2.1.13 อุทยมาณวปุจฺฉานิทฺเทส
ฌายิํ วิรชมาสีนํ, (อิจฺจายสฺมา อุทโย)
กตกิจฺจํ อนาสวํ;
ปารคุํ สพฺพธมฺมานํ,
อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํ;
อญฺญาวิโมกฺขํ ปพฺรูหิ ,
อวิชฺชาย ปเภทนํ. (1)
ฌายิํ วิรชมาสีนนฺ ติ. ฌายินฺ ติ ฌายี ภควา. ปฐเมนปิ ฌาเนน ฌายี, ทุติเยนปิ ฌาเนน ฌายี, ตติเยนปิ ฌาเนน ฌายี, จตุตฺเถนปิ ฌาเนน ฌายี, สวิตกฺกสวิจาเรนปิ ฌาเนน ฌายี, อวิตกฺกวิจารมตฺเตนปิ ฌาเนน ฌายี, อวิตกฺกอวิจาเรนปิ ฌาเนน ฌายี, สปฺปีติเกนปิ ฌาเนน ฌายี, นิปฺปีติเกนปิ ฌาเนน ฌายี, สาตสหคเตนปิ ฌาเนน ฌายี, อุเปกฺขาสหคเตนปิ ฌาเนน ฌายี, สุญฺญเตนปิ ฌาเนน ฌายี, อนิมิตฺเตนปิ ฌาเนน ฌายี, อปฺปณิหิเตนปิ ฌาเนน ฌายี, โลกิเยนปิ ฌาเนน ฌายี, โลกุตฺตเรนปิ ฌาเนน ฌายี ฌานรโต เอกตฺตมนุยุตฺโต สทตฺถครุโกติ— ฌายิํ. วิรชนฺ ติ ราโค รโช, โทโส รโช, โมโห รโช, โกโธ รโช, อุปนาโห รโช …เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา รชา. เต รชา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ อรโช วิรโช นิรโช รชาปคโต รชวิปฺปหีโน รชวิปฺปยุตฺโต สพฺพรชวีติวตฺโต.
ราโค รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ,
ราคเสฺสตํ อธิวจนํ รโชติ;
เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺวา จกฺขุมา,
ตสฺมา ชิโน วิคตรโชติ วุจฺจติ.
โทโส รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ,
โทสเสฺสตํ อธิวจนํ รโชติ;
เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺวา จกฺขุมา,
ตสฺมา ชิโน วิคตรโชติ วุจฺจติ.
โมโห รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ,
โมหเสฺสตํ อธิวจนํ รโชติ;
เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺวา จกฺขุมา,
ตสฺมา ชิโน วิคตรโชติ วุจฺจตีติ.—
วิรชํ …เป… . อาสีนนฺ ติ นิสินฺโน ภควา ปาสาณเก เจติเยติ— อาสีโน.
นคสฺส ปเสฺส อาสีนํ,
มุนิํ ทุกฺขสฺส ปารคุํ;
สาวกา ปยิรุปาสนฺติ,
เตวิชฺชา มจฺจุหายิโนติ.
เอวมฺปิ ภควา อาสีโน. อถ วา ภควา สพฺโพสฺสุกฺกปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อาสีโน วุตฺถวาโส จิณฺณจรโณ …เป… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ. เอวมฺปิ ภควา อาสีโนติ— ฌายิํ วิรชมาสีนํ.
อิจฺจายสฺมา อุทโย ติ. อิจฺจา ติ ปทสนฺธิ …เป… อายสฺมา ติ ปิยวจนํ …เป… อุทโย ติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ …เป… อภิลาโปติ— อิจฺจายสฺมา อุทโย.
กตกิจฺจํ อนาสวนฺ ติ พุทฺธสฺส ภควโต กิจฺจากิจฺจํ กรณียากรณียํ ปหีนํ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวํกตํ อายติํ อนุปฺปาทธมฺมํ. ตสฺมา พุทฺโธ กตกิจฺโจ.
ยสฺส จ วิสตา นตฺถิ,
ฉินฺนโสตสฺส ภิกฺขุโน;
กิจฺจากิจฺจปฺปหีนสฺส,
ปริฬาโห น วิชฺชตีติ.
กตกิจฺจํ อนาสวนฺ ติ. อาสวา ติ จตฺตาโร อาสวา— กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺฐาสโว, อวิชฺชาสโว. เต อาสวา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ อนาสโวติ— กตกิจฺจํ อนาสวํ.
ปารคุํ สพฺพธมฺมานนฺ ติ ภควา สพฺพธมฺมานํ อภิญฺญาปารคู ปริญฺญาปารคู ปหานปารคู ภาวนาปารคู สจฺฉิกิริยาปารคู สมาปตฺติปารคู. อภิญฺญาปารคู สพฺพธมฺมานํ, ปริญฺญาปารคู สพฺพทุกฺขานํ, ปหานปารคู สพฺพกิเลสานํ, ภาวนาปารคู จตุนฺนํ มคฺคานํ, สจฺฉิกิริยาปารคู นิโรธสฺส, สมาปตฺติปารคู สพฺพสมาปตฺตีนํ. โส วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยสฺมิํ สีลสฺมิํ; วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยสฺมิํ สมาธิสฺมิํ; วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย ปญฺญาย; วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย วิมุตฺติยา. โส ปารคโต ปารปฺปตฺโต อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต โกฏิคโต โกฏิปฺปตฺโต ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปตฺโต โวสานคโต โวสานปฺปตฺโต ตาณคโต ตาณปฺปตฺโต เลณคโต เลณปฺปตฺโต สรณคโต สรณปฺปตฺโต อภยคโต อภยปฺปตฺโต อจฺจุตคโต อจฺจุตปฺปตฺโต อมตคโต อมตปฺปตฺโต นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปตฺโต. โส วุตฺตวาโส จิณฺณจรโณ …เป… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ— ปารคุํ สพฺพธมฺมานํ.
อตฺถิ ปเญฺหน อาคมนฺ ติ ปเญฺหน อตฺถิโก อาคโตมฺหิ, ปญฺหํ ปุจฺฉิตุกาโม อาคโตมฺหิ, ปญฺหํ โสตุกาโม อาคโตมฺหีติ, เอวมฺปิ อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํ. อถ วา ปญฺหตฺถิกานํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตุกามานํ ปญฺหํ โสตุกามานํ อาคมนํ อภิกฺกมนํ อุปสงฺกมนํ ปยิรุปาสนํ อตฺถีติ, เอวมฺปิ อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํ. อถ วา ปญฺหาคโม ตุยฺหํ อตฺถิ, ตฺวมฺปิ ปหุ ตฺวมสิ อลมตฺโต มยา ปุจฺฉิตํ กเถตุํ วิสชฺเชตุํ, วหเสฺสตํ ภารนฺติ, เอวมฺปิ อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํ.
อญฺญาวิโมกฺขํ ปพฺรูหี ติ อญฺญาวิโมกฺโข วุจฺจติ อรหตฺตวิโมกฺโข. อรหตฺตวิโมกฺขํ ปพฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ— อญฺญาวิโมกฺขํ ปพฺรูหิ.
อวิชฺชาย ปเภทนนฺ ติ อวิชฺชาย เภทนํ ปเภทนํ ปหานํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธํ อมตํ นิพฺพานนฺติ— อวิชฺชาย ปเภทนํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“ฌายิํ วิรชมาสีนํ, (อิจฺจายสฺมา อุทโย)
กตกิจฺจํ อนาสวํ;
ปารคุํ สพฺพธมฺมานํ,
อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํ;
อญฺญาวิโมกฺขํ ปพฺรูหิ,
อวิชฺชาย ปเภทนนฺ”ติ.
ปหานํ กามจฺฉนฺทานํ, (อุทยาติ ภควา)
โทมนสฺสาน จูภยํ;
ถินสฺส จ ปนูทนํ,
กุกฺกุจฺจานํ นิวารณํ. (2)
ปหานํ กามจฺฉนฺทานนฺ ติ. ฉนฺโท ติ โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสิเนโห กามปิปาสา กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ. ปหานํ กามจฺฉนฺทานนฺ ติ กามจฺฉนฺทานํ ปหานํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ— ปหานํ กามจฺฉนฺทานํ. อุทยาติ ภควา ติ. อุทยา ติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควา ติ คารวาธิวจนเมตํ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ— อุทยาติ ภควา.
โทมนสฺสาน จูภยนฺ ติ. โทมนสฺสา ติ ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ, เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา. โทมนสฺสาน จูภยนฺ ติ กามจฺฉนฺทสฺส จ โทมนสฺสสฺส จ อุภินฺนํ ปหานํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ— โทมนสฺสาน จูภยํ.
ถินสฺส จ ปนูทนนฺ ติ. ถินนฺ ติ ยา จิตฺตสฺส อกลฺยตา อกมฺมญฺญตา โอลียนา สลฺลียนา ลีนา ลียนา ลียิตตฺตํ ถินํ ถิยนา ถิยิตตฺตํ จิตฺตสฺส. ปนูทนนฺ ติ ถินสฺส จ ปนูทนํ ปหานํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ— ถินสฺส จ ปนูทนํ.
กุกฺกุจฺจานํ นิวารณนฺ ติ. กุกฺกุจฺจนฺ ติ หตฺถกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, ปาทกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, หตฺถปาทกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ. อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตา, กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญิตา …เป… อวชฺเช วชฺชสญฺญิตา, วชฺเช อวชฺชสญฺญิตา. ยํ เอวรูปํ กุกฺกุจฺจํ กุกฺกุจฺจายนา กุกฺกุจฺจายิตตฺตํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข, อิทํ วุจฺจติ กุกฺกุจฺจํ. อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข— กตตฺตา จ อกตตฺตา จ. กถํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข? “กตํ เม กายทุจฺจริตํ, อกตํ เม กายสุจริตนฺ”ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข. “กตํ เม วจีทุจฺจริตํ, อกตํ เม วจีสุจริตนฺ”ติ …เป… “กตํ เม มโนทุจฺจริตํ, อกตํ เม มโนสุจริตนฺ”ติ …เป… “กโต เม ปาณาติปาโต, อกตา เม ปาณาติปาตา เวรมณี”ติ …เป… “กตํ เม อทินฺนาทานํ, อกตา เม อทินฺนาทานา เวรมณี”ติ …เป… “กโต เม กาเมสุมิจฺฉาจาโร, อกตา เม กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี”ติ …เป… “กโต เม มุสาวาโท, อกตา เม มุสาวาทา เวรมณี”ติ …เป… “กตา เม ปิสุณา วาจา, อกตา เม ปิสุณาย วาจาย เวรมณี”ติ …เป… “กตา เม ผรุสา วาจา, อกตา เม ผรุสาย วาจาย เวรมณี”ติ …เป… “กโต เม สมฺผปฺปลาโป, อกตา เม สมฺผปฺปลาปา เวรมณี”ติ …เป… “กตา เม อภิชฺฌา, อกตา เม อนภิชฺฌา”ติ …เป… “กโต เม พฺยาปาโท, อกโต เม อพฺยาปาโท”ติ …เป… “กตา เม มิจฺฉาทิฏฺฐิ, อกตา เม สมฺมาทิฏฺฐี”ติ, อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข. เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข.
อถ วา “สีเลสุมฺหิ อปริปูรการี”ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข; “อินฺทฺริเยสุมฺหิ อคุตฺตทฺวาโร”ติ …เป… “โภชเน อมตฺตญฺญุมฺหี”ติ… “ชาคริยํ อนนุยุตฺโตมฺหี”ติ… “น สติสมฺปชญฺเญน สมนฺนาคโตมฺหี”ติ… “อภาวิตา เม จตฺตาโร สติปฏฺฐานาติ, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานาติ จตฺตาโร อิทฺธิปาทาติ, ปญฺจินฺทฺริยานีติ, ปญฺจ พลานีติ, สตฺต โพชฺฌงฺคาติ, อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค”ติ… “ทุกฺขํ เม อปริญฺญาตํ, สมุทโย เม อปฺปหีโน, มคฺโค เม อภาวิโต, นิโรโธ เม อสจฺฉิกโต”ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข.
กุกฺกุจฺจานํ นิวารณนฺ ติ กุกฺกุจฺจานํ อาวรณํ นีวรณํ ปหานํ อุปสมํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ— กุกฺกุจฺจานํ นิวารณํ. เตนาห ภควา—
“ปหานํ กามจฺฉนฺทานํ, (อุทยาติ ภควา)
โทมนสฺสาน จูภยํ;
ถินสฺส จ ปนูทนํ,
กุกฺกุจฺจานํ นิวารณนฺ”ติ.
อุเปกฺขาสติสํสุทฺธํ ,
ธมฺมตกฺกปุเรชวํ;
อญฺญาวิโมกฺขํ ปพฺรูมิ,
อวิชฺชาย ปเภทนํ. (3)
อุเปกฺขาสติสํสุทฺธนฺ ติ. อุเปกฺขา ติ ยา จตุตฺเถ ฌาเน อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา จิตฺตสมตา จิตฺตปฺปสฺสทฺธตา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส. สตี ติ ยา จตุตฺเถ ฌาเน อุเปกฺขํ อารพฺภ สติ อนุสฺสติ …เป… สมฺมาสติ. อุเปกฺขาสติสํสุทฺธนฺ ติ จตุตฺเถ ฌาเน อุเปกฺขา จ สติ จ สุทฺธา โหนฺติ วิสุทฺธา สํสุทฺธา ปริสุทฺธา ปริโยทาตา อนงฺคณา วิคตูปกฺกิเลสา มุทุภูตา กมฺมนิยา ฐิตา อาเนญฺชปฺปตฺตาติ— อุเปกฺขาสติสํสุทฺธํ.
ธมฺมตกฺกปุเรชวนฺ ติ ธมฺมตกฺโก วุจฺจติ สมฺมาสงฺกปฺโป. โส อาทิโต โหติ, ปุรโต โหติ, ปุพฺพงฺคโม โหติ อญฺญาวิโมกฺขสฺสาติ, เอวมฺปิ ธมฺมตกฺกปุเรชวํ. อถ วา ธมฺมตกฺโก วุจฺจติ สมฺมาทิฏฺฐิ. สา อาทิโต โหติ, ปุรโต โหติ, ปุพฺพงฺคโม โหติ อญฺญาวิโมกฺขสฺสาติ, เอวมฺปิ ธมฺมตกฺกปุเรชวํ. อถ วา ธมฺมตกฺโก วุจฺจติ จตุนฺนํ มคฺคานํ ปุพฺพภาควิปสฺสนา. สา อาทิโต โหติ, ปุรโต โหติ, ปุพฺพงฺคโม โหติ อญฺญาวิโมกฺขสฺสาติ— เอวมฺปิ ธมฺมตกฺกปุเรชวํ.
อญฺญาวิโมกฺขํ ปพฺรูมี ติ อญฺญาวิโมกฺโข วุจฺจติ อรหตฺตวิโมกฺโข. อรหตฺตวิโมกฺขํ ปพฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฏฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ— อญฺญาวิโมกฺขํ ปพฺรูมิ.
อวิชฺชาย ปเภทนนฺ ติ. อวิชฺชา ติ ทุกฺเข อญฺญาณํ …เป… อวิชฺชา โมโห อกุสลมูลํ. ปเภทนนฺ ติ อวิชฺชาย ปเภทนํ ปหานํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ— อวิชฺชาย ปเภทนํ. เตนาห ภควา—
“อุเปกฺขาสติสํสุทฺธํ,
ธมฺมตกฺกปุเรชวํ;
อญฺญาวิโมกฺขํ ปพฺรูมิ,
อวิชฺชาย ปเภทนนฺ”ติ.
กิํสุ สํโยชโน โลโก,
กิํสุ ตสฺส วิจารณํ;
กิสฺสสฺส วิปฺปหาเนน,
นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติ. (4)
กิํสุ สํโยชโน โลโก ติ โลกสฺส สํโยชนํ ลคฺคนํ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโส. เกน โลโก ยุตฺโต ปยุตฺโต อายุตฺโต สมายุตฺโต ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธติ— กิํสุ สํโยชโน โลโก.
กิํสุ ตสฺส วิจารณนฺ ติ กิํสุ ตสฺส จารณํ วิจารณํ ปฏิวิจารณํ. เกน โลโก จรติ วิจรติ ปฏิวิจรตีติ— กิํสุ ตสฺส วิจารณํ. กิสฺสสฺส วิปฺปหาเนน นิพฺพานํ อิติ วุจฺจตี ติ กิสฺสสฺส วิปฺปหาเนน วูปสเมน ปฏินิสฺสคฺเคน ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติ ปวุจฺจติ กถียติ ภณียติ ทีปียติ โวหรียตีติ— กิสฺสสฺส วิปฺปหาเนน นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“กิํสุ สํโยชโน โลโก,
กิํสุ ตสฺส วิจารณํ;
กิสฺสสฺส วิปฺปหาเนน,
นิพฺพานํ อิติ วุจฺจตี”ติ.
นนฺทิสํโยชโน โลโก,
วิตกฺกสฺส วิจารณํ;
ตณฺหาย วิปฺปหาเนน,
นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติ. (5)
นนฺทิสํโยชโน โลโก ติ นนฺที วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ, อยํ วุจฺจติ นนฺที. ยา นนฺที โลกสฺส สํโยชนํ ลคฺคนํ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโส, อิมาย นนฺทิยา โลโก ยุตฺโต ปยุตฺโต อายุตฺโต สมายุตฺโต ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธติ— นนฺทิสํโยชโน โลโก.
วิตกฺกสฺส วิจารณนฺ ติ. วิตกฺกา ติ นว วิตกฺกา— กามวิตกฺโก, พฺยาปาทวิตกฺโก, วิหิํสาวิตกฺโก, ญาติวิตกฺโก ชนปทวิตกฺโก, อมราวิตกฺโก, ปรานุทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก, ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก, อนวญฺญตฺติปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก. อิเม วุจฺจนฺติ นว วิตกฺกา. อิเม นว วิตกฺกา โลกสฺส จารณา วิจารณา ปฏิวิจารณา. อิเมหิ นวหิ วิตกฺเกหิ โลโก จรติ วิจรติ ปฏิวิจรตีติ— วิตกฺกสฺส วิจารณํ.
ตณฺหาย วิปฺปหาเนน นิพฺพานํ อิติ วุจฺจตี ติ. ตณฺหา ติ รูปตณฺหา …เป… ธมฺมตณฺหา. ตณฺหาย วิปฺปหาเนน นิพฺพานํ อิติ วุจฺจตี ติ ตณฺหาย วิปฺปหาเนน วูปสเมน ปฏินิสฺสคฺเคน ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติ ปวุจฺจติ กถียติ ภณียติ ทีปียติ โวหรียตีติ— ตณฺหาย วิปฺปหาเนน นิพฺพานํ อิติ วุจฺจติ. เตนาห ภควา—
“นนฺทิสํโยชโน โลโก,
วิตกฺกสฺส วิจารณํ;
ตณฺหาย วิปฺปหาเนน,
นิพฺพานํ อิติ วุจฺจตี”ติ.
กถํ สตสฺส จรโต,
วิญฺญาณํ อุปรุชฺฌติ;
ภควนฺตํ ปุฏฺฐุมาคมา,
ตํ สุโณม วโจ ตว. (6)
กถํ สตสฺส จรโต ติ กถํ สตสฺส สมฺปชานสฺส จรโต วิหรโต อิริยโต วตฺตยโต ปาลยโต ยปยโต ยาปยโตติ— กถํ สตสฺส จรโต.
วิญฺญาณํ อุปรุชฺฌตี ติ วิญฺญาณํ นิรุชฺฌติ วูปสมฺมติ อตฺถํ คจฺฉติ ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ— วิญฺญาณํ อุปรุชฺฌติ.
ภควนฺตํ ปุฏฺฐุมาคมา ติ พุทฺธํ ภควนฺตํ ปุฏฺฐุํ ปุจฺฉิตุํ ยาจิตุํ อชฺเฌสิตุํ ปสาเทตุํ อาคมฺหา อาคตมฺหา อุปาคตมฺหา สมฺปตฺตมฺหา, “ตยา สทฺธิํ สมาคตมฺหา”ติ— ภควนฺตํ ปุฏฺฐุมาคมา.
ตํ สุโณม วโจ ตวา ติ. ตนฺ ติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺฐํ สุโณม อุคฺคณฺหาม ธาเรม อุปธาเรม อุปลกฺเขมาติ— ตํ สุโณม วโจ ตว. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“กถํ สตสฺส จรโต,
วิญฺญาณํ อุปรุชฺฌติ;
ภควนฺตํ ปุฏฺฐุมาคมา,
ตํ สุโณม วโจ ตวา”ติ.
อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ,
เวทนํ นาภินนฺทโต;
เอวํ สตสฺส จรโต,
วิญฺญาณํ อุปรุชฺฌติ. (7)
อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ เวทนํ นาภินนฺทโต ติ อชฺฌตฺตํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ; พหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ; อชฺฌตฺตพหิทฺธา เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ.
อชฺฌตฺตํ สมุทยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ; อชฺฌตฺตํ วยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต …เป… อชฺฌตฺตํ สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต …เป… พหิทฺธา สมุทยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ; พหิทฺธา วยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต …เป… พหิทฺธา สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต …เป… อชฺฌตฺตพหิทฺธา สมุทยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต …เป… อชฺฌตฺตพหิทฺธา วยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต …เป… อชฺฌตฺตพหิทฺธา สมุทยวยธมฺมานุปสฺสี เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ. อิเมหิ ทฺวาทสหิ อากาเรหิ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต …เป… อนภาวํ คเมติ.
อถ วา เวทนํ อนิจฺจโต ปสฺสนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ. เวทนํ ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต …เป… นิสฺสรณโต ปสฺสนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ. อิเมหิ จตฺตาลีสาย อากาเรหิ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต เวทนํ นาภินนฺทติ นาภิวทติ น อชฺโฌเสติ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ— อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ เวทนํ นาภินนฺทโต.
เอวํ สตสฺส จรโต ติ เอวํ สตสฺส สมฺปชานสฺส จรโต วิหรโต อิริยโต วตฺตยโต ปาลยโต ยปยโต ยาปยโตติ— เอวํ สตสฺส จรโต.
วิญฺญาณํ อุปรุชฺฌตี ติ ปุญฺญาภิสงฺขารสหคตํ วิญฺญาณํ อปุญฺญาภิสงฺขารสหคตํ วิญฺญาณํ อาเนญฺชาภิสงฺขารสหคตํ วิญฺญาณํ นิรุชฺฌติ วูปสมฺมติ อตฺถํ คจฺฉติ ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ— วิญฺญาณํ อุปรุชฺฌติ. เตนาห ภควา—
“อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ,
เวทนํ นาภินนฺทโต;
เอวํ สตสฺส จรโต,
วิญฺญาณํ อุปรุชฺฌตี”ติ.
สห คาถาปริโยสานา …เป… สตฺถา เม, ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติ.
อุทยมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส เตรสโม.