2.1.1 อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส
เกนสฺสุ นิวุโต โลโก, (อิจฺจายสฺมา อชิโต)
เกนสฺสุ นปฺปกาสติ;
กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ ,
กิํสุ ตสฺส มหพฺภยํ. (1)
เกนสฺสุ นิวุโต โลโก ติ. โลโก ติ นิรยโลโก ติรจฺฉานโลโก เปตฺติวิสยโลโก มนุสฺสโลโก เทวโลโก ขนฺธโลโก ธาตุโลโก อายตนโลโก อยํ โลโก ปโร โลโก พฺรหฺมโลโก เทวโลโก— อยํ วุจฺจติ โลโก. อยํ โลโก เกน อาวุโต นิวุโต โอวุโต ปิหิโต ปฏิจฺฉนฺโน ปฏิกุชฺชิโตติ— เกนสฺสุ นิวุโต โลโก?
อิจฺจายสฺมา อชิโต ติ. อิจฺจา ติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ อิจฺจาติ. อายสฺมา ติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ อายสฺมาติ. อชิโต ติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโปติ— อิจฺจายสฺมา อชิโต.
เกนสฺสุ นปฺปกาสตี ติ เกน โลโก นปฺปกาสติ นปฺปภาสติ น ตปติ น วิโรจติ น ญายติ น ปญฺญายตีติ— เกนสฺสุ นปฺปกาสติ.
กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสี ติ กิํ โลกสฺส เลปนํ ลคฺคนํ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโส. เกน โลโก ลิตฺโต สํลิตฺโต อุปลิตฺโต กิลิฏฺโฐ สํกิลิฏฺโฐ มกฺขิโต สํสฏฺโฐ ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธ, พฺรูสิ อาจิกฺขสิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฏฺฐเปสิ วิวรสิ วิภชสิ อุตฺตานีกโรสิ ปกาเสสีติ— กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ.
กิํสุ ตสฺส มหพฺภยนฺ ติ กิํ โลกสฺส ภยํ มหพฺภยํ ปีฬนํ ฆฏฺฏนํ อุปทฺทโว อุปสคฺโคติ— กิํสุ ตสฺส มหพฺภยํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“เกนสฺสุ นิวุโต โลโก, (อิจฺจายสฺมา อชิโต)
เกนสฺสุ นปฺปกาสติ;
กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ,
กิํสุ ตสฺส มหพฺภยนฺ”ติ.
อวิชฺชาย นิวุโต โลโก, (อชิตาติ ภควา)
เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสติ;
ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมิ,
ทุกฺขมสฺส มหพฺภยํ. (2)
อวิชฺชาย นิวุโต โลโก ติ. อวิชฺชา ติ ทุกฺเข อญฺญาณํ ทุกฺขสมุทเย อญฺญาณํ ทุกฺขนิโรเธ อญฺญาณํ ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อญฺญาณํ, ปุพฺพนฺเต อญฺญาณํ อปรนฺเต อญฺญาณํ ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อญฺญาณํ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อญฺญาณํ, ยํ เอวรูปํ อญฺญาณํ อทสฺสนํ อนภิสมโย อนนุโพโธ อสมฺโพโธ อปฺปฏิเวโธ อสงฺคาหนา อปริโยคาหนา อสมเปกฺขนา อปจฺจเวกฺขณา อปจฺจเวกฺขณกมฺมํ ทุมฺเมชฺฌํ พาลฺยํ อสมฺปชญฺญํ โมโห ปโมโห สมฺโมโห อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺฐานํ อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ, อยํ วุจฺจติ— อวิชฺชา.
โลโก ติ นิรยโลโก ติรจฺฉานโลโก เปตฺติวิสยโลโก มนุสฺสโลโก เทวโลโก ขนฺธโลโก ธาตุโลโก อายตนโลโก อยํ โลโก ปโร โลโก พฺรหฺมโลโก เทวโลโก— อยํ วุจฺจติ โลโก. อยํ โลโก อิมาย อวิชฺชาย อาวุโต นิวุโต โอวุโต ปิหิโต ปฏิจฺฉนฺโน ปฏิกุชฺชิโตติ— อวิชฺชาย นิวุโต โลโก.
อชิตา ติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควา ติ คารวาธิวจนํ. อปิ จ, ภคฺคราโคติ ภควา; ภคฺคโทโสติ ภควา; ภคฺคโมโหติ ภควา; ภคฺคมาโนติ ภควา; ภคฺคทิฏฺฐีติ ภควา; ภคฺคกณฺฑโกติ ภควา; ภคฺคกิเลโสติ ภควา; ภชิ วิภชิ ปวิภชิ ธมฺมรตนนฺติ ภควา; ภวานํ อนฺตกโรติ ภควา; ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต ภาวิตปญฺโญติ ภควา; ภชิ วา ภควา อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหเสฺสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานีติ ภควา; ภาคี วา ภควา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ ภควา; ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺส วิมุตฺติรสสฺส อธิสีลสฺส อธิจิตฺตสฺส อธิปญฺญายาติ ภควา; ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ ฌานานํ จตุนฺนํ อปฺปมญฺญานํ จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนนฺติ ภควา; ภาคี วา ภควา อฏฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํ อฏฺฐนฺนํ อภิภายตนานํ นวนฺนํ อนุปุพฺพสมาปตฺตีนนฺติ ภควา; ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ สญฺญาภาวนานํ กสิณสมาปตฺตีนํ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส อสุภสมาปตฺติยาติ ภควา; ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ ภควา; ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ตถาคตพลานํ จตุนฺนํ เวสารชฺชานํ จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ ฉนฺนํ อภิญฺญานํ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ภควา; ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ น ปิตรา กตํ น ภาตรา กตํ น ภคินิยา กตํ น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ น ญาติสาโลหิเตหิ กตํ น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ น เทวตาหิ กตํ. วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ— อชิตาติ ภควา.
เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสตี ติ. เววิจฺฉํ วุจฺจติ ปญฺจ มจฺฉริยานิ— อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํ. ยํ เอวรูปํ มจฺเฉรํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกญฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส— อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ. อปิ จ ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, ธาตุมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, อายตนมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, คาโห วุจฺจติ มจฺฉริยํ. ปมาโท วตฺตพฺโพ— กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปญฺจสุ กามคุเณสุ วา จิตฺตสฺส โวสคฺโค โวสคฺคานุปฺปทานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฏฺฐิตกิริยตา โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตจฺฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ อนธิฏฺฐานํ อนนุโยโค ปมาโท. โย เอวรูโป ปมาโท ปมชฺชนา ปมชฺชิตตฺตํ— อยํ วุจฺจติ ปมาโท. เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสตี ติ อิมินา จ มจฺฉริเยน อิมินา จ ปมาเทน โลโก นปฺปกาสติ นปฺปภาสติ น ตปติ น วิโรจติ น ญายติ น ปญฺญายตีติ— เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสติ.
ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมี ติ ชปฺปา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺที นนฺทิราโค จิตฺตสฺส สาราโค อิจฺฉา มุจฺฉา อชฺโฌสานํ เคโธ ปลิเคโธ สงฺโค ปงฺโก เอชา มายา ชนิกา สญฺชนนี สิพฺพินี ชาลินี สริตา วิสตฺติกา สุตฺตํ วิสฏา อายูหนี ทุติยา ปณิธิ ภวเนตฺติ วนํ วนโถ สนฺถโว สิเนโห อเปกฺขา ปฏิพนฺธุ อาสา อาสีสนา อาสีสิตตฺตํ รูปาสา สทฺทาสา คนฺธาสา รสาสา โผฏฺฐพฺพาสา ลาภาสา ธนาสา ปุตฺตาสา ชีวิตาสา ชปฺปา ปชปฺปา อภิชปฺปา ชปฺปนา ชปฺปิตตฺตํ โลลุปฺปํ โลลุปฺปายนา โลลุปฺปายิตตฺตํ ปุจฺฉญฺชิกตา สาธุกมฺยตา อธมฺมราโค วิสมโลโภ นิกนฺติ นิกามนา ปตฺถนา ปิหนา สมฺปตฺถนา กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา รูปตณฺหา อรูปตณฺหา นิโรธตณฺหา รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺฐพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา โอโฆ โยโค คนฺโถ อุปาทานํ อาวรณํ นีวรณํ ฉทนํ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโส อนุสโย ปริยุฏฺฐานํ ลตา เววิจฺฉํ ทุกฺขมูลํ ทุกฺขนิทานํ ทุกฺขปฺปภโว มารปาโส มารพฬิสํ มารามิสํ มารวิสโย มารนิวาโส มารโคจโร มารพนฺธนํ ตณฺหานที ตณฺหาชาลํ ตณฺหาคทฺทุลํ ตณฺหาสมุทฺโท อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ— อยํ วุจฺจติ ชปฺปา. โลกสฺส เลปนํ ลคฺคนํ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโส อิมาย ชปฺปาย โลโก ลิตฺโต สํลิตฺโต อุปลิตฺโต กิลิฏฺโฐ สํกิลิฏฺโฐ มกฺขิโต สํสฏฺโฐ ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฏฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ— ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมิ.
