9.2 ทุติยภาณวาร
อถ โข ภควา ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ภิกฺขู อามนฺเตสิ— “อิมํ, ภิกฺขเว, รตฺติํ จตฺตาโร มหาราชา มหติยา จ ยกฺขเสนาย มหติยา จ คนฺธพฺพเสนาย มหติยา จ กุมฺภณฺฑเสนาย มหติยา จ นาคเสนาย จตุทฺทิสํ รกฺขํ ฐเปตฺวา จตุทฺทิสํ คุมฺพํ ฐเปตฺวา จตุทฺทิสํ โอวรณํ ฐเปตฺวา อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา อภิกฺกนฺตวณฺณา เกวลกปฺปํ คิชฺฌกูฏํ ปพฺพตํ โอภาเสตฺวา เยนาหํ เตนุปสงฺกมิํสุ; อุปสงฺกมิตฺวา มํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุ. เตปิ โข, ภิกฺขเว, ยกฺขา อปฺเปกจฺเจ มํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุ. อปฺเปกจฺเจ มยา สทฺธิํ สมฺโมทิํสุ, สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุ. อปฺเปกจฺเจ เยนาหํ เตนญฺชลิํ ปณาเมตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุ. อปฺเปกจฺเจ นามโคตฺตํ สาเวตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุ. อปฺเปกจฺเจ ตุณฺหีภูตา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุ.
เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข, ภิกฺขเว, เวสฺสวโณ มหาราชา มํ เอตทโวจ— ‘สนฺติ หิ, ภนฺเต, อุฬารา ยกฺขา ภควโต อปฺปสนฺนา …เป… สนฺติ หิ, ภนฺเต, นีจา ยกฺขา ภควโต ปสนฺนา. เยภุเยฺยน โข ปน, ภนฺเต, ยกฺขา อปฺปสนฺนาเยว ภควโต. ตํ กิสฺส เหตุ? ภควา หิ, ภนฺเต, ปาณาติปาตา เวรมณิยา ธมฺมํ เทเสติ… สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺฐานา เวรมณิยา ธมฺมํ เทเสติ. เยภุเยฺยน โข ปน, ภนฺเต, ยกฺขา อปฺปฏิวิรตาเยว ปาณาติปาตา… อปฺปฏิวิรตา สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺฐานา. เตสํ ตํ โหติ อปฺปิยํ อมนาปํ. สนฺติ หิ, ภนฺเต, ภควโต สาวกา อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฏิเสวนฺติ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหเสฺสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานิ. ตตฺถ สนฺติ อุฬารา ยกฺขา นิวาสิโน, เย อิมสฺมิํ ภควโต ปาวจเน อปฺปสนฺนา, เตสํ ปสาทาย อุคฺคณฺหาตุ, ภนฺเต, ภควา อาฏานาฏิยํ รกฺขํ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ คุตฺติยา รกฺขาย อวิหิํสาย ผาสุวิหารายา’ติ. อธิวาเสสิํ โข อหํ, ภิกฺขเว, ตุณฺหีภาเวน. อถ โข, ภิกฺขเว, เวสฺสวโณ มหาราชา เม อธิวาสนํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อาฏานาฏิยํ รกฺขํ อภาสิ—
‘วิปสฺสิสฺส จ นมตฺถุ,
จกฺขุมนฺตสฺส สิรีมโต;
สิขิสฺสปิ จ นมตฺถุ,
สพฺพภูตานุกมฺปิโน.
เวสฺสภุสฺส จ นมตฺถุ,
นฺหาตกสฺส ตปสฺสิโน;
นมตฺถุ กกุสนฺธสฺส,
มารเสนาปมทฺทิโน.
โกณาคมนสฺส นมตฺถุ,
พฺราหฺมณสฺส วุสีมโต;
กสฺสปสฺส จ นมตฺถุ,
วิปฺปมุตฺตสฺส สพฺพธิ.
องฺคีรสสฺส นมตฺถุ,
สกฺยปุตฺตสฺส สิรีมโต;
โย อิมํ ธมฺมํ เทเสสิ,
สพฺพทุกฺขาปนูทนํ.
เย จาปิ นิพฺพุตา โลเก,
ยถาภูตํ วิปสฺสิสุํ;
เต ชนา อปิสุณาถ,
มหนฺตา วีตสารทา.
หิตํ เทวมนุสฺสานํ,
ยํ นมสฺสนฺติ โคตมํ;
วิชฺชาจรณสมฺปนฺนํ,
มหนฺตํ วีตสารทํ.
ยโต อุคฺคจฺฉติ สูริโย,
อาทิจฺโจ มณฺฑลี มหา;
ยสฺส จุคฺคจฺฉมานสฺส,
สํวรีปิ นิรุชฺฌติ;
ยสฺส จุคฺคเต สูริเย,
“ทิวโส”ติ ปวุจฺจติ.
รหโทปิ ตตฺถ คมฺภีโร,
สมุทฺโท สริโตทโก;
เอวํ ตํ ตตฺถ ชานนฺติ,
“สมุทฺโท สริโตทโก”.
อิโต “สา ปุริมา ทิสา”,_
อิติ นํ อาจิกฺขตี ชโน;_
ยํ ทิสํ อภิปาเลติ,
มหาราชา ยสสฺสิ โส.
คนฺธพฺพานํ อธิปติ,
“ธตรฏฺโฐ”ติ นามโส;
รมตี นจฺจคีเตหิ,
คนฺธพฺเพหิ ปุรกฺขโต.
ปุตฺตาปิ ตสฺส พหโว,
เอกนามาติ เม สุตํ;
อสีติ ทส เอโก จ,
อินฺทนามา มหพฺพลา._
เต จาปิ พุทฺธํ ทิสฺวาน,
พุทฺธํ อาทิจฺจพนฺธุนํ;
ทูรโตว นมสฺสนฺติ,
มหนฺตํ วีตสารทํ.
นโม เต ปุริสาชญฺญ,
นโม เต ปุริสุตฺตม;
กุสเลน สเมกฺขสิ,
อมนุสฺสาปิ ตํ วนฺทนฺติ;
สุตํ เนตํ อภิณฺหโส,
ตสฺมา เอวํ วเทมเส.
“ชินํ วนฺทถ โคตมํ,
ชินํ วนฺทาม โคตมํ;
วิชฺชาจรณสมฺปนฺนํ,
พุทฺธํ วนฺทาม โคตมํ”.
เยน เปตา ปวุจฺจนฺติ,
ปิสุณา ปิฏฺฐิมํสิกา;
ปาณาติปาติโน ลุทฺทา,
โจรา เนกติกา ชนา.
อิโต “สา ทกฺขิณา ทิสา”,_
อิติ นํ อาจิกฺขตี ชโน;_
ยํ ทิสํ อภิปาเลติ,
มหาราชา ยสสฺสิ โส.
กุมฺภณฺฑานํ อธิปติ,
“วิรูโฬฺห” อิติ นามโส;
รมตี นจฺจคีเตหิ,
กุมฺภณฺเฑหิ ปุรกฺขโต.
ปุตฺตาปิ ตสฺส พหโว,
เอกนามาติ เม สุตํ;
อสีติ ทส เอโก จ,
อินฺทนามา มหพฺพลา._
เต จาปิ พุทฺธํ ทิสฺวาน,
พุทฺธํ อาทิจฺจพนฺธุนํ;
ทูรโตว นมสฺสนฺติ,
มหนฺตํ วีตสารทํ.
นโม เต ปุริสาชญฺญ,
นโม เต ปุริสุตฺตม;
กุสเลน สเมกฺขสิ,
อมนุสฺสาปิ ตํ วนฺทนฺติ;
สุตํ เนตํ อภิณฺหโส,
ตสฺมา เอวํ วเทมเส.
“ชินํ วนฺทถ โคตมํ,
ชินํ วนฺทาม โคตมํ;
วิชฺชาจรณสมฺปนฺนํ,
พุทฺธํ วนฺทาม โคตมํ”.
ยตฺถ โจคฺคจฺฉติ สูริโย,
อาทิจฺโจ มณฺฑลี มหา;
ยสฺส โจคฺคจฺฉมานสฺส,
ทิวโสปิ นิรุชฺฌติ;
ยสฺส โจคฺคเต สูริเย,
“สํวรี”ติ ปวุจฺจติ.
รหโทปิ ตตฺถ คมฺภีโร,
สมุทฺโท สริโตทโก;
เอวํ ตํ ตตฺถ ชานนฺติ,
สมุทฺโท สริโตทโก.
อิโต “สา ปจฺฉิมา ทิสา”,_
อิติ นํ อาจิกฺขตี ชโน;_
ยํ ทิสํ อภิปาเลติ,
มหาราชา ยสสฺสิ โส.
นาคานญฺจ อธิปติ,
“วิรูปกฺโข”ติ นามโส;
รมตี นจฺจคีเตหิ,
นาเคเหว ปุรกฺขโต.
ปุตฺตาปิ ตสฺส พหโว,
เอกนามาติ เม สุตํ;
อสีติ ทส เอโก จ,
อินฺทนามา มหพฺพลา._
เต จาปิ พุทฺธํ ทิสฺวาน,
พุทฺธํ อาทิจฺจพนฺธุนํ;
ทูรโตว นมสฺสนฺติ,
มหนฺตํ วีตสารทํ.
นโม เต ปุริสาชญฺญ,
นโม เต ปุริสุตฺตม;
กุสเลน สเมกฺขสิ,
อมนุสฺสาปิ ตํ วนฺทนฺติ;
สุตํ เนตํ อภิณฺหโส,
ตสฺมา เอวํ วเทมเส.
“ชินํ วนฺทถ โคตมํ,
ชินํ วนฺทาม โคตมํ;
วิชฺชาจรณสมฺปนฺนํ,
พุทฺธํ วนฺทาม โคตมํ”.
เยน อุตฺตรกุรุโวฺห,
มหาเนรุ สุทสฺสโน;
มนุสฺสา ตตฺถ ชายนฺติ,
อมมา อปริคฺคหา.
น เต พีชํ ปวปนฺติ,
นาปิ นียนฺติ นงฺคลา;
อกฏฺฐปากิมํ สาลิํ,
ปริภุญฺชนฺติ มานุสา.
อกณํ อถุสํ สุทฺธํ,
สุคนฺธํ ตณฺฑุลปฺผลํ;
ตุณฺฑิกีเร ปจิตฺวาน,
ตโต ภุญฺชนฺติ โภชนํ.
คาวิํ เอกขุรํ กตฺวา,
อนุยนฺติ ทิโสทิสํ;
ปสุํ เอกขุรํ กตฺวา,
อนุยนฺติ ทิโสทิสํ.
อิตฺถิํ วา วาหนํ กตฺวา,_
อนุยนฺติ ทิโสทิสํ;
ปุริสํ วาหนํ กตฺวา,
อนุยนฺติ ทิโสทิสํ.
กุมาริํ วาหนํ กตฺวา,
อนุยนฺติ ทิโสทิสํ;
กุมารํ วาหนํ กตฺวา,
อนุยนฺติ ทิโสทิสํ.
เต ยาเน อภิรุหิตฺวา,
สพฺพา ทิสา อนุปริยายนฺติ;
ปจารา ตสฺส ราชิโน.
หตฺถิยานํ อสฺสยานํ,
ทิพฺพํ ยานํ อุปฏฺฐิตํ;
ปาสาทา สิวิกา เจว,
มหาราชสฺส ยสสฺสิโน.
ตสฺส จ นครา อหุ,
อนฺตลิกฺเข สุมาปิตา;
อาฏานาฏา กุสินาฏา ปรกุสินาฏา,
นาฏสุริยา ปรกุสิฏนาฏา.
อุตฺตเรน กสิวนฺโต,_
ชโนฆมปเรน จ;
นวนวุติโย อมฺพรอมฺพรวติโย,
อาฬกมนฺทา นาม ราชธานี.
กุเวรสฺส โข ปน มาริส,
มหาราชสฺส วิสาณา นาม ราชธานี;
ตสฺมา กุเวโร มหาราชา,
“เวสฺสวโณ”ติ ปวุจฺจติ.
ปจฺเจสนฺโต ปกาเสนฺติ,
ตโตลา ตตฺตลา ตโตตลา;
โอชสิ เตชสิ ตโตชสี,
สูโร ราชา อริฏฺโฐ เนมิ.
รหโทปิ ตตฺถ ธรณี นาม,
ยโต เมฆา ปวสฺสนฺติ;
วสฺสา ยโต ปตายนฺติ,
สภาปิ ตตฺถ สาลวตี นาม.
ยตฺถ ยกฺขา ปยิรุปาสนฺติ,
ตตฺถ นิจฺจผลา รุกฺขา;
นานา ทิชคณา ยุตา,
มยูรโกญฺจาภิรุทา;
โกกิลาทีหิ วคฺคุหิ.
ชีวญฺชีวกสทฺเทตฺถ,
อโถ โอฏฺฐวจิตฺตกา;
กุกฺกุฏกา กุฬีรกา,
วเน โปกฺขรสาตกา.
สุกสาฬิก สทฺเทตฺถ,
ทณฺฑมาณวกานิ จ;
โสภติ สพฺพกาลํ สา,
กุเวรนฬินี สทา.
อิโต “สา อุตฺตรา ทิสา”,_
อิติ นํ อาจิกฺขตี ชโน;_
ยํ ทิสํ อภิปาเลติ,
มหาราชา ยสสฺสิ โส.
ยกฺขานญฺจ อธิปติ,
“กุเวโร” อิติ นามโส;
รมตี นจฺจคีเตหิ,
ยกฺเขเหว ปุรกฺขโต.
ปุตฺตาปิ ตสฺส พหโว,
เอกนามาติ เม สุตํ;
อสีติ ทส เอโก จ,
อินฺทนามา มหพฺพลา._
เต จาปิ พุทฺธํ ทิสฺวาน,
พุทฺธํ อาทิจฺจพนฺธุนํ;
ทูรโตว นมสฺสนฺติ,
มหนฺตํ วีตสารทํ.
นโม เต ปุริสาชญฺญ,
นโม เต ปุริสุตฺตม;
กุสเลน สเมกฺขสิ,
อมนุสฺสาปิ ตํ วนฺทนฺติ;
สุตํ เนตํ อภิณฺหโส,
ตสฺมา เอวํ วเทมเส.
“ชินํ วนฺทถ โคตมํ,
ชินํ วนฺทาม โคตมํ;
วิชฺชาจรณสมฺปนฺนํ,
พุทฺธํ วนฺทาม โคตมนฺ”ติ.
อยํ โข สา, มาริส, อาฏานาฏิยา รกฺขา ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ คุตฺติยา รกฺขาย อวิหิํสาย ผาสุวิหาราย. ยสฺส กสฺสจิ, มาริส, ภิกฺขุสฺส วา ภิกฺขุนิยา วา อุปาสกสฺส วา อุปาสิกาย วา อยํ อาฏานาฏิยา รกฺขา สุคฺคหิตา ภวิสฺสติ สมตฺตา ปริยาปุตา ตญฺเจ อมนุโสฺส ยกฺโข วา ยกฺขินี วา …เป… คนฺธพฺโพ วา คนฺธพฺพี วา …เป… กุมฺภณฺโฑ วา กุมฺภณฺฑี วา …เป… นาโค วา นาคี วา นาคโปตโก วา นาคโปติกา วา นาคมหามตฺโต วา นาคปาริสชฺโช วา นาคปจาโร วา, ปทุฏฺฐจิตฺโต ภิกฺขุํ วา ภิกฺขุนิํ วา อุปาสกํ วา อุปาสิกํ วา คจฺฉนฺตํ วา อนุคจฺเฉยฺย, ฐิตํ วา อุปติฏฺเฐยฺย, นิสินฺนํ วา อุปนิสีเทยฺย, นิปนฺนํ วา อุปนิปชฺเชยฺย. น เม โส, มาริส, อมนุโสฺส ลเภยฺย คาเมสุ วา นิคเมสุ วา สกฺการํ วา ครุการํ วา. น เม โส, มาริส, อมนุโสฺส ลเภยฺย อาฬกมนฺทาย นาม ราชธานิยา วตฺถุํ วา วาสํ วา. น เม โส, มาริส, อมนุโสฺส ลเภยฺย ยกฺขานํ สมิติํ คนฺตุํ. อปิสฺสุ นํ, มาริส, อมนุสฺสา อนาวยฺหมฺปิ นํ กเรยฺยุํ อวิวยฺหํ. อปิสฺสุ นํ, มาริส, อมนุสฺสา อตฺตาหิ ปริปุณฺณาหิ ปริภาสาหิ ปริภาเสยฺยุํ. อปิสฺสุ นํ, มาริส, อมนุสฺสา ริตฺตมฺปิสฺส ปตฺตํ สีเส นิกฺกุชฺเชยฺยุํ. อปิสฺสุ นํ, มาริส, อมนุสฺสา สตฺตธาปิสฺส มุทฺธํ ผาเลยฺยุํ.
สนฺติ หิ, มาริส, อมนุสฺสา จณฺฑา รุทฺธา รภสา, เต เนว มหาราชานํ อาทิยนฺติ, น มหาราชานํ ปุริสกานํ อาทิยนฺติ, น มหาราชานํ ปุริสกานํ ปุริสกานํ อาทิยนฺติ. เต โข เต, มาริส, อมนุสฺสา มหาราชานํ อวรุทฺธา นาม วุจฺจนฺติ. เสยฺยถาปิ, มาริส, รญฺโญ มาคธสฺส วิชิเต มหาโจรา. เต เนว รญฺโญ มาคธสฺส อาทิยนฺติ, น รญฺโญ มาคธสฺส ปุริสกานํ อาทิยนฺติ, น รญฺโญ มาคธสฺส ปุริสกานํ ปุริสกานํ อาทิยนฺติ. เต โข เต, มาริส, มหาโจรา รญฺโญ มาคธสฺส อวรุทฺธา นาม วุจฺจนฺติ. เอวเมว โข, มาริส, สนฺติ อมนุสฺสา จณฺฑา รุทฺธา รภสา, เต เนว มหาราชานํ อาทิยนฺติ, น มหาราชานํ ปุริสกานํ อาทิยนฺติ, น มหาราชานํ ปุริสกานํ ปุริสกานํ อาทิยนฺติ. เต โข เต, มาริส, อมนุสฺสา มหาราชานํ อวรุทฺธา นาม วุจฺจนฺติ. โย หิ โกจิ, มาริส, อมนุโสฺส ยกฺโข วา ยกฺขินี วา …เป… คนฺธพฺโพ วา คนฺธพฺพี วา …เป… กุมฺภณฺโฑ วา กุมฺภณฺฑี วา …เป… นาโค วา นาคี วา …เป… ปทุฏฺฐจิตฺโต ภิกฺขุํ วา ภิกฺขุนิํ วา อุปาสกํ วา อุปาสิกํ วา คจฺฉนฺตํ วา อุปคจฺเฉยฺย, ฐิตํ วา อุปติฏฺเฐยฺย, นิสินฺนํ วา อุปนิสีเทยฺย, นิปนฺนํ วา อุปนิปชฺเชยฺย. อิเมสํ ยกฺขานํ มหายกฺขานํ เสนาปตีนํ มหาเสนาปตีนํ อุชฺฌาเปตพฺพํ วิกฺกนฺทิตพฺพํ วิรวิตพฺพํ— “อยํ ยกฺโข คณฺหาติ, อยํ ยกฺโข อาวิสติ, อยํ ยกฺโข เหเฐติ, อยํ ยกฺโข วิเหเฐติ, อยํ ยกฺโข หิํสติ, อยํ ยกฺโข วิหิํสติ, อยํ ยกฺโข น มุญฺจตี”ติ.
กตเมสํ ยกฺขานํ มหายกฺขานํ เสนาปตีนํ มหาเสนาปตีนํ?
อินฺโท โสโม วรุโณ จ,_
ภารทฺวาโช ปชาปติ;
จนฺทโน กามเสฏฺโฐ จ,
กินฺนุฆณฺฑุ นิฆณฺฑุ จ.
ปนาโท โอปมญฺโญ จ,
เทวสูโต จ มาตลิ;
จิตฺตเสโน จ คนฺธพฺโพ,
นโฬ ราชา ชเนสโภ.
สาตาคิโร เหมวโต,
ปุณฺณโก กรติโย คุโฬ;
สิวโก มุจลินฺโท จ,
เวสฺสามิตฺโต ยุคนฺธโร.
โคปาโล สุปฺปโรโธ จ,
หิริ เนตฺติ จ มนฺทิโย;
ปญฺจาลจณฺโฑ อาฬวโก,
ปชฺชุนฺโน สุมโน สุมุโข;
ทธิมุโข มณิ มาณิวโร ทีโฆ,
อโถ เสรีสโก สห.
อิเมสํ ยกฺขานํ มหายกฺขานํ เสนาปตีนํ มหาเสนาปตีนํ อุชฺฌาเปตพฺพํ วิกฺกนฺทิตพฺพํ วิรวิตพฺพํ— “อยํ ยกฺโข คณฺหาติ, อยํ ยกฺโข อาวิสติ, อยํ ยกฺโข เหเฐติ, อยํ ยกฺโข วิเหเฐติ, อยํ ยกฺโข หิํสติ, อยํ ยกฺโข วิหิํสติ, อยํ ยกฺโข น มุญฺจตี”ติ.
อยํ โข, มาริส, อาฏานาฏิยา รกฺขา ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ คุตฺติยา รกฺขาย อวิหิํสาย ผาสุวิหาราย. หนฺท จ ทานิ มยํ, มาริส, คจฺฉาม, พหุกิจฺจา มยํ พหุกรณียา’ติ. ‘ยสฺสทานิ ตุมฺเห, มหาราชาโน, กาลํ มญฺญถา’ติ.
อถ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร มหาราชา อุฏฺฐายาสนา มํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ตตฺเถวนฺตรธายิํสุ. เตปิ โข, ภิกฺขเว, ยกฺขา อุฏฺฐายาสนา อปฺเปกจฺเจ มํ อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ตตฺเถวนฺตรธายิํสุ. อปฺเปกจฺเจ มยา สทฺธิํ สมฺโมทิํสุ, สมฺโมทนียํ กถํ สารณียํ วีติสาเรตฺวา ตตฺเถวนฺตรธายิํสุ. อปฺเปกจฺเจ เยนาหํ เตนญฺชลิํ ปณาเมตฺวา ตตฺเถวนฺตรธายิํสุ. อปฺเปกจฺเจ นามโคตฺตํ สาเวตฺวา ตตฺเถวนฺตรธายิํสุ. อปฺเปกจฺเจ ตุณฺหีภูตา ตตฺเถวนฺตรธายิํสุ.
อุคฺคณฺหาถ, ภิกฺขเว, อาฏานาฏิยํ รกฺขํ. ปริยาปุณาถ, ภิกฺขเว, อาฏานาฏิยํ รกฺขํ. ธาเรถ, ภิกฺขเว, อาฏานาฏิยํ รกฺขํ. อตฺถสํหิตา, ภิกฺขเว, อาฏานาฏิยา รกฺขา ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ คุตฺติยา รกฺขาย อวิหิํสาย ผาสุวิหารายา”ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
อาฏานาฏิยสุตฺตํ นิฏฺฐิตํ นวมํ.