2.1.11 ชตุกณฺณิมาณวปุจฺฉานิทฺเทส
สุตฺวานหํ วีรมกามกามิํ, (อิจฺจายสฺมา ชตุกณฺณิ)
โอฆาติคํ ปุฏฺฐุมกามมาคมํ;
สนฺติปทํ พฺรูหิ สหชเนตฺต,
ยถาตจฺฉํ ภควา พฺรูหิ เมตํ. (1)
สุตฺวานหํ วีรมกามกามินฺ ติ สุตฺวา สุณิตฺวา อุคฺคเหตฺวา อุปธาเรตฺวา อุปลกฺขยิตฺวา. อิติปิ โส ภควา อรหํ …เป… พุทฺโธ ภควาติ— สุตฺวานหํ. วีรนฺ ติ วีโร ภควา. วีริยวาติ วีโร, ปหูติ วีโร, วิสวีติ วีโร, อลมตฺโตติ วีโร, สูโรติ วีโร, วิกฺกนฺโต อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโสติ วีโร.
วิรโต อิธ สพฺพปาปเกหิ,
นิรยทุกฺขํ อติจฺจ วีริยวาโส;
โส วีริยวา ปธานวา,
วีโร ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตาติ.
สุตฺวานหํ วีรํ. อกามกามินฺ ติ. กามา ติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา— วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ …เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา …เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. พุทฺธสฺส ภควโต วตฺถุกามา ปริญฺญาตา, กิเลสกามา ปหีนา. วตฺถุกามานํ ปริญฺญาตตฺตา กิเลสกามานํ ปหีนตฺตา ภควา น กาเม กาเมติ, น กาเม ปตฺเถติ, น กาเม ปิเหติ, น กาเม อภิชปฺปติ. เย กาเม กาเมนฺติ, กาเม ปตฺเถนฺติ, กาเม ปิเหนฺติ, กาเม อภิชปฺปนฺติ, เต กามกามิโน ราคราคิโน สญฺญาสญฺญิโน. ภควา น กาเม กาเมติ, น กาเม ปตฺเถติ, น กาเม ปิเหติ, น กาเม อภิชปฺปติ. ตสฺมา พุทฺโธ อกาโม นิกฺกาโม จตฺตกาโม วนฺตกาโม มุตฺตกาโม ปหีนกาโม ปฏินิสฺสฏฺฐกาโม วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺฐราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ— สุตฺวานหํ วีร อมกามกามิํ.
อิจฺจายสฺมา ชตุกณฺณี ติ. อิจฺจา ติ ปทสนฺธิ …เป… ปทานุปุพฺพตาเปตํ— อิจฺจาติ. อายสฺมา ติ ปิยวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ อายสฺมาติ. ชตุกณฺณี ติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส โคตฺตํ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโรติ— อิจฺจายสฺมา ชตุกณฺณิ.
โอฆาติคํ ปุฏฺฐุมกามมาคมนฺ ติ. โอฆาติคนฺ ติ โอฆาติคํ โอฆํ อติกฺกนฺตํ สมติกฺกนฺตํ วีติวตฺตนฺติ— โอฆาติคํ. ปุฏฺฐุนฺ ติ ปุฏฺฐุํ ปุจฺฉิตุํ ยาจิตุํ อชฺเฌสิตุํ ปสาเทตุํ. อกามมาคมนฺ ติ อกามํ ปุฏฺฐุํ นิกฺกามํ จตฺตกามํ วนฺตกามํ มุตฺตกามํ ปหีนกามํ ปฏินิสฺสฏฺฐกามํ วีตราคํ วิคตราคํ จตฺตราคํ วนฺตราคํ มุตฺตราคํ ปหีนราคํ ปฏินิสฺสฏฺฐราคํ อาคมฺหา อาคตมฺหา อุปาคตมฺหา สมฺปตฺตมฺหา ตยา สทฺธิํ สมาคตมฺหาติ— โอฆาติคํ ปุฏฺฐุมกามมาคมํ.