ทุกฺขมสฺส มหพฺภยนฺ ติ. ทุกฺขนฺ ติ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ เนรยิกํ ทุกฺขํ ติรจฺฉานโยนิกํ ทุกฺขํ เปตฺติวิสยิกํ ทุกฺขํ มานุสิกํ ทุกฺขํ คพฺโภกฺกนฺติมูลกํ ทุกฺขํ คพฺภฏฺฐิติมูลกํ ทุกฺขํ คพฺภวุฏฺฐานมูลกํ ทุกฺขํ ชาตสฺสูปนิพนฺธกํ ทุกฺขํ ชาตสฺส ปราเธยฺยกํ ทุกฺขํ อตฺตูปกฺกมํ ทุกฺขํ ปรูปกฺกมํ ทุกฺขํ สงฺขารทุกฺขํ วิปริณามทุกฺขํ จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค กาโส สาโส ปินาโส ฑาโห ชโร กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สูลา วิสูจิกา กุฏฺฐํ คณฺโฑ กิลาโส โสโส อปมาโร ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รขสา วิตจฺฉิกา โลหิตปิตฺตํ มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา ปิตฺตสมุฏฺฐานา อาพาธา เสมฺหสมุฏฺฐานา อาพาธา วาตสมุฏฺฐานา อาพาธา สนฺนิปาติกา อาพาธา อุตุปริณามชา อาพาธา วิสมปริหารชา อาพาธา โอปกฺกมิกา อาพาธา กมฺมวิปากชา อาพาธา สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสํ ทุกฺขํ มาตุมรณํ ทุกฺขํ ปิตุมรณํ ทุกฺขํ ภาตุมรณํ ทุกฺขํ ภคินิมรณํ ทุกฺขํ ปุตฺตมรณํ ทุกฺขํ ธีตุมรณํ ทุกฺขํ ญาติพฺยสนํ ทุกฺขํ โรคพฺยสนํ ทุกฺขํ โภคพฺยสนํ ทุกฺขํ สีลพฺยสนํ ทุกฺขํ ทิฏฺฐิพฺยสนํ ทุกฺขํ เยสํ ธมฺมานํ อาทิโต สมุทาคมนํ ปญฺญายติ. อตฺถงฺคมโต นิโรโธ ปญฺญายติ. กมฺมสนฺนิสฺสิโต วิปาโก, วิปากสนฺนิสฺสิตํ กมฺมํ, นามสนฺนิสฺสิตํ รูปํ รูปสนฺนิสฺสิตํ นามํ, ชาติยา อนุคตํ ชราย อนุสฏํ พฺยาธินา อภิภูตํ มรเณน อพฺภาหตํ ทุกฺเข ปติฏฺฐิตํ อตาณํ อเลณํ อสรณํ อสรณีภูตํ— อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขํ. อิทํ ทุกฺขํ โลกสฺส ภยํ มหาภยํ ปีฬนํ ฆฏฺฏนํ อุปทฺทโว อุปสคฺโคติ— ทุกฺขมสฺส มหพฺภยํ. เตนาห ภควา—
“อวิชฺชาย นิวุโต โลโก, (อชิตาติ ภควา)
เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสติ;
ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมิ,
ทุกฺขมสฺส มหพฺภยนฺ”ติ.
สวนฺติ สพฺพธิ โสตา, (อิจฺจายสฺมา อชิโต)
โสตานํ กิํ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ,
เกน โสตา ปิธิยฺยเร. (3)
สวนฺติ สพฺพธิ โสตา ติ. โสตา ติ ตณฺหาโสโต ทิฏฺฐิโสโต กิเลสโสโต ทุจฺจริตโสโต อวิชฺชาโสโต. สพฺพธี ติ สพฺเพสุ อายตเนสุ. สวนฺตี ติ สวนฺติ อาสวนฺติ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺติ. จกฺขุโต รูเป สวนฺติ อาสวนฺติ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺติ. โสตโต สทฺเท สวนฺติ… ฆานโต คนฺเธ สวนฺติ… ชิวฺหาโต รเส สวนฺติ… กายโต โผฏฺฐพฺเพ สวนฺติ… มนโต ธมฺเม สวนฺติ อาสวนฺติ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺติ. จกฺขุโต รูปตณฺหา สวนฺติ อาสวนฺติ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺติ. โสตโต สทฺทตณฺหา สวนฺติ อาสวนฺติ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺติ. ฆานโต คนฺธตณฺหา สวนฺติ… ชิวฺหาโต รสตณฺหา สวนฺติ… กายโต โผฏฺฐพฺพตณฺหา สวนฺติ… มนโต ธมฺมตณฺหา สวนฺติ อาสวนฺติ สนฺทนฺติ ปวตฺตนฺตีติ— สวนฺติ สพฺพธิ โสตา.
อิจฺจายสฺมา อชิโต ติ. อิจฺจา ติ ปทสนฺธิ …เป… ปทานุปุพฺพตาเปตํ อิจฺจาติ …เป… อิจฺจายสฺมา อชิโต.
โสตานํ กิํ นิวารณนฺ ติ โสตานํ กิํ อาวรณํ นีวรณํ สํวรณํ รกฺขนํ โคปนนฺติ— โสตานํ กิํ นิวารณํ.
โสตานํ สํวรํ พฺรูหี ติ โสตานํ อาวรณํ นีวรณํ สํวรณํ รกฺขนํ โคปนํ พฺรูหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ— โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ.
เกน โสตา ปิธิยฺยเร ติ เกน โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺตีติ— เกน โสตา ปิธิยฺยเร. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“สวนฺติ สพฺพธิ โสตา, (อิจฺจายสฺมา อชิโต)
โสตานํ กิํ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ,
เกน โสตา ปิธิยฺยเร”.
ยานิ โสตานิ โลกสฺมิํ, (อชิตาติ ภควา)
สติ เตสํ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ,
ปญฺญาเยเต ปิธิยฺยเร. (4)
ยานิ โสตานิ โลกสฺมินฺ ติ ยานิ เอตานิ โสตานิ มยา กิตฺติตานิ ปกิตฺติตานิ อาจิกฺขิตานิ เทสิตานิ ปญฺญปิตานิ ปฏฺฐปิตานิ วิวริตานิ วิภชิตานิ อุตฺตานีกตานิ ปกาสิตานิ, เสยฺยถิทํ— ตณฺหาโสโต ทิฏฺฐิโสโต กิเลสโสโต ทุจฺจริตโสโต อวิชฺชาโสโต. โลกสฺมินฺ ติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกติ— ยานิ โสตานิ โลกสฺมิํ. อชิตา ติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ.
