2.1.15 โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส
ทฺวาหํ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺสํ, (อิจฺจายสฺมา โมฆราชา)
น เม พฺยากาสิ จกฺขุมา;
ยาวตติยญฺจ เทวีสิ ,
พฺยากโรตีติ เม สุตํ. (1)
ทฺวาหํ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺสนฺ ติ โส พฺราหฺมโณ ทฺวิกฺขตฺตุํ พุทฺธํ ภควนฺตํ ปญฺหํ อปุจฺฉิ. ตสฺส ภควา ปญฺหํ ปุฏฺโฐ น พฺยากาสิ— “ตทนฺตรา อิมสฺส พฺราหฺมณสฺส อินฺทฺริยปริปาโก ภวิสฺสตี”ติ. สกฺกนฺ ติ สกฺโก. ภควา สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติปิ สกฺโก. อถ วา อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวาติปิ สกฺโก. ตสฺสิมานิ ธนานิ, เสยฺยถิทํ— สทฺธาธนํ สีลธนํ หิริธนํ โอตฺตปฺปธนํ สุตธนํ จาคธนํ ปญฺญาธนํ สติปฏฺฐานธนํ สมฺมปฺปธานธนํ อิทฺธิปาทธนํ อินฺทฺริยธนํ พลธนํ โพชฺฌงฺคธนํ มคฺคธนํ ผลธนํ นิพฺพานธนํ. อิเมหิ อเนกวิเธหิ ธนรตเนหิ อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวาติปิ สกฺโก. อถ วา สกฺโก ปหุ วิสวี อลมตฺโต สูโร วีโร วิกฺกนฺโต อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโสติปิ สกฺโก. ทฺวาหํ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺสนฺ ติ ทฺวาหํ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺสํ อยาจิสฺสํ อชฺเฌสิสฺสํ ปสาทยิสฺสนฺติ— ทฺวาหํ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺสํ.
อิจฺจายสฺมา โมฆราชา ติ. อิจฺจา ติ ปทสนฺธิ …เป… อายสฺมา ติ ปิยวจนํ …เป… โมฆราชา ติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ …เป… อภิลาโปติ— อิจฺจายสฺมา โมฆราชา.
น เม พฺยากาสิ จกฺขุมา ติ. น เม พฺยากาสี ติ น เม พฺยากาสิ น อาจิกฺขิ น เทเสสิ น ปญฺญเปสิ น ปฏฺฐเปสิ น วิวริ น วิภชิ น อุตฺตานีอกาสิ น ปกาเสสิ. จกฺขุมา ติ ภควา ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมา— มํสจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, ทิพฺพจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, ปญฺญาจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, พุทฺธจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, สมนฺตจกฺขุนาปิ จกฺขุมา.
กถํ ภควา มํสจกฺขุนาปิ จกฺขุมา? มํสจกฺขุมฺหิ ภควโต ปญฺจ วณฺณา สํวิชฺชนฺติ— นีโล จ วณฺโณ, ปีตโก จ วณฺโณ, โลหิตโก จ วณฺโณ, กโณฺห จ วณฺโณ, โอทาโต จ วณฺโณ ( ). ยตฺถ จ อกฺขิโลมานิ ปติฏฺฐิตานิ ตํ นีลํ โหติ สุนีลํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ อุมาปุปฺผสมานํ. ตสฺส ปรโต ปีตกํ โหติ สุปีตกํ สุวณฺณวณฺณํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ กณิการปุปฺผสมานํ. อุภโต จ อกฺขิกูฏานิ ภควโต โลหิตกานิ โหนฺติ สุโลหิตกานิ ปาสาทิกานิ ทสฺสเนยฺยานิ อินฺทโคปกสมานานิ. มชฺเฌ กณฺหํ โหติ สุกณฺหํ อลูขํ สินิทฺธํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ อทฺทาริฏฺฐกสมานํ. ตสฺส ปรโต โอทาตํ โหติ สุโอทาตํ เสตํ ปณฺฑรํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ โอสธิตารกสมานํ. เตน ภควา ปากติเกน มํสจกฺขุนา อตฺตภาวปริยาปนฺเนน ปุริมสุจริตกมฺมาภินิพฺพตฺเตน สมนฺตา โยชนํ ปสฺสติ ทิวา เจว รตฺติญฺจ. ยทา หิ จตุรงฺคสมนฺนาคโต อนฺธกาโร โหติ สูริโย จ อตฺถงฺคโต โหติ; กาฬปกฺโข จ อุโปสโถ โหติ, ติพฺโพ จ วนสณฺโฑ โหติ, มหา จ กาฬเมโฆ อพฺภุฏฺฐิโต โหติ. เอวรูเป จตุรงฺคสมนฺนาคเต อนฺธกาเร สมนฺตา โยชนํ ปสฺสติ. นตฺถิ โส กุฏฺโฏ วา กวาฏํ วา ปากาโร วา ปพฺพโต วา คจฺโฉ วา ลตา วา อาวรณํ รูปานํ ทสฺสนาย. เอกญฺเจ ติลผลํ นิมิตฺตํ กตฺวา ติลวาเห ปกฺขิเปยฺย, ตํเยว ติลผลํ อุทฺธเรยฺย. เอวํ ปริสุทฺธํ ภควโต ปากติกํ มํสจกฺขุ. เอวํ ภควา มํสจกฺขุนาปิ จกฺขุมา.
กถํ ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนาปิ จกฺขุมา? ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ; สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ— “อิเม วต โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฏฺฐิกา มิจฺฉาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนา; อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา สมฺมาทิฏฺฐิกา สมฺมาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา”ติ. อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต, ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ. อากงฺขมาโน จ ภควา เอกมฺปิ โลกธาตุํ ปเสฺสยฺย, ทฺเวปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, ติโสฺสปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, จตโสฺสปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, ปญฺจปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, ทสปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, วีสมฺปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, ติํสมฺปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, จตฺตาลีสมฺปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, ปญฺญาสมฺปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, สตมฺปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, สหสฺสิมฺปิ จูฬนิกํ โลกธาตุํ ปเสฺสยฺย, ทฺวิสหสฺสิมฺปิ มชฺฌิมิกํ โลกธาตุํ ปเสฺสยฺย, ติสหสฺสิมฺปิ โลกธาตุํ ปเสฺสยฺย, มหาสหสฺสิมฺปิ โลกธาตุํ ปเสฺสยฺย, ยาวตกํ วา ปน อากงฺเขยฺย ตาวตกํ ปเสฺสยฺย. เอวํ ปริสุทฺธํ ภควโต ทิพฺพจกฺขุ. เอวํ ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนาปิ จกฺขุมา.
กถํ ภควา ปญฺญาจกฺขุนาปิ จกฺขุมา? ภควา มหาปญฺโญ ปุถุปญฺโญ ชวนปญฺโญ หาสปญฺโญ ติกฺขปญฺโญ นิพฺเพธิกปญฺโญ ปญฺญาปเภทกุสโล ปภินฺนญาโณ อธิคตปฏิสมฺภิโท จตุเวสารชฺชปฺปตฺโต ทสพลธารี ปุริสาสโภ ปุริสสีโห ปุริสนาโค ปุริสาชญฺโญ ปุริสโธรโยฺห อนนฺตญาโณ อนนฺตเตโช อนนฺตยโส อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวา เนตา วิเนตา อนุเนตา ปญฺญาเปตา นิชฺฌาเปตา เปกฺเขตา ปสาเทตา. โส หิ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชเนตา อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคญฺญู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท มคฺคานุคา จ ปน เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตา.
โส หิ ภควา ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสติ, จกฺขุภูโต ญาณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต วตฺตา ปวตฺตา อตฺถสฺส นินฺเนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสฺสามี ตถาคโต. นตฺถิ ตสฺส ภควโต อญฺญาตํ อทิฏฺฐํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ ปญฺญาย. อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อุปาทาย สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ. ยํ กิญฺจิ เนยฺยํ นาม อตฺถิ ชานิตพฺพํ อตฺตตฺโถ วา ปรตฺโถ วา อุภยตฺโถ วา ทิฏฺฐธมฺมิโก วา อตฺโถ สมฺปรายิโก วา อตฺโถ อุตฺตาโน วา อตฺโถ คมฺภีโร วา อตฺโถ คูโฬฺห วา อตฺโถ ปฏิจฺฉนฺโน วา อตฺโถ เนโยฺย วา อตฺโถ นีโต วา อตฺโถ อนวชฺโช วา อตฺโถ นิกฺกิเลโส วา อตฺโถ โวทาโน วา อตฺโถ ปรมตฺโถ วา อตฺโถ, สพฺพํ ตํ อนฺโต พุทฺธญาเณ ปริวตฺตติ.
สพฺพํ กายกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณานุปริวตฺติ, สพฺพํ วจีกมฺมํ ญาณานุปริวตฺติ, สพฺพํ มโนกมฺมํ ญาณานุปริวตฺติ. อตีเต พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ ญาณํ, อนาคเต อปฺปฏิหตํ ญาณํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อปฺปฏิหตํ ญาณํ, ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ ญาณํ, ยาวตกํ ญาณํ ตาวตกํ เนยฺยํ. เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ, ญาณปริยนฺติกํ เนยฺยํ, เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ญาณํ นปฺปวตฺตติ, ญาณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิ. อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน เต ธมฺมา. ยถา ทฺวินฺนํ สมุคฺคปฏลานํ สมฺมาผุสิตานํ เหฏฺฐิมํ สมุคฺคปฏลํ อุปริมํ นาติวตฺตติ, อุปริมํ สมุคฺคปฏลํ เหฏฺฐิมํ นาติวตฺตติ, อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน; เอวเมว พุทฺธสฺส ภควโต เนยฺยญฺจ ญาณญฺจ อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน. ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ ญาณํ, ยาวตกํ ญาณํ ตาวตกํ เนยฺยํ, เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ, ญาณปริยนฺติกํ เนยฺยํ. เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ญาณํ นปฺปวตฺตติ, ญาณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิ. อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน เต ธมฺมา.
สพฺพธมฺเมสุ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณํ ปวตฺตติ. สพฺเพ ธมฺมา พุทฺธสฺส ภควโต อาวชฺชนปฏิพทฺธา อากงฺขปฏิพทฺธา มนสิการปฏิพทฺธา จิตฺตุปฺปาทปฏิพทฺธา. สพฺพสตฺเตสุ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณํ ปวตฺตติ. สพฺเพสญฺจ สตฺตานํ ภควา อาสยํ ชานาติ, อนุสยํ ชานาติ, จริตํ ชานาติ, อธิมุตฺติํ ชานาติ, อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย ภพฺพาภพฺเพ สตฺเต ชานาติ. สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติ.
ยถา เย เกจิ มจฺฉกจฺฉปา อนฺตมโส ติมิติมิงฺคลํ อุปาทาย อนฺโตมหาสมุทฺเท ปริวตฺตนฺติ, เอวเมว สเทวโก โลโก สมารโก โลโก สพฺรหฺมโก โลโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติ.
ยถา เย เกจิ ปกฺขี อนฺตมโส ครุฬํ เวนเตยฺยํ อุปาทาย อากาสสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ, เอวเมว เยปิ เต สาริปุตฺตสมา ปญฺญาย สมนฺนาคตา เตปิ พุทฺธญาณสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ; พุทฺธญาณํ เทวมนุสฺสานํ ปญฺญํ ผริตฺวา อภิภวิตฺวา ติฏฺฐติ.
เยปิ เต ขตฺติยปณฺฑิตา พฺราหฺมณปณฺฑิตา คหปติปณฺฑิตา สมณปณฺฑิตา นิปุณา กตปรปฺปวาทา วาลเวธิรูปา โวภินฺทนฺตา มญฺเญ จรนฺติ ปญฺญาคเตน ทิฏฺฐิคตานิ, เต ปเญฺห อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ คูฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ. กถิตา วิสชฺชิตา จ เต ปญฺหา ภควตา โหนฺติ นิทฺทิฏฺฐการณา. อุปกฺขิตฺตกา จ เต ภควโต สมฺปชฺชนฺติ. อถ โข ภควาว ตตฺถ อติโรจติ— ยทิทํ ปญฺญายาติ. เอวํ ภควา ปญฺญาจกฺขุนาปิ จกฺขุมา.
กถํ ภควา พุทฺธจกฺขุนาปิ จกฺขุมา? ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต อทฺทส สตฺเต อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรนฺเต. เสยฺยถาปิ นาม อุปฺปลินิยํ วา ปทุมินิยํ วา ปุณฺฑรีกินิยํ วา อปฺเปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ อุทกานุคฺคตานิ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนิ, อปฺเปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ สโมทกํ ฐิตานิ, อปฺเปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ อุทกา อจฺจุคฺคมฺม ติฏฺฐนฺติ อนุปลิตฺตานิ อุทเกน; เอวเมวํ ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต อทฺทส สตฺเต อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรนฺเต. ชานาติ ภควา— “อยํ ปุคฺคโล ราคจริโต, อยํ โทสจริโต, อยํ โมหจริโต, อยํ วิตกฺกจริโต, อยํ สทฺธาจริโต, อยํ ญาณจริโต”ติ. ราคจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อสุภกถํ กเถติ; โทสจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส เมตฺตาภาวนํ อาจิกฺขติ; โมหจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อุทฺเทเส ปริปุจฺฉาย กาเลน ธมฺมสฺสวเน กาเลน ธมฺมสากจฺฉาย ครุสํวาเส นิเวเสติ; วิตกฺกจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อานาปานสฺสติํ อาจิกฺขติ; สทฺธาจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส ปสาทนียํ นิมิตฺตํ อาจิกฺขติ พุทฺธสุโพธิํ ธมฺมสุธมฺมตํ สํฆสุปฺปฏิปตฺติํ สีลานิ จ; อตฺตโน ญาณจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส วิปสฺสนานิมิตฺตํ อาจิกฺขติ อนิจฺจาการํ ทุกฺขาการํ อนตฺตาการํ.
“เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺฐิโต,
ยถาปิ ปเสฺส ชนตํ สมนฺตโต;
ตถูปมํ ธมฺมมยํ สุเมธ,
ปาสาทมารุยฺห สมนฺตจกฺขุ;
โสกาวติณฺณํ ชนตมเปตโสโก,
อเวกฺขสฺสุ ชาติชราภิภูตนฺ”ติ.
เอวํ ภควา พุทฺธจกฺขุนาปิ จกฺขุมา.
กถํ ภควา สมนฺตจกฺขุนาปิ จกฺขุมา? สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญาณํ. ภควา สพฺพญฺญุตญาเณน อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต.
“น ตสฺส อทฺทิฏฺฐมิธตฺถิ กิญฺจิ,
อโถ อวิญฺญาตมชานิตพฺพํ;
สพฺพํ อภิญฺญาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ,
ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขู”ติ.
เอวํ ภควา สมนฺตจกฺขุนาปิ จกฺขุมาติ— น เม พฺยากาสิ จกฺขุมา.
ยาวตติยญฺจ เทวีสิ, พฺยากโรตีติ เม สุตนฺ ติ ยาวตติยํ พุทฺโธ สหธมฺมิกํ ปญฺหํ ปุฏฺโฐ พฺยากโรติ โน สํสาเรตีติ— เอวํ มยา อุคฺคหิตํ, เอวํ มยา อุปธาริตํ, เอวํ มยา อุปลกฺขิตํ. เทวีสี ติ ภควา เจว อิสิ จาติ— เทวีสิ. ยถา ราชา ปพฺพชิตา วุจฺจนฺติ ราชิสโย, พฺราหฺมณา ปพฺพชิตา วุจฺจนฺติ พฺราหฺมณิสโย, เอวเมว ภควา เจว อิสิ จาติ— เทวีสิ.
อถ วา ภควา ปพฺพชิโตติปิ อิสิ . มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติปิ อิสิ. มหนฺตํ สมาธิกฺขนฺธํ …เป… มหนฺตํ ปญฺญากฺขนฺธํ… มหนฺตํ วิมุตฺติกฺขนฺธํ… มหนฺตํ วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติปิ อิสิ. มหโต ตโมกายสฺส ปทาลนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติปิ อิสิ. มหโต วิปลฺลาสสฺส ปเภทนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติปิ อิสิ. มหโต ตณฺหาสลฺลสฺส อพฺพหนํ… มหโต ทิฏฺฐิสงฺฆาฏสฺส วินิเวฐนํ… มหโต มานธชสฺส ปปาตนํ… มหโต อภิสงฺขารสฺส วูปสมํ… มหโต โอฆสฺส นิตฺถรณํ… มหโต ภารสฺส นิกฺเขปนํ… มหโต สํสารวฏฺฏสฺส อุปจฺเฉทํ… มหโต สนฺตาปสฺส นิพฺพาปนํ… มหโต ปริฬาหสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธิํ… มหโต ธมฺมธชสฺส อุสฺสาปนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติปิ อิสิ. มหนฺเต สติปฏฺฐาเน… มหนฺเต สมฺมปฺปธาเน… มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ… มหนฺตานิ พลานิ… มหนฺเต โพชฺฌงฺเค… มหนฺตํ อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ… มหนฺตํ ปรมตฺถํ อมตํ นิพฺพานํ เอสี คเวสี ปริเยสีติปิ อิสิ. มเหสกฺเขหิ วา สตฺเตหิ เอสิโต คเวสิโต ปริเยสิโต— “กหํ พุทฺโธ, กหํ ภควา, กหํ เทวเทโว, กหํ นราสโภ”ติปิ อิสีติ— ยาวตติยญฺจ เทวีสิ พฺยากโรตีติ เม สุตํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“ทฺวาหํ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺสํ, (อิจฺจายสฺมา โมฆราชา)
น เม พฺยากาสิ จกฺขุมา;
ยาวตติยญฺจ เทวีสิ,
พฺยากโรตีติ เม สุตนฺ”ติ.
อยํ โลโก ปโร โลโก,
พฺรหฺมโลโก สเทวโก;
ทิฏฺฐิํ เต นาภิชานาติ,
โคตมสฺส ยสสฺสิโน. (2)
อยํ โลโก ปโร โลโก ติ. อยํ โลโก ติ มนุสฺสโลโก. ปโร โลโก ติ มนุสฺสโลกํ ฐเปตฺวา สพฺโพ ปโร โลโกติ— อยํ โลโก ปโร โลโก.
พฺรหฺมโลโก สเทวโก ติ สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสาติ— พฺรหฺมโลโก สเทวโก.
ทิฏฺฐิํ เต นาภิชานาตี ติ ตุยฺหํ ทิฏฺฐิํ ขนฺติํ รุจิํ ลทฺธิํ อชฺฌาสยํ อธิปฺปายํ โลโก น ชานาติ— “อยํ เอวํทิฏฺฐิโก เอวํขนฺติโก เอวํรุจิโก เอวํลทฺธิโก เอวํอชฺฌาสโย เอวํอธิปฺปาโย”ติ น ชานาติ น ปสฺสติ น ทกฺขติ นาธิคจฺฉติ น วินฺทติ น ปฏิลภตีติ— ทิฏฺฐิํ เต นาภิชานาติ.
โคตมสฺส ยสสฺสิโน ติ ภควา ยสปฺปตฺโตติ ยสสฺสี. อถ วา ภควา สกฺกโต ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติปิ ยสสฺสีติ— โคตมสฺส ยสสฺสิโน. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“อยํ โลโก ปโร โลโก,
พฺรหฺมโลโก สเทวโก;
ทิฏฺฐิํ เต นาภิชานาติ,
โคตมสฺส ยสสฺสิโน”ติ.
เอวํ อภิกฺกนฺตทสฺสาวิํ,
อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํ;
กถํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ,
มจฺจุราชา น ปสฺสติ. (3)
เอวํ อภิกฺกนฺตทสฺสาวินฺ ติ เอวํ อภิกฺกนฺตทสฺสาวิํ อคฺคทสฺสาวิํ เสฏฺฐทสฺสาวิํ วิเสฏฺฐทสฺสาวิํ ปาโมกฺขทสฺสาวิํ อุตฺตมทสฺสาวิํ ปรมทสฺสาวินฺติ— เอวํ อภิกฺกนฺตทสฺสาวิํ.
อตฺถิ ปเญฺหน อาคมนฺ ติ ปเญฺหน อตฺถิโก อาคโตมฺหิ …เป… วหเสฺสตํ ภารนฺติ, เอวมฺปิ อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํ.
กถํ โลกํ อเวกฺขนฺตนฺ ติ กถํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ ปจฺจเวกฺขนฺตํ ตุลยนฺตํ ตีรยนฺตํ วิภาวยนฺตํ วิภูตํ กโรนฺตนฺติ— กถํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ.
มจฺจุราชา น ปสฺสตี ติ มจฺจุราชา น ปสฺสติ น ทกฺขติ นาธิคจฺฉติ น วินฺทติ น ปฏิลภตีติ— มจฺจุราชา น ปสฺสติ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“เอวํ อภิกฺกนฺตทสฺสาวิํ,
อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํ;
กถํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ,
มจฺจุราชา น ปสฺสตี”ติ.
สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ,
โมฆราช สทา สโต;
อตฺตานุทิฏฺฐิํ อูหจฺจ,
เอวํ มจฺจุตโร สิยา;
เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ,
มจฺจุราชา น ปสฺสติ. (4)
สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสู ติ. โลโก ติ นิรยโลโก ติรจฺฉานโลโก เปตฺติวิสยโลโก มนุสฺสโลโก เทวโลโก ขนฺธโลโก ธาตุโลโก อายตนโลโก อยํ โลโก ปโร โลโก พฺรหฺมโลโก สเทวโก. อญฺญตโร ภิกฺขุ ภควนฺตํ เอตทโวจ— “โลโก โลโกติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, โลโกติ วุจฺจตี”ติ? “ลุชฺชตีติ โข, ภิกฺขุ, ตสฺมา โลโกติ วุจฺจติ. กิญฺจ ลุชฺชติ? จกฺขุ โข ภิกฺขุ ลุชฺชติ, รูปา ลุชฺชนฺติ, จกฺขุวิญฺญาณํ ลุชฺชติ, จกฺขุสมฺผโสฺส ลุชฺชติ, ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ลุชฺชติ; โสตํ ลุชฺชติ, คนฺธา ลุชฺชนฺติ …เป… กาโย ลุชฺชติ, โผฏฺฐพฺพา ลุชฺชนฺติ; มโน ลุชฺชติ, ธมฺมา ลุชฺชนฺติ, มโนวิญฺญาณํ ลุชฺชติ, มโนสมฺผโสฺส ลุชฺชติ; ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ ลุชฺชติ. ลุชฺชตีติ โข, ภิกฺขุ, ตสฺมา โลโกติ วุจฺจติ”.
สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสู ติ ทฺวีหิ การเณหิ สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขติ— อวสิยปวตฺตสลฺลกฺขณวเสน วา ตุจฺฉสงฺขารสมนุปสฺสนาวเสน วา. กถํ อวสิยปวตฺตสลฺลกฺขณวเสน สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขติ? รูเป วโส น ลพฺภติ, เวทนาย วโส น ลพฺภติ, สญฺญาย วโส น ลพฺภติ, สงฺขาเรสุ วโส น ลพฺภติ, วิญฺญาเณ วโส น ลพฺภติ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “รูปํ, ภิกฺขเว, อนตฺตา. รูปญฺจ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺส, นยิทํ รูปํ อาพาธาย สํวตฺเตยฺย; ลพฺเภถ จ รูเป— ‘เอวํ เม รูปํ โหตุ, เอวํ เม รูปํ มา อโหสี’ติ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, รูปํ อนตฺตา, ตสฺมา รูปํ อาพาธาย สํวตฺตติ น จ ลพฺภติ รูเป— ‘เอวํ เม รูปํ โหตุ, เอวํ เม รูปํ มา อโหสี’ติ.
เวทนา อนตฺตา. เวทนา จ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺส, นยิทํ เวทนา อาพาธาย สํวตฺเตยฺย; ลพฺเภถ จ เวทนาย— ‘เอวํ เม เวทนา โหตุ, เอวํ เม เวทนา มา อโหสี’ติ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, เวทนา อนตฺตา, ตสฺมา เวทนา อาพาธาย สํวตฺตติ, น จ ลพฺภติ เวทนาย— ‘เอวํ เม เวทนา โหตุ, เอวํ เม เวทนา มา อโหสี’ติ.
สญฺญา อนตฺตา. สญฺญา จ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺส, นยิทํ สญฺญา อาพาธาย สํวตฺเตยฺย; ลพฺเภถ จ สญฺญาย— ‘เอวํ เม สญฺญา โหตุ, เอวํ เม สญฺญา มา อโหสี’ติ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, สญฺญา อนตฺตา, ตสฺมา สญฺญา อาพาธาย สํวตฺตติ, น จ ลพฺภติ สญฺญาย— ‘เอวํ เม สญฺญา โหตุ, เอวํ เม สญฺญา มา อโหสี’ติ.
สงฺขารา อนตฺตา. สงฺขารา จ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺสํสุ, นยิทํ สงฺขารา อาพาธาย สํวตฺเตยฺยุํ; ลพฺเภถ จ สงