฉ ธมฺมา พหุการา. (1.6)
กตเม ฉ ธมฺมา ภาเวตพฺพา? ฉ อนุสฺสติฏฺฐานานิ— พุทฺธานุสฺสติ, ธมฺมานุสฺสติ, สํฆานุสฺสติ, สีลานุสฺสติ, จาคานุสฺสติ, เทวตานุสฺสติ. อิเม ฉ ธมฺมา ภาเวตพฺพา. (2)
กตเม ฉ ธมฺมา ปริญฺเญยฺยา? ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ— จกฺขายตนํ, โสตายตนํ, ฆานายตนํ, ชิวฺหายตนํ, กายายตนํ, มนายตนํ. อิเม ฉ ธมฺมา ปริญฺเญยฺยา. (3)
กตเม ฉ ธมฺมา ปหาตพฺพา? ฉ ตณฺหากายา— รูปตณฺหา, สทฺทตณฺหา, คนฺธตณฺหา, รสตณฺหา, โผฏฺฐพฺพตณฺหา, ธมฺมตณฺหา. อิเม ฉ ธมฺมา ปหาตพฺพา. (4)
กตเม ฉ ธมฺมา หานภาคิยา? ฉ อคารวา— อิธาวุโส, ภิกฺขุ สตฺถริ อคารโว วิหรติ อปฺปติโสฺส. ธมฺเม …เป… สํเฆ… สิกฺขาย… อปฺปมาเท… ปฏิสนฺถาเร อคารโว วิหรติ อปฺปติโสฺส. อิเม ฉ ธมฺมา หานภาคิยา. (5)
กตเม ฉ ธมฺมา วิเสสภาคิยา? ฉ คารวา— อิธาวุโส, ภิกฺขุ สตฺถริ สคารโว วิหรติ สปฺปติโสฺส. ธมฺเม …เป… สํเฆ… สิกฺขาย… อปฺปมาเท… ปฏิสนฺถาเร สคารโว วิหรติ สปฺปติโสฺส. อิเม ฉ ธมฺมา วิเสสภาคิยา. (6)
กตเม ฉ ธมฺมา ทุปฺปฏิวิชฺฌา? ฉ นิสฺสรณิยา ธาตุโย— อิธาวุโส, ภิกฺขุ เอวํ วเทยฺย— ‘เมตฺตา หิ โข เม, เจโตวิมุตฺติ ภาวิตา พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺฐิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา, อถ จ ปน เม พฺยาปาโท จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐตี’ติ. โส ‘มา เหวนฺ’ติสฺส วจนีโย ‘มายสฺมา เอวํ อวจ, มา ภควนฺตํ อพฺภาจิกฺขิ. น หิ สาธุ ภควโต อพฺภกฺขานํ, น หิ ภควา เอวํ วเทยฺย. อฏฺฐานเมตํ อาวุโส อนวกาโส ยํ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ภาวิตาย พหุลีกตาย ยานีกตาย วตฺถุกตาย อนุฏฺฐิตาย ปริจิตาย สุสมารทฺธาย. อถ จ ปนสฺส พฺยาปาโท จิตฺตํ ปริยาทาย ฐสฺสตีติ, เนตํ ฐานํ วิชฺชติ. นิสฺสรณํ เหตํ, อาวุโส, พฺยาปาทสฺส, ยทิทํ เมตฺตาเจโตวิมุตฺตี’ติ. (7.1)
อิธ ปนาวุโส, ภิกฺขุ เอวํ วเทยฺย— ‘กรุณา หิ โข เม เจโตวิมุตฺติ ภาวิตา พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา อนุฏฺฐิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา. อถ จ ปน เม วิเหสา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐตี’ติ. โส— ‘มา เหวนฺ’ติสฺส วจนีโย, ‘มายสฺมา เอวํ อวจ, มา ภควนฺตํ อพฺภาจิกฺขิ …เป… นิสฺสรณํ เหตํ, อาวุโส, วิเหสาย, ยทิทํ กรุณาเจโตวิมุตฺตี’ติ. (7.2)
อิธ ปนาวุโส, ภิกฺขุ เอวํ วเทยฺย— ‘มุทิตา หิ โข เม เจโตวิมุตฺติ ภาวิตา …เป… อถ จ ปน เม อรติ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐตี’ติ. โส— ‘มา เหวนฺ’ติสฺส วจนีโย ‘มายสฺมา เอวํ อวจ …เป… นิสฺสรณํ เหตํ, อาวุโส, อรติยา, ยทิทํ มุทิตาเจโตวิมุตฺตี’ติ. (7.3)
อิธ ปนาวุโส, ภิกฺขุ เอวํ วเทยฺย— ‘อุเปกฺขา หิ โข เม เจโตวิมุตฺติ ภาวิตา …เป… อถ จ ปน เม ราโค จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐตี’ติ. โส— ‘มา เหวนฺ’ติสฺส วจนีโย ‘มายสฺมา เอวํ อวจ …เป… นิสฺสรณํ เหตํ, อาวุโส, ราคสฺส ยทิทํ อุเปกฺขาเจโตวิมุตฺตี’ติ. (7.4)
