2.1.14 โปสาลมาณวปุจฺฉานิทฺเทส
โย อตีตํ อาทิสติ, (อิจฺจายสฺมา โปสาโล)
อเนโช ฉินฺนสํสโย;
ปารคุํ สพฺพธมฺมานํ,
อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํ. (1)
โย อตีตํ อาทิสตี ติ. โย ติ โย โส ภควา สยมฺภู. อนาจริยโก ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต, พเลสุ จ วสีภาวํ. อตีตํ อาทิสตี ติ ภควา อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อตีตมฺปิ อาทิสติ, อนาคตมฺปิ อาทิสติ, ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ อาทิสติ.
กถํ ภควา อตฺตโน อตีตํ อาทิสติ? ภควา อตฺตโน อตีตํ เอกมฺปิ ชาติํ อาทิสติ, ทฺเวปิ ชาติโย อาทิสติ, ติโสฺสปิ ชาติโย อาทิสติ, จตโสฺสปิ ชาติโย อาทิสติ, ปญฺจปิ ชาติโย อาทิสติ, ทสปิ ชาติโย อาทิสติ, วีสมฺปิ ชาติโย อาทิสติ, ติํสมฺปิ ชาติโย อาทิสติ, จตฺตาลีสมฺปิ ชาติโย อาทิสติ, ปญฺญาสมฺปิ ชาติโย อาทิสติ, ชาติสตมฺปิ …เป… ชาติสหสฺสมฺปิ… ชาติสตสหสฺสมฺปิ… อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป… อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป… อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป อาทิสติ— “อมุตฺราสิํ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทิํ; ตตฺราปาสิํ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน”ติ. อิติ สาการํ เสาทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อาทิสติ. เอวํ ภควา อตฺตโน อตีตํ อาทิสติ.
กถํ ภควา ปเรสํ อตีตํ อาทิสติ? ภควา ปเรสํ อตีตํ เอกมฺปิ ชาติํ อาทิสติ, ทฺเวปิ ชาติโย อาทิสติ …เป… อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป อาทิสติ— “อมุตฺราสิ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทิ; ตตฺราปาสิ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน”ติ. อิติ สาการํ เสาทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อาทิสติ. เอวํ ภควา ปเรสํ อตีตํ อาทิสติ.
ภควา ปญฺจ ชาตกสตานิ ภาสนฺโต อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อตีตํ อาทิสติ, มหาปทานิยสุตฺตนฺตํ ภาสนฺโต อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อตีตํ อาทิสติ, มหาสุทสฺสนิยสุตฺตนฺตํ ภาสนฺโต อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อตีตํ อาทิสติ, มหาโควินฺทิยสุตฺตนฺตํ ภาสนฺโต อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อตีตํ อาทิสติ, มฆเทวิยสุตฺตนฺตํ ภาสนฺโต อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อตีตํ อาทิสติ.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “อตีตํ โข, จุนฺท, อทฺธานํ อารพฺภ ตถาคตสฺส สตานุสาริญาณํ โหติ. โส ยาวตกํ อากงฺขติ ตาวตกํ อนุสฺสรติ. อนาคตญฺจ โข, จุนฺท …เป… ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ โข, จุนฺท, อทฺธานํ อารพฺภ ตถาคตสฺส โพธิชํ ญาณํ อุปฺปชฺชติ— ‘อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’”ติ.
อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณํ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ, สตฺตานํ อาสยานุสยญาณํ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ, ยมกปาฏิหีเร ญาณํ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ, มหากรุณาสมาปตฺติยา ญาณํ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ, สพฺพญฺญุตญาณํ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ, อนาวรณญาณํ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ, สพฺพตฺถ อสงฺคมปฺปฏิหตมนาวรณญาณํ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ. เอวํ ภควา อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อตีตมฺปิ อาทิสติ อนาคตมฺปิ อาทิสติ ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ อาทิสติ อาจิกฺขติ เทเสติ ปญฺญเปติ ปฏฺฐเปติ วิวรติ วิภชติ อุตฺตานีกโรติ ปกาเสตีติ— โย อตีตํ อาทิสติ.
อิจฺจายสฺมา โปสาโล ติ. อิจฺจา ติ ปทสนฺธิ …เป… อายสฺมา ติ ปิยวจนํ …เป… โปสาโล ติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ …เป… อภิลาโปติ— อิจฺจายสฺมา โปสาโล.
อเนโช ฉินฺนสํสโย ติ เอชา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. สา เอชา ตณฺหา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ อเนโช. เอชาย ปหีนตฺตา อเนโช. ภควา ลาเภปิ น อิญฺชติ …เป… ทุกฺเขปิ น อิญฺชติ น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธตีติ อเนโช. ฉินฺนสํสโย ติ สํสโย วุจฺจติ วิจิกิจฺฉา. ทุกฺเข กงฺขา …เป… ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข. โส สํสโย พุทฺธสฺส ภควโต ปหีโน ฉินฺโน อุจฺฉินฺโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏินิสฺสคฺโค ปฏิปฺปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก ญาณคฺคินา ทฑฺโฒ. ตสฺมา พุทฺโธ ฉินฺนสํสโยติ— อเนโช ฉินฺนสํสโย.
ปารคุํ สพฺพธมฺมานนฺ ติ ภควา สพฺพธมฺมานํ อภิญฺญาปารคู ปริญฺญาปารคู ปหานปารคู ภาวนาปารคู สจฺฉิกิริยาปารคู สมาปตฺติปารคู อภิญฺญาปารคู สพฺพธมฺมานํ …เป… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ— ปารคู สพฺพธมฺมานํ.
อตฺถิ ปเญฺหน อาคมนฺ ติ ปเญฺหน อตฺถิโก อาคโตมฺหิ …เป… “วหเสฺสตํ ภารนฺ”ติ— อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“โย อตีตํ อาทิสติ, (อิจฺจายสฺมา โปสาโล)
อเนโช ฉินฺนสํสโย;
ปารคุํ สพฺพธมฺมานํ,
อตฺถิ ปเญฺหน อาคมนฺ”ติ.
วิภูตรูปสญฺญิสฺส,
สพฺพกายปฺปหายิโน;
อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ,
นตฺถิ กิญฺจีติ ปสฺสโต;
ญาณํ สกฺกานุปุจฺฉามิ,
กถํ เนโยฺย ตถาวิโธ. (2)
วิภูตรูปสญฺญิสฺสา ติ กตมา รูปสญฺญา? รูปาวจรสมาปตฺติํ สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺส วา สญฺญา สญฺชานนา สญฺชานิตตฺตํ— อยํ รูปสญฺญา. วิภูตรูปสญฺญิสฺสา ติ จตโสฺส อรูปสมาปตฺติโย ปฏิลทฺธสฺส รูปสญฺญา วิภูตา โหนฺติ วิคตา อติกฺกนฺตา สมติกฺกนฺตา วีติวตฺตาติ— วิภูตรูปสญฺญิสฺส.
สพฺพกายปฺปหายิโน ติ สพฺโพ ตสฺส ปฏิสนฺธิโก รูปกาโย ปหีโน, ตทงฺคสมติกฺกมา วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน ปหีโน ตสฺส รูปกาโยติ— สพฺพกายปฺปหายิโน.
อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ, นตฺถิ กิญฺจีติ ปสฺสโต ติ. นตฺถิ กิญฺจี ติ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ. กิํการณา? นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ. ยํ วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติํ สโต สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐหิตฺวา ตญฺเญว วิญฺญาณํ อภาเวติ, วิภาเวติ, อนฺตรธาเปติ, “นตฺถิ กิญฺจี”ติ ปสฺสติ— ตํการณา นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺตีติ— อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ นตฺถิ กิญฺจีติ ปสฺสโต.
ญาณํ สกฺกานุปุจฺฉามี ติ. สกฺกา ติ— สกฺโก. ภควา สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติปิ สกฺโก …เป… ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโสติปิ สกฺโก. ญาณํ สกฺกานุปุจฺฉามี ติ ตสฺส ญาณํ ปุจฺฉามิ, ปญฺญํ ปุจฺฉามิ, สมฺพุทฺธํ ปุจฺฉามิ. “กีทิสํ กิํสณฺฐิตํ กิํปการํ กิํปฏิภาคํ ญาณํ อิจฺฉิตพฺพนฺ”ติ— ญาณํ สกฺกานุปุจฺฉามิ.
กถํ เนโยฺย ตถาวิโธ ติ กถํ โส เนตพฺโพ วิเนตพฺโพ อนุเนตพฺโพ ปญฺญาเปตพฺโพ นิชฺฌาเปตพฺโพ เปกฺเขตพฺโพ ปสาเทตพฺโพ? กถํ เตน อุตฺตริ ญาณํ อุปฺปาเทตพฺพํ? ตถาวิโธ ติ ตถาวิโธ ตาทิโส ตสฺสณฺฐิโต ตปฺปกาโร ตปฺปฏิภาโค โย โส อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติลาภีติ— กถํ เนโยฺย ตถาวิโธ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“วิภูตรูปสญฺญิสฺส,
สพฺพกายปฺปหายิโน;
อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ,
นตฺถิ กิญฺจีติ ปสฺสโต;
ญาณํ สกฺกานุปุจฺฉามิ,
กถํ เนโยฺย ตถาวิโธ”ติ.
วิญฺญาณฏฺฐิติโย สพฺพา, (โปสาลาติ ภควา)
อภิชานํ ตถาคโต;
ติฏฺฐนฺตเมนํ ชานาติ,
ธิมุตฺตํ ตปฺปรายณํ. (3)
วิญฺญาณฏฺฐิติโย สพฺพา ติ ภควา อภิสงฺขารวเสน จตโสฺส วิญฺญาณฏฺฐิติโย ชานาติ, ปฏิสนฺธิวเสน สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโย ชานาติ. กถํ ภควา อภิสงฺขารวเสน จตโสฺส วิญฺญาณฏฺฐิติโย ชานาติ? วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “รูปุปยํ วา, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ ติฏฺฐมานํ ติฏฺเฐยฺย, รูปารมฺมณํ รูปปฺปติฏฺฐํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺย. เวทนุปยํ วา, ภิกฺขเว …เป… สญฺญุปยํ วา, ภิกฺขเว …เป… สงฺขารุปยํ วา, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ ติฏฺฐมานํ ติฏฺเฐยฺย, สงฺขารารมฺมณํ สงฺขารปฺปติฏฺฐํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺเชยฺยา”ติ. เอวํ ภควา อภิสงฺขารวเสน จตโสฺส วิญฺญาณฏฺฐิติโย ชานาติ.
กถํ ภควา ปฏิสนฺธิวเสน สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโย ชานาติ? วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา นานตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโน— เสยฺยถาปิ มนุสฺสา เอกจฺเจ จ เทวา เอกจฺเจ จ วินิปาติกา. อยํ ปฐมา วิญฺญาณฏฺฐิติ.
สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา นานตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโน, เสยฺยถาปิ เทวา พฺรหฺมกายิกา ปฐมาภินิพฺพตฺตา. อยํ ทุติยา วิญฺญาณฏฺฐิติ.
สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา เอกตฺตกายา นานตฺตสญฺญิโน, เสยฺยถาปิ เทวา อาภสฺสรา. อยํ ตติยา วิญฺญาณฏฺฐิติ.
สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา เอกตฺตกายา เอกตฺตสญฺญิโน, เสยฺยถาปิ เทวา สุภกิณฺหา. อยํ จตุตฺถี วิญฺญาณฏฺฐิติ.
สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา, อนนฺโต อากาโสติ อากาสานญฺจายตนูปคา. อยํ ปญฺจมี วิญฺญาณฏฺฐิติ.
สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม, อนนฺตํ วิญฺญาณนฺติ วิญฺญาณญฺจายตนูปคา. อยํ ฉฏฺฐี วิญฺญาณฏฺฐิติ.
สนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตา สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม, นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺญายตนูปคา. อยํ สตฺตมี วิญฺญาณฏฺฐิติ”. เอวํ ภควา ปฏิสนฺธิวเสน สตฺต วิญฺญาณฏฺฐิติโย ชานาตีติ— วิญฺญาณฏฺฐิติโย สพฺพา.
โปสาลาติ ภควา ติ. โปสาลา ติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควา ติ คารวาธิวจนเมตํ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ— โปสาลาติ ภควา.
อภิชานํ ตถาคโต ติ. อภิชานนฺ ติ อภิชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต ตถาคโต. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “อตีตญฺเจปิ โข, จุนฺท, โหติ อภูตํ อตจฺฉํ อนตฺถสญฺหิตํ, น ตํ ตถาคโต พฺยากโรติ. อตีตญฺเจปิ, จุนฺท, โหติ ภูตํ ตจฺฉํ อนตฺถสญฺหิตํ, ตมฺปิ ตถาคโต น พฺยากโรติ. อตีตญฺเจปิ โข, จุนฺท, โหติ ภูตํ ตจฺฉํ อตฺถสญฺหิตํ, ตตฺร กาลญฺญู ตถาคโต โหติ ตเสฺสว ปญฺหสฺส เวยฺยากรณาย. อนาคตญฺเจปิ, จุนฺท, โหติ …เป… ปจฺจุปฺปนฺนญฺเจปิ, จุนฺท, โหติ อภูตํ อตจฺฉํ อนตฺถสญฺหิตํ, น ตํ ตถาคโต พฺยากโรติ. ปจฺจุปฺปนฺนญฺเจปิ, จุนฺท, โหติ ภูตํ ตจฺฉํ อนตฺถสญฺหิตํ, ตมฺปิ ตถาคโต น พฺยากโรติ. ปจฺจุปฺปนฺนญฺเจปิ, จุนฺท, โหติ ภูตํ ตจฺฉํ อตฺถสญฺหิตํ, ตตฺร กาลญฺญู ตถาคโต โหติ ตสฺส ปญฺหสฺส เวยฺยากรณาย. อิติ โข, จุนฺท, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ ตถาคโต กาลวาที ภูตวาที อตฺถวาที ธมฺมวาที วินยวาที. ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจติ.
ยํ โข, จุนฺท, สเทวกสฺส โลกสฺส สมารกสฺส สพฺรหฺมกสฺส สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, สพฺพํ ตํ ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธํ. ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจติ. ยญฺจ, จุนฺท, รตฺติํ ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุชฺฌติ, ยญฺจ รตฺติํ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ, ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเร ภาสติ ลปติ นิทฺทิสติ สพฺพํ ตํ ตเถว โหติ โน อญฺญถา. ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจติ. ยถาวาที, จุนฺท, ตถาคโต ตถาการี; ยถาการี ตถาวาที. อิติ ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที. ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจติ. สเทวเก, จุนฺท, โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ตถาคโต อภิภู อนภิภูโต อญฺญทตฺถุทโส วสวตฺตี. ตสฺมา ตถาคโตติ วุจฺจตี”ติ— อภิชานํ ตถาคโต.
ติฏฺฐนฺตเมนํ ชานาตี ติ ภควา อิธตฺถญฺเญว ชานาติ กมฺมาภิสงฺขารวเสน— “อยํ ปุคฺคโล กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชิสฺสตี”ติ. ภควา อิธตฺถญฺเญว ชานาติ กมฺมาภิสงฺขารวเสน— “อยํ ปุคฺคโล กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ติรจฺฉานโยนิํ อุปปชฺชิสฺสตี”ติ. ภควา อิธตฺถญฺเญว ชานาติ กมฺมาภิสงฺขารวเสน— “อยํ ปุคฺคโล กายสฺส เภทา ปรํ มรณา เปตฺติวิสยํ อุปปชฺชิสฺสตี”ติ. ภควา อิธตฺถญฺเญว ชานาติ กมฺมาภิสงฺขารวเสน— “อยํ ปุคฺคโล กายสฺส เภทา ปรํ มรณา มนุเสฺสสุ อุปฺปชฺชิสฺสตี”ติ. ภควา อิธตฺถญฺเญว ชานาติ กมฺมาภิสงฺขารวเสน— “อยํ ปุคฺคโล สุปฺปฏิปนฺโน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชิสฺสตี”ติ.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “อิธ ปนาหํ, สาริปุตฺต, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ— ‘ตถายํ ปุคฺคโล ปฏิปนฺโน, ตถา จ อิริยติ, ตญฺจ มคฺคํ สมารูโฬฺห, ยถา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชิสฺสตี’ติ.
อิธ ปนาหํ, สาริปุตฺต, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ— ‘ตถายํ ปุคฺคโล ปฏิปนฺโน ตถา จ อิริยติ ตญฺจ มคฺคํ สมารูโฬฺห, ยถา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา ติรจฺฉานโยนิํ อุปปชฺชิสฺสตี’ติ.
อิธ ปนาหํ, สาริปุตฺต, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ— ‘ตถายํ ปุคฺคโล ปฏิปนฺโน ตถา จ อิริยติ ตญฺจ มคฺคํ สมารูโฬฺห, ยถา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา เปตฺติวิสยํ อุปปชฺชิสฺสตี’ติ.
อิธ ปนาหํ, สาริปุตฺต, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ— ‘ตถายํ ปุคฺคโล ปฏิปนฺโน ตถา จ อิริยติ ตญฺจ มคฺคํ สมารูโฬฺห, ยถา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา มนุเสฺสสุ อุปฺปชฺชิสฺสตี’ติ.
อิธ ปนาหํ, สาริปุตฺต, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ— ‘ตถายํ ปุคฺคโล ปฏิปนฺโน ตถา จ อิริยติ ตญฺจ มคฺคํ สมารูโฬฺห, ยถา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชิสฺสตี’ติ.
อิธ ปนาหํ, สาริปุตฺต, เอกจฺจํ ปุคฺคลํ เอวํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานามิ— ‘ตถายํ ปุคฺคโล ปฏิปนฺโน ตถา จ อิริยติ ตญฺจ มคฺคํ สมารูโฬฺห, ยถา อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ทิฏฺเฐว ธมฺเม สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตี’”ติ— ติฏฺฐนฺตเมนํ ชานาติ.
ธิมุตฺตํ ตปฺปรายณนฺ ติ. ธิมุตฺตนฺ ติ อากิญฺจญฺญายตนํ. ธิมุตฺตนฺติ วิโมกฺเขน ธิมุตฺตํ ตตฺราธิมุตฺตํ ตทธิมุตฺตํ ตทาธิปเตยฺยํ. อถ วา ภควา ชานาติ— “อยํ ปุคฺคโล รูปาธิมุตฺโต สทฺทาธิมุตฺโต คนฺธาธิมุตฺโต รสาธิมุตฺโต โผฏฺฐพฺพาธิมุตฺโต กุลาธิมุตฺโต คณาธิมุตฺโต อาวาสาธิมุตฺโต ลาภาธิมุตฺโต ยสาธิมุตฺโต ปสํสาธิมุตฺโต สุขาธิมุตฺโต จีวราธิมุตฺโต ปิณฺฑปาตาธิมุตฺโต เสนาสนาธิมุตฺโต คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราธิมุตฺโต สุตฺตนฺตาธิมุตฺโต วินยาธิมุตฺโต อภิธมฺมาธิมุตฺโต อารญฺญกงฺคาธิมุตฺโต ปิณฺฑปาติกงฺคาธิมุตฺโต ปํสุกูลิกงฺคาธิมุตฺโต เตจีวริกงฺคาธิมุตฺโต สปทานจาริกงฺคาธิมุตฺโต ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคาธิมุตฺโต เนสชฺชิกงฺคาธิมุตฺโต ยถาสนฺถติกงฺคาธิมุตฺโต ปฐมชฺฌานาธิมุตฺโต ทุติยชฺฌานาธิมุตฺโต ตติยชฺฌานาธิมุตฺโต จตุตฺถชฺฌานาธิมุตฺโต อากาสานญฺจายตนสมาปตฺตาธิมุตฺโต วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺตาธิมุตฺโต อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺตาธิมุตฺโต เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺตาธิมุตฺโต”ติ ธิมุตฺตํ.
ตปฺปรายณนฺ ติ อากิญฺจญฺญายตนมยํ ตปฺปรายณํ กมฺมปรายณํ วิปากปรายณํ กมฺมครุกํ ปฏิสนฺธิครุกํ. อถ วา ภควา ชานาติ— “อยํ ปุคฺคโล รูปปรายโณ …เป… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติปรายโณ”ติ— ธิมุตฺตํ ตปฺปรายณํ. เตนาห ภควา—
“วิญฺญาณฏฺฐิติโย สพฺพา, (โปสาลาติ ภควา)
อภิชานํ ตถาคโต;
ติฏฺฐนฺตเมนํ ชานาติ,
ธิมุตฺตํ ตปฺปรายณนฺ”ติ.
อากิญฺจญฺญสมฺภวํ ญตฺวา,
นนฺทิสํโยชนํ อิติ;
เอวเมตํ อภิญฺญาย,
ตโต ตตฺถ วิปสฺสติ;
เอตํ ญาณํ ตถํ ตสฺส,
พฺราหฺมณสฺส วุสีมโต. (4)
อากิญฺจญฺญสมฺภวํ ญตฺวา ติ อากิญฺจญฺญสมฺภโวติ วุจฺจติ อากิญฺจญฺญายตนสํวตฺตนิโก กมฺมาภิสงฺขาโร. อากิญฺจญฺญายตนสํวตฺตนิกํ กมฺมาภิสงฺขารํ อากิญฺจญฺญสมฺภโวติ ญตฺวา, ลคฺคนนฺติ ญตฺวา, พนฺธนนฺติ ญตฺวา, ปลิโพโธติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ— อากิญฺจญฺญสมฺภวํ ญตฺวา.
นนฺทิสํโยชนํ อิตี ติ นนฺทิสํโยชนํ วุจฺจติ อรูปราโค. อรูปราเคน ตํ กมฺมํ ลคฺคํ ลคฺคิตํ ปลิพุทฺธํ อรูปราคํ นนฺทิสํโยชนนฺติ ญตฺวา, ลคฺคนนฺติ ญตฺวา, พนฺธนนฺติ ญตฺวา, ปลิโพโธติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. อิตี ติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ อิตีติ— นนฺทิสํโยชนํ อิติ.
เอวเมตํ อภิญฺญายา ติ เอวํ เอตํ อภิญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ— เอวเมตํ อภิญฺญาย.
ตโต ตตฺถ วิปสฺสตี ติ. ตตฺถา ติ อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐหิตฺวา ตตฺถ ชาเต จิตฺตเจตสิเก ธมฺเม อนิจฺจโต วิปสฺสติ, ทุกฺขโต วิปสฺสติ, โรคโต …เป… นิสฺสรณโต วิปสฺสติ ทกฺขติ โอโลเกติ นิชฺฌายติ อุปปริกฺขตีติ— ตโต ตตฺถ วิปสฺสติ.
เอตํ ญาณํ ตถํ ตสฺสา ติ เอตํ ญาณํ ตจฺฉํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีตํ ตสฺสาติ— เอตํ ญาณํ ตถํ ตสฺส.
พฺราหฺมณสฺส วุสีมโต ติ. พฺราหฺมโณ ติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ …เป… อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมาติ. พฺราหฺมณสฺส วุสีมโต ติ ปุถุชฺชนกลฺยาณํ อุปาทาย สตฺต เสกฺขา อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อนธิคตสฺส อธิคมาย อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย วสนฺติ สํวสนฺติ อาวสนฺติ ปริวสนฺติ; อรหา วุสิตวา กตกรณีโย โอหิตภาโร อนุปฺปตฺตสทตฺโถ ปริกฺขีณภวสํโยชโน สมฺมทญฺญาวิมุตฺโต, โส วุตฺถวาโส จิณฺณจรโณ …เป… ชาติมรณสํสาโร; นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ— พฺราหฺมณสฺส วุสีมโต. เตนาห ภควา—
“อากิญฺจญฺญสมฺภวํ ญตฺวา,
นนฺทิสํโยชนํ อิติ;
เอวเมตํ อภิญฺญาย,
ตโต ตตฺถ วิปสฺสติ;
เอตํ ญาณํ ตถํ ตสฺส,
พฺราหฺมณสฺส วุสีมโต”ติ.
สห คาถาปริโยสานา …เป… สตฺถา เม, ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติ.
โปสาลมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส จุทฺทสโม.