สนฺติปทํ พฺรูหิ สหชเนตฺตา ติ. สนฺตี ติ เอเกน อากาเรน สนฺติปิ สนฺติปทมฺปิ ตํเยว อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “สนฺตเมตํ ปทํ, ปณีตเมตํ ปทํ, ยทิทํ สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานนฺ”ติ. อถาปเรนากาเรน เย ธมฺมา สนฺตาธิคมาย สนฺติผุสนาย สนฺติสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ, เสยฺยถิทํ— จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค— อิเม วุจฺจนฺติ สนฺติปทา. สนฺติปทํ ตาณปทํ เลณปทํ สรณปทํ อภยปทํ อจฺจุตปทํ อมตปทํ นิพฺพานปทํ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหิ. สหชเนตฺตา ติ เนตฺตํ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญาณํ. พุทฺธสฺส ภควโต เนตฺตญฺจ ชินภาโว จ โพธิยา มูเล อปุพฺพํ อจริมํ เอกสฺมิํ ขเณ อุปฺปนฺโน, ตสฺมา พุทฺโธ สหชเนตฺโตติ— สนฺติปทํ พฺรูหิ สหชเนตฺต.
ยถาตจฺฉํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺ ติ ยถาตจฺฉํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ …เป… นิโรโธ นิพฺพานํ. ภควา ติ คารวาธิวจนํ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ. พฺรูหิ เมตนฺ ติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ …เป… ปกาเสหีติ— ยถาตจฺฉํ ภควา พฺรูหิ เมตํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“สุตฺวานหํ วีรมกามกามิํ, (อิจฺจายสฺมา ชตุกณฺณิ)
โอฆาติคํ ปุฏฺฐุมกามมาคมํ;
สนฺติปทํ พฺรูหิ สหชเนตฺต,
ยถาตจฺฉํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺ”ติ.
ภควา หิ กาเม อภิภุยฺย อิริยติ,
อาทิจฺโจว ปถวิํ เตชี เตชสา;
ปริตฺตปญฺญสฺส เม ภูริปญฺญ,
อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญํ;
ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํ. (2)
ภควา หิ กาเม อภิภุยฺย อิริยตี ติ. ภควา ติ คารวาธิวจนํ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ. กามา ติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา— วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ …เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา …เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. ภควา วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา กิเลสกาเม ปหาย อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ— ภควา หิ กาเม อภิภุยฺย อิริยติ.
อาทิจฺโจว ปถวิํ เตชี เตชสา ติ อาทิจฺโจ วุจฺจติ สูริโย. ปถวี วุจฺจติ ชคตี. ยถา สูริโย เตชี เตเชน สมนฺนาคโต ปถวิํ อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา สนฺตาปยิตฺวา สพฺพํ อากาสคตํ ตมคตํ อภิวิหจฺจ อนฺธการํ วิธมิตฺวา อาโลกํ ทสฺสยิตฺวา อากาเส อนฺตลิกฺเข คคนปเถ คจฺฉติ, เอวเมว ภควา ญาณเตชี ญาณเตเชน สมนฺนาคโต สพฺพํ อภิสงฺขารสมุทยํ …เป… กิเลสตมํ อวิชฺชนฺธการํ วิธมิตฺวา ญาณาโลกํ ทเสฺสตฺวา วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา กิเลสกาเม ปหาย อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา มทฺทิตฺวา จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ— อาทิจฺโจว ปถวิํ เตชี เตชสา.
ปริตฺตปญฺญสฺส เม ภูริปญฺญา ติ อหมสฺมิ ปริตฺตปญฺโญ โอมกปญฺโญ ลามกปญฺโญ ฉตุกฺกปญฺโญ. ตฺวมฺปิ มหาปญฺโญ ปุถุปญฺโญ หาสปญฺโญ ชวนปญฺโญ ติกฺขปญฺโญ นิพฺเพธิกปญฺโญ. ภูริ วุจฺจติ ปถวี. ภควา ตาย ปถวิสมาย ปญฺญาย วิปุลาย วิตฺถตาย สมนฺนาคโตติ— ปริตฺตปญฺญสฺส เม ภูริปญฺญ.
อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญนฺ ติ. ธมฺมนฺ ติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ, จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน …เป… นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฏิปทํ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหิ. ยมหํ วิชญฺญนฺ ติ ยมหํ ชาเนยฺยํ อาชาเนยฺยํ วิชาเนยฺยํ ปฏิชาเนยฺยํ ปฏิวิชฺเฌยฺยํ อธิคจฺเฉยฺยํ ผเสฺสยฺยํ สจฺฉิกเรยฺยนฺติ— อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญํ.
ชาติชราย อิธ วิปฺปหานนฺ ติ อิเธว ชาติชราย มรณสฺส ปหานํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ— ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“ภควา หิ กาเม อภิภุยฺย อิริยติ,
อาทิจฺโจว ปถวิํ เตชี เตชสา;
ปริตฺตปญฺญสฺส เม ภูริปญฺญ,
อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญํ;
ชาติชราย อิธ วิปฺปหานนฺ”ติ.
กาเมสุ วินย เคธํ, (ชตุกณฺณีติ ภควา)
เนกฺขมฺมํ ทฏฺฐุ เขมโต;
อุคฺคหิตํ นิรตฺตํ วา,
มา เต วิชฺชิตฺถ กิญฺจนํ. (3)
กาเมสุ วินย เคธนฺ ติ. กามา ติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา— วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ …เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา …เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. เคธนฺ ติ เคโธ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. กาเมสุ วินย เคธนฺ ติ กาเมสุ เคธํ วินย ปฏิวินย ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตีกโรหิ อนภาวํ คเมหีติ— กาเมสุ วินย เคธํ. ชตุกณฺณี ติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ โคตฺเตน อาลปติ. ภควา ติ คารวาธิวจนเมตํ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ— ชตุกณฺณีติ ภควา.
เนกฺขมฺมํ ทฏฺฐุ เขมโต ติ. เนกฺขมฺมนฺ ติ สมฺมาปฏิปทํ อนุโลมปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปทํ อนฺวตฺถปฏิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ สีเลสุ ปริปูรการิตํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตํ โภชเน มตฺตญฺญุตํ ชาคริยานุโยคํ สติสมฺปชญฺญํ จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺเค อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฏิปทํ เขมโต ตาณโต เลณโต สรณโต สรณีภูตโต อภยโต อจฺจุตโต อมตโต นิพฺพานโต ทฏฺฐุํ ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ— เนกฺขมฺมํ ทฏฺฐุ เขมโต.
อุคฺคหิตํ นิรตฺตํ วา ติ. อุคฺคหิตนฺ ติ ตณฺหาวเสน ทิฏฺฐิวเสน คหิตํ ปรามฏฺฐํ อภินิวิฏฺฐํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ. นิรตฺตํ วา ติ นิรตฺตํ วา มุญฺจิตพฺพํ วิชหิตพฺพํ วิโนทิตพฺพํ พฺยนฺตีกาตพฺพํ อนภาวํ คเมตพฺพนฺติ— อุคฺคหิตํ นิรตฺตํ วา.
มา เต วิชฺชิตฺถ กิญฺจนนฺ ติ ราคกิญฺจนํ โทสกิญฺจนํ โมหกิญฺจนํ มานกิญฺจนํ ทิฏฺฐิกิญฺจนํ กิเลสกิญฺจนํ ทุจฺจริตกิญฺจนํ. อิทํ กิญฺจนํ ตุยฺหํ มา วิชฺชิตฺถ มา ปวิชฺชิตฺถ มา สํวิชฺชิตฺถ ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตีกโรหิ อนภาวํ คเมหีติ— มา เต วิชฺชิตฺถ กิญฺจนํ. เตนาห ภควา—
“กาเมสุ วินย เคธํ, (ชตุกณฺณีติ ภควา)
เนกฺขมฺมํ ทฏฺฐุ เขมโต;
อุคฺคหิตํ นิรตฺตํ วา,_
มา เต วิชฺชิตฺถ กิญฺจนนฺ”ติ.
ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหิ,
ปจฺฉา เต มาหุ กิญฺจนํ;
มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสิ,
อุปสนฺโต จริสฺสสิ. (4)
ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหี ติ อตีเต สงฺขาเร อารพฺภ เย กิเลสา อุปฺปชฺเชยฺยุํ เต กิเลเส โสเสหิ วิโสเสหิ สุกฺขาเปหิ วิสุกฺขาเปหิ อพีชํ กโรหิ ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตีกโรหิ อนภาวํ คเมหีติ— เอวมฺปิ ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหิ. อถ วา เย อตีตา กมฺมาภิสงฺขารา อวิปกฺกวิปากา เต กมฺมาภิสงฺขาเร โสเสหิ วิโสเสหิ สุกฺขาเปหิ วิสุกฺขาเปหิ อพีชํ กโรหิ ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตีกโรหิ อนภาวํ คเมหีติ— เอวมฺปิ ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหิ.
ปจฺฉา เต มาหุ กิญฺจนนฺ ติ ปจฺฉา วุจฺจติ อนาคเต สงฺขาเร อารพฺภ ราคกิญฺจนํ โทสกิญฺจนํ โมหกิญฺจนํ มานกิญฺจนํ ทิฏฺฐิกิญฺจนํ กิเลสกิญฺจนํ ทุจฺจริตกิญฺจนํ. อิทํ กิญฺจนํ ตุยฺหํ มา อหุ มา อโหสิ มา ชเนสิ มา สญฺชเนสิ มาภินิพฺพตฺเตสิ ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตีกโรหิ อนภาวํ คเมหีติ— ปจฺฉา เต มาหุ กิญฺจนํ.
มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสี ติ มชฺเฌ วุจฺจติ ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํ. ปจฺจุปฺปนฺเน สงฺขาเร ตณฺหาวเสน ทิฏฺฐิวเสน น คเหสฺสสิ น คณฺหิสฺสสิ น ปรามสิสฺสสิ น นนฺทิสฺสสิ นาภินนฺทิสฺสสิ น อชฺโฌสิสฺสสิ. อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหิสฺสสิ วิโนเทสฺสสิ พฺยนฺตีกริสฺสสิ อนภาวํ คเมสฺสสีติ— มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสิ.
อุปสนฺโต จริสฺสสี ติ ราคสฺส อุปสมิตตฺตา อุปสนฺโต จริสฺสสิ, โทสสฺส …เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา อุปสมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา นิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปฺปสฺสทฺโธ จริสฺสสิ วิหริสฺสสิ อิริยิสฺสสิ วตฺติสฺสสิ ปาเลสฺสสิ ยเปสฺสสิ ยาเปสฺสสีติ— อุปสนฺโต จริสฺสสิ. เตนาห ภควา—
“ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหิ,
ปจฺฉา เต มาหุ กิญฺจนํ;
มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสิ,
อุปสนฺโต จริสฺสสี”ติ._
สพฺพโส นามรูปสฺมิํ,
วีตเคธสฺส พฺราหฺมณ;
อาสวาสฺส น วิชฺชนฺติ,
เยหิ มจฺจุวสํ วเช. (5)
สพฺพโส นามรูปสฺมิํ วีตเคธสฺส พฺราหฺมณา ติ. สพฺพโส ติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ สพฺพโสติ. นามนฺ ติ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา. รูปนฺ ติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํ. เคโธ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. สพฺพโส นามรูปสฺมิํ วีตเคธสฺส พฺราหฺมณา ติ สพฺพโส นามรูปสฺมิํ วีตเคธสฺส วิคตเคธสฺส จตฺตเคธสฺส วนฺตเคธสฺส มุตฺตเคธสฺส ปหีนเคธสฺส ปฏินิสฺสฏฺฐเคธสฺส วีตราคสฺส วิคตราคสฺส จตฺตราคสฺส วนฺตราคสฺส มุตฺตราคสฺส ปหีนราคสฺส ปฏินิสฺสฏฺฐราคสฺสาติ— สพฺพโส นามรูปสฺมิํ วีตเคธสฺส พฺราหฺมณ.
อาสวาสฺส น วิชฺชนฺตี ติ. อาสวา ติ จตฺตาโร อาสวา— กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺฐาสโว, อวิชฺชาสโว. อสฺสา ติ อรหโต ขีณาสวสฺส. น วิชฺชนฺตี ติ อิเม อาสวา ตสฺส นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ— อาสวาสฺส น วิชฺชนฺติ.
เยหิ มจฺจุวสํ วเช ติ เยหิ อาสเวหิ มจฺจุโน วา วสํ คจฺเฉยฺย, มรณสฺส วา วสํ คจฺเฉยฺย, มารปกฺขสฺส วา วสํ คจฺเฉยฺย; เต อาสวา ตสฺส นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ— เยหิ มจฺจุวสํ วเช. เตนาห ภควา—
“สพฺพโส นามรูปสฺมิํ,
วีตเคธสฺส พฺราหฺมณ;
อาสวาสฺส น วิชฺชนฺติ,
เยหิ มจฺจุวสํ วเช”ติ.
สห คาถาปริโยสานา …เป… สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติ.
ชตุกณฺณิมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส เอกาทสโม.