อิธ ปนาวุโส, ภิกฺขุ เอวํ วเทยฺย— ‘อนิมิตฺตา หิ โข เม เจโตวิมุตฺติ ภาวิตา …เป… อถ จ ปน เม นิมิตฺตานุสาริ วิญฺญาณํ โหตี’ติ. โส— ‘มา เหวนฺ’ติสฺส วจนีโย ‘มายสฺมา เอวํ อวจ …เป… นิสฺสรณํ เหตํ, อาวุโส, สพฺพนิมิตฺตานํ ยทิทํ อนิมิตฺตา เจโตวิมุตฺตี’ติ. (7.5)
อิธ ปนาวุโส, ภิกฺขุ เอวํ วเทยฺย— ‘อสฺมีติ โข เม วิคตํ, อยมหมสฺมีติ น สมนุปสฺสามิ, อถ จ ปน เม วิจิกิจฺฉากถํกถาสลฺลํ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐตี’ติ. โส— ‘มา เหวนฺ’ติสฺส วจนีโย ‘มายสฺมา เอวํ อวจ, มา ภควนฺตํ อพฺภาจิกฺขิ, น หิ สาธุ ภควโต อพฺภกฺขานํ, น หิ ภควา เอวํ วเทยฺย. อฏฺฐานเมตํ, อาวุโส, อนวกาโส ยํ อสฺมีติ วิคเต อยมหมสฺมีติ อสมนุปสฺสโต. อถ จ ปนสฺส วิจิกิจฺฉากถํกถาสลฺลํ จิตฺตํ ปริยาทาย ฐสฺสติ, เนตํ ฐานํ วิชฺชติ. นิสฺสรณํ เหตํ, อาวุโส, วิจิกิจฺฉากถํกถาสลฺลสฺส, ยทิทํ อสฺมิมานสมุคฺฆาโต’ติ. อิเม ฉ ธมฺมา ทุปฺปฏิวิชฺฌา. (7.6)
กตเม ฉ ธมฺมา อุปฺปาเทตพฺพา? ฉ สตตวิหารา. อิธาวุโส, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา …เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. อิเม ฉ ธมฺมา อุปฺปาเทตพฺพา. (8)
กตเม ฉ ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา? ฉ อนุตฺตริยานิ— ทสฺสนานุตฺตริยํ, สวนานุตฺตริยํ, ลาภานุตฺตริยํ, สิกฺขานุตฺตริยํ, ปาริจริยานุตฺตริยํ, อนุสฺสตานุตฺตริยํ. อิเม ฉ ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา. (9)
กตเม ฉ ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา? ฉ อภิญฺญา— อิธาวุโส, ภิกฺขุ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ— เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ; อาวิภาวํ ติโรภาวํ; ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ เสยฺยถาปิ อากาเส; ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรติ เสยฺยถาปิ อุทเก; อุทเกปิ อภิชฺชมาเน คจฺฉติ เสยฺยถาปิ ปถวิยํ; อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมติ เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ; อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปรามสติ ปริมชฺชติ; ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ. (10.1)
ทิพฺพาย โสตธาตุยา วิสุทฺธาย อติกฺกนฺตมานุสิกาย อุโภ สทฺเท สุณาติ ทิพฺเพ จ มานุเส จ, เย ทูเร สนฺติเก จ. (10.2)
ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาติ, สราคํ วา จิตฺตํ สราคํ จิตฺตนฺติ ปชานาติ …เป… อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ อวิมุตฺตํ จิตฺตนฺติ ปชานาติ. (10.3)
โส อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, เสยฺยถิทํ— เอกมฺปิ ชาติํ …เป… อิติ สาการํ เสาทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ. (10.4)
ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ …เป… (10.5)
อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อิเม ฉ ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา. (10.6)
อิติ อิเม สฏฺฐิ ธมฺมา ภูตา ตจฺฉา ตถา อวิตถา อนญฺญถา สมฺมา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา.