2.1.12 ภทฺราวุธมาณวปุจฺฉานิทฺเทส
โอกญฺชหํ ตณฺหจฺฉิทํ อเนชํ, (อิจฺจายสฺมา ภทฺราวุโธ)
นนฺทิญฺชหํ โอฆติณฺณํ วิมุตฺตํ;
กปฺปญฺชหํ อภิยาเจ สุเมธํ,
สุตฺวาน นาคสฺส อปนมิสฺสนฺติ อิโต. (1)
โอกญฺชหํ ตณฺหจฺฉิทํ อเนชนฺ ติ. โอกญฺชหนฺ ติ รูปธาตุยา โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยุปาทานา เจตโส อธิฏฺฐานาภินิเวสานุสยา, เต พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ โอกญฺชโห. เวทนาธาตุยา …เป… สญฺญาธาตุยา… สงฺขารธาตุยา… วิญฺญาณธาตุยา โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยุปาทานา เจตโส อธิฏฺฐานาภินิเวสานุสยา, เต พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ โอกญฺชโห.
ตณฺหจฺฉิทนฺ ติ. ตณฺหา ติ รูปตณฺหา …เป… ธมฺมตณฺหา. สา ตณฺหา พุทฺธสฺส ภควโต ฉินฺนา อุจฺฉินฺนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา. ตสฺมา พุทฺโธ ตณฺหจฺฉิโท. อเนโช ติ เอชา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. สา เอชา ตณฺหา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ อเนโช. เอชาย ปหีนตฺตา อเนโช ภควา ลาเภปิ น อิญฺชติ, อลาเภปิ น อิญฺชติ, ยเสปิ น อิญฺชติ, อยเสปิ น อิญฺชติ, ปสํสายปิ น อิญฺชติ, นินฺทายปิ น อิญฺชติ, สุเขปิ น อิญฺชติ, ทุกฺเขปิ น อิญฺชติ น จลติ น เวธติ น ปเวธติ น สมฺปเวธตีติ. ตสฺมา พุทฺโธ อเนโชติ— โอกญฺชหํ ตณฺหจฺฉิทํ อเนชํ. อิจฺจายสฺมา ภทฺราวุโธ ติ. อิจฺจา ติ ปทสนฺธิ …เป… อายสฺมา ติ, ปิยวจนํ …เป… ภทฺราวุโธ ติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ …เป… อภิลาโปติ— อิจฺจายสฺมา ภทฺราวุโธ.
นนฺทิญฺชหํ โอฆติณฺณํ วิมุตฺตนฺ ติ นนฺที วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. สา นนฺที สา ตณฺหา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ นนฺทิญฺชโห. โอฆติณฺณนฺ ติ ภควา กาโมฆํ ติณฺโณ ภโวฆํ ติณฺโณ ทิฏฺโฐฆํ ติณฺโณ อวิชฺโชฆํ ติณฺโณ สพฺพสํสารปถํ ติณฺโณ อุตฺติณฺโณ นิตฺถิณฺโณ อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโต. โส วุตฺถวาโส จิณฺณจรโณ …เป… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ— นนฺทิญฺชหํ โอฆติณฺณํ. วิมุตฺตนฺ ติ ภควโต ราคา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, โทสา จิตฺตํ… โมหา จิตฺตํ …เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ— นนฺทิญฺชหํ โอฆติณฺณํ วิมุตฺตํ.
กปฺปญฺชหํ อภิยาเจ สุเมธนฺ ติ. กปฺปา ติ ทฺเว กปฺปา— ตณฺหากปฺโป จ ทิฏฺฐิกปฺโป จ …เป… อยํ ตณฺหากปฺโป …เป… อยํ ทิฏฺฐิกปฺโป. พุทฺธสฺส ภควโต ตณฺหากปฺโป ปหีโน ทิฏฺฐิกปฺโป ปฏินิสฺสฏฺโฐ. ตณฺหากปฺปสฺส ปหีนตฺตา ทิฏฺฐิกปฺปสฺส ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา ตสฺมา พุทฺโธ กปฺปญฺชโห. อภิยาเจ ติ ยาจามิ อภิยาจามิ อชฺเฌสามิ สาทิยามิ ปตฺถยามิ ปิหยามิ ชปฺปามิ อภิชปฺปามิ. สุเมธา วุจฺจติ ปญฺญา. ยา ปญฺญา ปชานนา …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ. ภควา อิมาย เมธาย ปญฺญาย อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต. ตสฺมา พุทฺโธ สุเมโธติ— กปฺปญฺชหํ อภิยาเจ สุเมธํ.
สุตฺวาน นาคสฺส อปนมิสฺสนฺติ อิโต ติ. นาคสฺสา ติ นาโค. ภควา อาคุํ น กโรตีติ นาโค, น คจฺฉตีติ นาโค, น อาคจฺฉตีติ นาโค …เป… เอวํ ภควา น คจฺฉตีติ นาโค. สุตฺวาน นาคสฺส อปนมิสฺสนฺติ อิโต ติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺฐํ สุตฺวา สุณิตฺวา อุคฺคเหตฺวา อุปธารยิตฺวา อุปลกฺขยิตฺวา อิโต อปนมิสฺสนฺติ วชิสฺสนฺติ ปกฺกมิสฺสนฺติ ทิสาวิทิสํ คมิสฺสนฺตีติ— สุตฺวาน นาคสฺส อปนมิสฺสนฺติ อิโต. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“โอกญฺชหํ ตณฺหจฺฉิทํ อเนชํ, (อิจฺจายสฺมา ภทฺราวุโธ)
นนฺทิญฺชหํ โอฆติณฺณํ วิมุตฺตํ;
กปฺปญฺชหํ อภิยาเจ สุเมธํ,
สุตฺวาน นาคสฺส อปนมิสฺสนฺติ อิโต”ติ.
นานาชนา ชนปเทหิ สงฺคตา,
ตว วีร วากฺยํ อภิกงฺขมานา;
เตสํ ตุวํ สาธุ วิยากโรหิ,
ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม. (2)
นานาชนา ชนปเทหิ สงฺคตา ติ. นานาชนา ติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ. ชนปเทหิ สงฺคตา ติ องฺคา จ มคธา จ กลิงฺคา จ กาสิยา จ โกสลา จ วชฺชิยา จ มลฺลา จ เจติยมฺหา จ วํสา จ กุรุมฺหา จ ปญฺจาลา จ มจฺฉา จ สุรเสนา จ อสฺสกา จ อวนฺติยา จ โยนา จ กมฺโพชา จ. สงฺคตา ติ สงฺคตา สมาคตา สโมหิตา สนฺนิปติตาติ— นานาชนา ชนปเทหิ สงฺคตา.
ตว วีร วากฺยํ อภิกงฺขมานา ติ. วีรา ติ วีโร. ภควา วีริยวาติ วีโร, ปหูติ วีโร, วิสวีติ วีโร, อลมตฺโตติ วีโร, วิคตโลมหํโสติปิ วีโร.
วิรโต อิธ สพฺพปาปเกหิ,
นิรยทุกฺขํ อติจฺจ วีริยวาโส;
โส วีริยวา ปธานวา,
วีโร ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตาติ.
ตว วีร วากฺยํ อภิกงฺขมานา ติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺฐํ. อภิกงฺขมานา ติ อภิกงฺขมานา อิจฺฉมานา สาทิยมานา ปตฺถยมานา ปิหยมานา อภิชปฺปมานาติ— ตว วีร วากฺยํ อภิกงฺขมานา.
เตสํ ตุวํ สาธุ วิยากโรหี ติ. เตสนฺ ติ เตสํ ขตฺติยานํ พฺราหฺมณานํ เวสฺสานํ สุทฺทานํ คหฏฺฐานํ ปพฺพชิตานํ เทวานํ มนุสฺสานํ. ตุวนฺ ติ ภควนฺตํ ภณติ. สาธุ วิยากโรหี ติ สาธุ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ— เตสํ ตุวํ สาธุ วิยากโรหิ.
ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม ติ ตถา หิ เต วิทิโต ตุลิโต ตีริโต วิภูโต วิภาวิโต เอส ธมฺโมติ— ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“นานาชนา ชนปเทหิ สงฺคตา,
ตว วีร วากฺยํ อภิกงฺขมานา;
เตสํ ตุวํ สาธุ วิยากโรหิ,
ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม”ติ.
อาทานตณฺหํ วินเยถ สพฺพํ, (ภทฺราวุธาติ ภควา)
อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ;
ยํ ยญฺหิ โลกสฺมิมุปาทิยนฺติ,
เตเนว มาโร อเนฺวติ ชนฺตุํ. (3)
อาทานตณฺหํ วินเยถ สพฺพนฺ ติ อาทานตณฺหํ วุจฺจติ รูปตณฺหา …เป… อาทานตณฺหาติ กิํการณา วุจฺจติ อาทานตณฺหา? ตาย ตณฺหาย รูปํ อาทิยนฺติ อุปาทิยนฺติ คณฺหนฺติ ปรามสนฺติ อภินิวิสนฺติ. เวทนํ …เป… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… คติํ… อุปปตฺติํ… ปฏิสนฺธิํ… ภวํ… สํสารํ… วฏฺฏํ อาทิยนฺติ อุปาทิยนฺติ คณฺหนฺติ ปรามสนฺติ อภินิวิสนฺติ. ตํการณา วุจฺจติ อาทานตณฺหา. อาทานตณฺหํ วินเยถ สพฺพนฺ ติ สพฺพํ อาทานตณฺหํ วินเยยฺย ปฏิวินเยยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตีกเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ— อาทานตณฺหํ วินเยถ สพฺพํ. ภทฺราวุธาติ ภควา ติ. ภทฺราวุธา ติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควา ติ คารวาธิวจนเมตํ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ— ภทฺราวุธาติ ภควา.
อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ ติ. อุทฺธนฺ ติ อนาคตํ; อโธ ติ อตีตํ; ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ ติ ปจฺจุปฺปนฺนํ. อุทฺธนฺ ติ เทวโลโก; อโธ ติ นิรยโลโก; ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ ติ มนุสฺสโลโก. อถ วา อุทฺธนฺ ติ กุสลา ธมฺมา; อโธ ติ อกุสลา ธมฺมา; ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ ติ อพฺยากตา ธมฺมา. อุทฺธนฺ ติ อรูปธาตุ; อโธ ติ กามธาตุ; ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ ติ รูปธาตุ. อุทฺธนฺ ติ สุขา เวทนา; อโธ ติ ทุกฺขา เวทนา; ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ ติ อทุกฺขมสุขา เวทนา. อุทฺธนฺ ติ อุทฺธํ ปาทตลา; อโธ ติ อโธ เกสมตฺถกา; ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ ติ เวมชฺเฌติ— อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ.
ยํ ยญฺหิ โลกสฺมิมุปาทิยนฺตี ติ ยํ ยํ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺญาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺญาณคตํ อาทิยนฺติ อุปาทิยนฺติ คณฺหนฺติ ปรามสนฺติ อภินิวิสนฺติ. โลกสฺมินฺ ติ อปายโลเก …เป… อายตนโลเกติ— ยํ ยญฺหิ โลกสฺมิมุปาทิยนฺติ.
เตเนว มาโร อเนฺวติ ชนฺตุนฺ ติ เตเนว กมฺมาภิสงฺขารวเสน ปฏิสนฺธิโก ขนฺธมาโร ธาตุมาโร อายตนมาโร คติมาโร อุปปตฺติมาโร ปฏิสนฺธิมาโร ภวมาโร สํสารมาโร วฏฺฏมาโร อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิโก โหติ. ชนฺตุนฺ ติ สตฺตํ ชนํ นรํ มานวํ โปสํ ปุคฺคลํ ชีวํ ชาคุํ ชนฺตุํ อินฺทคุํ มนุชนฺติ— เตเนว มาโร อเนฺวติ ชนฺตุํ. เตนาห ภควา—
“อาทานตณฺหํ วินเยถ สพฺพํ, (ภทฺราวุธาติ ภควา)
อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ;_
ยํ ยญฺหิ โลกสฺมิมุปาทิยนฺติ,
เตเนว มาโร อเนฺวติ ชนฺตุนฺ”ติ.
ตสฺมา ปชานํ น อุปาทิเยถ,
ภิกฺขุ สโต กิญฺจนํ สพฺพโลเก;
อาทานสตฺเต อิติ เปกฺขมาโน,
ปชํ อิมํ มจฺจุเธเยฺย วิสตฺตํ. (4)
ตสฺมา ปชานํ น อุปาทิเยถา ติ. ตสฺมา ติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา, เอตํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมาโน อาทานตณฺหายาติ— ตสฺมา. ปชานนฺ ติ ชานนฺโต ปชานนฺโต อาชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ …เป… “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ ชานนฺโต ปชานนฺโต อาชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต. น อุปาทิเยถา ติ รูปํ นาทิเยยฺย น อุปาทิเยยฺย น คเณฺหยฺย น ปรามเสยฺย นาภินิวิเสยฺย; เวทนํ …เป… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… คติํ… อุปปตฺติํ… ปฏิสนฺธิํ… ภวํ… สํสารํ… วฏฺฏํ นาทิเยยฺย น อุปาทิเยยฺย น คเณฺหยฺย น ปรามเสยฺย นาภินิวิเสยฺยาติ— ตสฺมา ปชานํ น อุปาทิเยถ.
ภิกฺขุ สโต กิญฺจนํ สพฺพโลเก ติ. ภิกฺขู ติ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก วา ภิกฺขุ, เสกฺโข วา ภิกฺขุ. สโต ติ จตูหิ การเณหิ สโต— กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต …เป… โส วุจฺจติ สโตติ— ภิกฺขุ สโต. กิญฺจนนฺ ติ กิญฺจิ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺญาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺญาณคตํ. สพฺพโลเก ติ สพฺพอปายโลเก สพฺพมนุสฺสโลเก สพฺพเทวโลเก สพฺพขนฺธโลเก สพฺพธาตุโลเก สพฺพอายตนโลเกติ— ภิกฺขุ สโต กิญฺจนํ สพฺพโลเก.
อาทานสตฺเต อิติ เปกฺขมาโน ติ อาทานสตฺตา วุจฺจนฺติ เย รูปํ อาทิยนฺติ อุปาทิยนฺติ คณฺหนฺติ ปรามสนฺติ อภินิวิสนฺติ; เวทนํ …เป… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… คติํ… อุปปตฺติํ… ปฏิสนฺธิํ… ภวํ… สํสารํ… วฏฺฏํ อาทิยนฺติ อุปาทิยนฺติ คณฺหนฺติ ปรามสนฺติ อภินิวิสนฺติ. อิตี ติ ปทสนฺธิ …เป… ปทานุปุพฺพตาเปตํ อิตีติ. เปกฺขมาโน ติ เปกฺขมาโน ทกฺขมาโน ทิสฺสมาโน ปสฺสมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโนติ— อาทานสตฺเต อิติ เปกฺขมาโน.
ปชํ อิมํ มจฺจุเธเยฺย วิสตฺตนฺ ติ. ปชา ติ สตฺตาธิวจนํ มจฺจุเธยฺยา วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ. ปชา มจฺจุเธเยฺย มารเธเยฺย มรณเธเยฺย สตฺตา วิสตฺตา อาสตฺตา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธา. ยถา ภิตฺติขิเล วา นาคทนฺเต วา ภณฺฑํ สตฺตํ วิสตฺตํ อาสตฺตํ ลคฺคํ ลคฺคิตํ ปลิพุทฺธํ, เอวเมว ปชา มจฺจุเธเยฺย มารเธเยฺย มรณเธเยฺย สตฺตา วิสตฺตา อาสตฺตา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ— ปชํ อิมํ มจฺจุเธเยฺย วิสตฺตํ. เตนาห ภควา—
“ตสฺมา ปชานํ น อุปาทิเยถ,
ภิกฺขุ สโต กิญฺจนํ สพฺพโลเก;
อาทานสตฺเต อิติ เปกฺขมาโน,
ปชํ อิมํ มจฺจุเธเยฺย วิสตฺตนฺ”ติ.
สห คาถาปริโยสานา …เป… สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติ.
ภทฺราวุธมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ทฺวาทสโม.