สติ เตสํ นิวารณนฺ ติ. สตี ติ ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ สติ สรณตา ธารณตา อปิลาปนตา อสมฺมุสฺสนตา, สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค เอกายนมคฺโค— อยํ วุจฺจติ สติ. นิวารณนฺ ติ อาวรณํ นีวรณํ สํวรณํ รกฺขนํ โคปนนฺติ— สติ เตสํ นิวารณํ.
โสตานํ สํวรํ พฺรูมี ติ โสตานํ อาวรณํ นีวรณํ สํวรณํ รกฺขนํ โคปนํ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ …เป… อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ— โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ.
ปญฺญาเยเต ปิธิยฺยเร ติ. ปญฺญา ติ ยา ปญฺญา ปชานนา …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ. ปญฺญาเยเต ปิธิยฺยเรติ— ปญฺญาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ ชานโต ปสฺสโต ปญฺญาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. “สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา”ติ ชานโต ปสฺสโต ปญฺญาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. “สพฺเพ สงฺขารา อนตฺตา”ติ ชานโต ปสฺสโต ปญฺญาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. “อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา”ติ ชานโต ปสฺสโต ปญฺญาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. “สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณนฺ”ติ… “วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺ”ติ… “นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺ”ติ… “สฬายตนปจฺจยา ผโสฺส”ติ… “ผสฺสปจฺจยา เวทนา”ติ… “เวทนาปจฺจยา ตณฺหา”ติ… “ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺ”ติ… “อุปาทานปจฺจยา ภโว”ติ… “ภวปจฺจยา ชาตี”ติ… “ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺ”ติ ชานโต ปสฺสโต ปญฺญาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. “อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ”ติ… “สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ”ติ… “วิญฺญาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ”ติ… “นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ”ติ… “สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธ”ติ… “ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ”ติ… “เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธ”ติ… “ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ”ติ… “อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ”ติ… “ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ”ติ… “ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ”ติ ชานโต ปสฺสโต ปญฺญาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. “อิทํ ทุกฺขนฺ”ติ… “อยํ ทุกฺขสมุทโย”ติ… “อยํ ทุกฺขนิโรโธ”ติ… “อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ ชานโต ปสฺสโต ปญฺญาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. “อิเม ธมฺมา อาสวา”ติ… “อยํ อาสวสมุทโย”ติ… “อยํ อาสวนิโรโธ”ติ… “อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ ชานโต ปสฺสโต ปญฺญาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. “อิเม ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา”ติ… “อิเม ธมฺมา ปริญฺเญยฺยา”ติ… “อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพา”ติ… “อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพา”ติ… “อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา”ติ ชานโต ปสฺสโต ปญฺญาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ชานโต ปสฺสโต ปญฺญาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺติ. ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ชานโต ปสฺสโต… จตุนฺนํ มหาภูตานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ชานโต ปสฺสโต… “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ ชานโต ปสฺสโต ปญฺญาเยเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติ น สวนฺติ น อาสวนฺติ น สนฺทนฺติ นปฺปวตฺตนฺตีติ— ปญฺญาเยเต ปิธิยฺยเร. เตนาห ภควา—
“ยานิ โสตานิ โลกสฺมิํ, (อชิตาติ ภควา)
สติ เตสํ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ,
ปญฺญาเยเต ปิธิยฺยเร”ติ.
ปญฺญา เจว สติ จาปิ, (อิจฺจายสฺมา อชิโต)
นามรูปญฺจ มาริส;
เอตํ เม ปุฏฺโฐ ปพฺรูหิ,
กตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ. (5)
ปญฺญา เจว สติ จาปี ติ. ปญฺญา ติ ยา ปญฺญา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปุญฺญํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา ภูรี เมธา ปริณายิกา วิปสฺสนา สมฺปชญฺญํ ปโตโท ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ปญฺญาสตฺถํ ปญฺญาปาสาโท ปญฺญาอาโลโก ปญฺญาโอภาโส ปญฺญาปชฺโชโต ปญฺญารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ. สตี ติ ยา สติ อนุสฺสติ …เป… สมฺมาสตีติ— ปญฺญา เจว สติ จาปิ, อิจฺจายสฺมา อชิโต.
นามรูปญฺจ มาริสา ติ. นามนฺ ติ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา. รูปนฺ ติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ. มาริสา ติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ— นามรูปญฺจ มาริส.
เอตํ เม ปุฏฺโฐ ปพฺรูหี ติ. เอตํ เม ติ ยํ ปุจฺฉามิ ยํ ยาจามิ ยํ อชฺเฌสามิ ยํ ปสาเทมิ. ปุฏฺโฐ ติ ปุจฺฉิโต ยาจิโต อชฺเฌสิโต ปสาทิโต. ปพฺรูหี ติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ— เอตํ เม ปุฏฺโฐ ปพฺรูหิ.
กตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี ติ. กตฺเถตํ นิรุชฺฌติ วูปสมฺมติ อตฺถํ คจฺฉติ ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ— กตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“ปญฺญา เจว สติ จาปิ, (อิจฺจายสฺมา อชิโต)
นามรูปญฺจ มาริส;
เอตํ เม ปุฏฺโฐ ปพฺรูหิ,
กตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี”ติ.
ยเมตํ ปญฺหํ อปุจฺฉิ,
อชิต ตํ วทามิ เต;
ยตฺถ นามญฺจ รูปญฺจ,
อเสสํ อุปรุชฺฌติ;
วิญฺญาณสฺส นิโรเธน,
เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ. (6)
ยเมตํ ปญฺหํ อปุจฺฉี ติ. ยเมตนฺ ติ ปญฺญญฺจ สติญฺจ นามรูปญฺจ. อปุจฺฉี ติ อปุจฺฉสิ ยาจสิ อชฺเฌสสิ ปสาเทสีติ— ยเมตํ ปญฺหํ อปุจฺฉิ.
อชิต ตํ วทามิ เต ติ. อชิตา ติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ตนฺ ติ ปญฺญญฺจ สติญฺจ นามรูปญฺจ. วทามี ติ วทามิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฏฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ— อชิต ตํ วทามิ เต.
ยตฺถ นามญฺจ รูปญฺจ, อเสสํ อุปรุชฺฌตี ติ นามนฺ ติ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา. รูปนฺ ติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ. อเสสนฺ ติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ อเสสนฺติ. อุปรุชฺฌตี ติ นิรุชฺฌติ วูปสมฺมติ อตฺถํ คจฺฉติ ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ. ยตฺถ นามญฺจ รูปญฺจ อเสสํ อุปรุชฺฌติ.
วิญฺญาณสฺส นิโรเธน, เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี ติ โสตาปตฺติมคฺคญาเณน อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส นิโรเธน สตฺต ภเว ฐเปตฺวา อนมตคฺเค สํสาเร เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมฺมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ. สกทาคามิมคฺคญาเณน อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส นิโรเธน ทฺเว ภเว ฐเปตฺวา ปญฺจสุ ภเวสุ เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมฺมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ. อนาคามิมคฺคญาเณน อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส นิโรเธน เอกํ ภวํ ฐเปตฺวา รูปธาตุยา วา อรูปธาตุยา วา เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมฺมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ. อรหตฺตมคฺคญาเณน อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส นิโรเธน เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมฺมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ. อรหโต อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายนฺตสฺส จริมวิญฺญาณสฺส นิโรเธน ปญฺญา จ สติ จ นามญฺจ รูปญฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺติ วูปสมฺมนฺติ อตฺถํ คจฺฉนฺติ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ— วิญฺญาณสฺส นิโรเธน, เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ. เตนาห ภควา—
“ยเมตํ ปญฺหํ อปุจฺฉิ,
อชิต ตํ วทามิ เต;
ยตฺถ นามญฺจ รูปญฺจ,
อเสสํ อุปรุชฺฌติ;
วิญฺญาณสฺส นิโรเธน,
เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี”ติ.
เย จ สงฺขาตธมฺมาเส,
เย จ เสขา ปุถู อิธ;
เตสํ เม นิปโก อิริยํ,
ปุฏฺโฐ ปพฺรูหิ มาริส. (7)
เย จ สงฺขาตธมฺมาเส ติ สงฺขาตธมฺมา วุจฺจนฺติ อรหนฺโต ขีณาสวา. กิํการณา สงฺขาตธมฺมา วุจฺจนฺติ อรหนฺโต ขีณาสวา? เต สงฺขาตธมฺมา ญาตธมฺมา ตุลิตธมฺมา ตีริตธมฺมา วิภูตธมฺมา วิภาวิตธมฺมา. “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ สงฺขาตธมฺมา ญาตธมฺมา ตุลิตธมฺมา ตีริตธมฺมา วิภูตธมฺมา วิภาวิตธมฺมา. “สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา”ติ สงฺขาตธมฺมา …เป… “สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา”ติ สงฺขาตธมฺมา… “อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา”ติ สงฺขาตธมฺมา… “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ สงฺขาตธมฺมา ญาตธมฺมา ตุลิตธมฺมา ตีริตธมฺมา วิภูตธมฺมา วิภาวิตธมฺมา. อถ วา เตสํ ขนฺธา สงฺขาตา ธาตุโย สงฺขาตา อายตนานิ สงฺขาตา คติโย สงฺขาตา อุปปตฺติโย สงฺขาตา ปฏิสนฺธิ สงฺขาตา ภวา สงฺขาตา สํสารา สงฺขาตา วฏฺฏา สงฺขาตา. อถ วา เต ขนฺธปริยนฺเต ฐิตา ธาตุปริยนฺเต ฐิตา อายตนปริยนฺเต ฐิตา คติปริยนฺเต ฐิตา อุปปตฺติปริยนฺเต ฐิตา ปฏิสนฺธิปริยนฺเต ฐิตา ภวปริยนฺเต ฐิตา สํสารปริยนฺเต ฐิตา วฏฺฏปริยนฺเต ฐิตา อนฺติเม ภเว ฐิตา อนฺติเม สมุสฺสเย ฐิตา อนฺติมเทหธรา อรหนฺโต.
เตสํ จายํ ปจฺฉิมโก,
จริโมยํ สมุสฺสโย;
ชาติมรณสํสาโร,
นตฺถิ เนสํ ปุนพฺภโวติ.
ตํการณา สงฺขาตธมฺมา วุจฺจนฺติ อรหนฺโต ขีณาสวาติ. เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสขา ปุถู อิธา ติ. เสขา ติ กิํการณา วุจฺจนฺติ เสขา? สิกฺขนฺตีติ เสขา. กิญฺจ สิกฺขนฺติ? อธิสีลมฺปิ สิกฺขนฺติ, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺขนฺติ, อธิปญฺญมฺปิ สิกฺขนฺติ.
กตมา อธิสีลสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. ขุทฺทโก สีลกฺขนฺโธ มหนฺโต สีลกฺขนฺโธ สีลํ ปติฏฺฐา อาทิ จรณํ สํยโม สํวโร มุขํ ปมุขํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา— อยํ อธิสีลสิกฺขา.
กตมา อธิจิตฺตสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… ปฐมํ ฌานํ… ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ— อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา.
กตมา อธิปญฺญาสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ ปญฺญวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปญฺญาย สมนฺนาคโต อริยาย นิพฺเพธิกาย สมฺมา ทุกฺขกฺขยคามินิยา. โส “อิทํ ทุกฺขนฺ”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อยํ ทุกฺขสมุทโย”ติ …เป… “อยํ ทุกฺขนิโรโธ”ติ… “อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. “อิเม อาสวา”ติ …เป… “อยํ อาสวสมุทโย”ติ… “อยํ อาสวนิโรโธ”ติ… “อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. “อยํ อธิปญฺญาสิกฺขา”… อิมา ติโสฺส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺตา สิกฺขนฺติ ชานนฺตา สิกฺขนฺติ ปสฺสนฺตา สิกฺขนฺติ จิตฺตํ อธิฏฺฐหนฺตา สิกฺขนฺติ สทฺธาย อธิมุจฺจนฺตา สิกฺขนฺติ วีริยํ ปคฺคณฺหนฺตา สิกฺขนฺติ สติํ อุปฏฺฐเปนฺตา สิกฺขนฺติ จิตฺตํ สมาทหนฺตา สิกฺขนฺติ ปญฺญาย ปชานนฺตา สิกฺขนฺติ อภิญฺเญยฺยํ อภิชานนฺตา สิกฺขนฺติ ปริญฺเญยฺยํ ปริชานนฺตา สิกฺขนฺติ ปหาตพฺพํ ปชหนฺตา สิกฺขนฺติ ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺตา สิกฺขนฺติ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺตา สิกฺขนฺติ อาจรนฺติ สมาจรนฺติ สมาทาย วตฺตนฺติ. ตํการณา วุจฺจนฺติ— เสขา. ปุถู ติ พหุกา. เอเต เสขา โสตาปนฺนา จ ปฏิปนฺนา จ สกทาคามิโน จ ปฏิปนฺนา จ อนาคามิโน จ ปฏิปนฺนา จ อรหนฺโต จ ปฏิปนฺนา จ. อิธา ติ อิมิสฺสา ทิฏฺฐิยา อิมิสฺสา ขนฺติยา อิมิสฺสา รุจิยา อิมสฺมิํ อาทาเย อิมสฺมิํ ธมฺเม อิมสฺมิํ วินเย อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย อิมสฺมิํ ปาวจเน อิมสฺมิํ พฺรหฺมจริเย อิมสฺมิํ สตฺถุสาสเน อิมสฺมิํ อตฺตภาเว อิมสฺมิํ มนุสฺสโลเกติ— เย จ เสขา ปุถู อิธ.
เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโฐ ปพฺรูหิ มาริสา ติ ตฺวมฺปิ นิปโก ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี เมธาวี. เตสํ สงฺขาตธมฺมานญฺจ เสกฺขานญฺจ อิริยํ จริยํ วุตฺติํ ปวตฺติํ อาจรํ โคจรํ วิหารํ ปฏิปทํ. ปุฏฺโฐ ติ ปุจฺฉิโต ยาจิโต อชฺเฌสิโต ปสาทิโต. ปพฺรูหี ติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหิ. มาริสา ติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ— เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโฐ ปพฺรูหิ มาริส. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“เย จ สงฺขาตธมฺมาเส,
เย จ เสขา ปุถู อิธ;
เตสํ เม นิปโก อิริยํ,
ปุฏฺโฐ ปพฺรูหิ มาริสา”ติ.
กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺย,
มนสานาวิโล สิยา;
กุสโล สพฺพธมฺมานํ,
สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช. (8)
กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺยา ติ. กามา ติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา— วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ. กตเม วตฺถุกามา? มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฏฺฐพฺพา, อตฺถรณา ปาวุรณา ทาสิทาสา อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา เขตฺตํ วตฺถุ หิรญฺญํ สุวณฺณํ คามนิคมราชธานิโย รฏฺฐญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺฐาคารญฺจ— ยํ กิญฺจิ รชนียวตฺถุ วตฺถุกามา.
อปิ จ อตีตา กามา อนาคตา กามา ปจฺจุปฺปนฺนา กามา อชฺฌตฺตา กามา พหิทฺธา กามา อชฺฌตฺตพหิทฺธา กามา, หีนา กามา มชฺฌิมา กามา ปณีตา กามา, อาปายิกา กามา มานุสิกา กามา ทิพฺพา กามา, ปจฺจุปฏฺฐิตา กามา, นิมฺมิตา กามา ปรนิมฺมิตา กามา, ปริคฺคหิตา กามา อปริคฺคหิตา กามา, มมายิตา กามา อมมายิตา กามา, สพฺเพปิ กามาวจรา ธมฺมา, สพฺเพปิ รูปาวจรา ธมฺมา, สพฺเพปิ อรูปาวจรา ธมฺมา, ตณฺหาวตฺถุกา ตณฺหารมฺมณา, กามนียฏฺเฐน รชนียฏฺเฐน มทนียฏฺเฐน รมณียฏฺเฐน กามา. อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา.
กตเม กิเลสกามา? ฉนฺโท กาโม ราโค กาโม ฉนฺทราโค กาโม สงฺกปฺโป กาโม ราโค กาโม สงฺกปฺปราโค กาโม, โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสิเนโห กามปิปาสา กามปริฬาโห กามเคโธ กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ—
อทฺทสํ กาม เต มูลํ,
สงฺกปฺปา กาม ชายสิ;
น ตํ สงฺกปฺปยิสฺสามิ,
เอวํ กาม น เหหิสีติ.
อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. เคโธ วุจฺจติ ตณฺหา, โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺยา ติ กิเลสกาเมน วตฺถุกาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺย น ปลิคิชฺเฌยฺย น ปลิพุนฺเธยฺย อคิทฺโธ อสฺส อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺโฌสนฺโน วีตเคโธ วิคตเคโธ จตฺตเคโธ วนฺตเคโธ มุตฺตเคโธ ปหีนเคโธ ปฏินิสฺสฏฺฐเคโธ วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺฐราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหเรยฺยาติ— กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺย.
มนสานาวิโล สิยา ติ. มโน ติ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตุ. กายทุจฺจริเตน จิตฺตํ อาวิลํ โหติ ลุฬิตํ เอริตํ ฆฏฺฏิตํ จลิตํ ภนฺตํ อวูปสนฺตํ. วจีทุจฺจริเตน …เป… มโนทุจฺจริเตน… ราเคน… โทเสน… โมเหน… โกเธน… อุปนาเหน… มกฺเขน… ปฬาเสน… อิสฺสาย… มจฺฉริเยน… มายาย… สาเฐเยฺยน… ถมฺเภน… สารมฺเภน… มาเนน… อติมาเนน… มเทน… ปมาเทน… สพฺพกิเลเสหิ… สพฺพทุจฺจริเตหิ… สพฺพฑาเหหิ… สพฺพปริฬาเหหิ… สพฺพสนฺตาเปหิ… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ จิตฺตํ อาวิลํ โหติ ลุฬิตํ เอริตํ ฆฏฺฏิตํ จลิตํ ภนฺตํ อวูปสนฺตํ. มนสานาวิโล สิยา ติ จิตฺเตน อนาวิโล สิยา— อลุฬิโต อเนริโต อฆฏฺฏิโต อจลิโต อภนฺโต วูปสนฺโต อาวิลกเร กิเลเส ชเหยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตีกเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, อาวิลกเรหิ กิเลเสหิ จ อารโต วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ— มนสานาวิโล สิยา.
กุสโล สพฺพธมฺมานนฺ ติ “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ กุสโล สพฺพธมฺมานํ, “สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา”ติ กุสโล สพฺพธมฺมานํ, “สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา”ติ กุสโล สพฺพธมฺมานํ, “อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา”ติ กุสโล สพฺพธมฺมานํ …เป… “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ กุสโล สพฺพธมฺมานํ. เอวมฺปิ กุสโล สพฺพธมฺมานํ.
อถ วา อนิจฺจโต กุสโล สพฺพธมฺมานํ, ทุกฺขโต …เป… โรคโต… คณฺฑโต… สลฺลโต… อฆโต… อาพาธโต… ปรโต… ปโลกโต… อีติโต… อุปทฺทวโต… ภยโต… อุปสคฺคโต… จลโต… ปภงฺคุโต… อทฺธุวโต… อตาณโต… อเลณโต… อสรณโต… อสรณีภูตโต… ริตฺตโต… ตุจฺฉโต… สุญฺญโต… อนตฺตโต… อาทีนวโต… วิปริณามธมฺมโต… อสารกโต… อฆมูลโต… วธกโต… วิภวโต… สาสวโต… สงฺขตโต… มารามิสโต… ชาติธมฺมโต… ชราธมฺมโต… พฺยาธิธมฺมโต… มรณธมฺมโต… โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมโต… สํกิเลสิกธมฺมโต… สมุทยโต… อตฺถงฺคมโต… อสฺสาทโต… อาทีนวโต… นิสฺสรณโต กุสโล สพฺพธมฺมานํ. เอวมฺปิ กุสโล สพฺพธมฺมานํ.
อถ วา ขนฺธกุสโล ธาตุกุสโล อายตนกุสโล ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสโล สติปฏฺฐานกุสโล สมฺมปฺปธานกุสโล อิทฺธิปาทกุสโล อินฺทฺริยกุสโล พลกุสโล โพชฺฌงฺคกุสโล มคฺคกุสโล ผลกุสโล นิพฺพานกุสโล. เอวมฺปิ กุสโล สพฺพธมฺมานํ.
อถ วา สพฺพธมฺมา วุจฺจนฺติ ทฺวาทสายตนานิ— จกฺขุ เจว รูปา จ, โสตญฺจ สทฺทา จ, ฆานญฺจ คนฺธา จ, ชิวฺหา จ รสา จ, กาโย จ โผฏฺฐพฺพา จ, มโน จ ธมฺมา จ. ยโต จ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ ฉนฺทราโค ปหีโน โหติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต อายติํ อนุปฺปาทธมฺโม, เอตฺตาวตาปิ กุสโล สพฺพธมฺมานนฺติ— กุสโล สพฺพธมฺมานํ.
สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช ติ. สโต ติ จตูหิ การเณหิ สโต— กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต, เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต.
อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต— อสติปริวชฺชนาย สโต, สติกรณียานํ ธมฺมานํ กตตฺตา สโต, สติปริพนฺธานํ ธมฺมานํ หตตฺตา สโต, สตินิมิตฺตานํ ธมฺมานํ อสมฺมุฏฺฐตฺตา สโต.
อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต— สติยา สมนฺนาคตตฺตา สโต, สติยา วสิตตฺตา สโต, สติยา ปาคุญฺเญน สมนฺนาคตตฺตา สโต, สติยา อปจฺโจโรหณตาย สโต.
อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต— สติยา สมนฺนาคตตฺตา สโต, สนฺตตฺตา สโต, สมิตตฺตา สโต, สนฺตธมฺมสมนฺนาคตตฺตา สโต. พุทฺธานุสฺสติยา สโต, ธมฺมานุสฺสติยา สโต, สํฆานุสฺสติยา สโต, สีลานุสฺสติยา สโต, จาคานุสฺสติยา สโต, เทวตานุสฺสติยา สโต, อานาปานสฺสติยา สโต, มรณสฺสติยา สโต, กายคตาสติยา สโต, อุปสมานุสฺสติยา สโต. ยา สติ อนุสฺสติ …เป… สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค เอกายนมคฺโค, อยํ วุจฺจติ สติ. อิมาย สติยา อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต, โส วุจฺจติ สโต. ภิกฺขู ติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ ภินฺนตฺตา ภิกฺขุ— สกฺกายทิฏฺฐิ ภินฺนา โหติ, วิจิกิจฺฉา ภินฺนา โหติ, สีลพฺพตปรามาโส ภินฺโน โหติ, ราโค ภินฺโน โหติ, โทโส ภินฺโน โหติ, โมโห ภินฺโน โหติ, มาโน ภินฺโน โหติ. ภินฺนา โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยา.
ปชฺเชน กเตน อตฺตนา, (สภิยาติ ภควา)
ปรินิพฺพานคโต วิติณฺณกงฺโข;
วิภวญฺจ ภวญฺจ วิปฺปหาย,
วุสิตวา ขีณปุนพฺภโว ส ภิกฺขูติ.
สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช ติ สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช, สโต คจฺเฉยฺย, สโต ติฏฺเฐยฺย, สโต นิสีเทยฺย, สโต เสยฺยํ กปฺเปยฺย, สโต อภิกฺกเมยฺย, สโต ปฏิกฺกเมยฺย, สโต อาโลเกยฺย, สโต วิโลเกยฺย, สโต สมิญฺเชยฺย, สโต ปสาเรยฺย, สโต สงฺฆาฏิปตฺตจีวรํ ธาเรยฺย, สโต จเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ— สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช. เตนาห ภควา—
“กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺย,
มนสานาวิโล สิยา;
กุสโล สพฺพธมฺมานํ,
สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช”ติ.
สห คาถาปริโยสานา เย เต พฺราหฺมเณน สทฺธิํ เอกจฺฉนฺทา เอกปโยคา เอกาธิปฺปายา เอกวาสนวาสิตา, เตสํ อเนกปาณสหสฺสานํ วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ— “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ. ตสฺส พฺราหฺมณสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิ. สห อรหตฺตปฺปตฺตา อชินชฏาวากจีรติทณฺฑกมณฺฑลุเกสา จ มสฺสู จ อนฺตรหิตา, ภณฺฑุกาสายวตฺถวสโน สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธโร อนฺวตฺถปฏิปตฺติยา ปญฺชลิโก ภควนฺตํ นมสฺสมาโน นิสินฺโน โหติ— “สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมี”ติ.
อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ปฐโม.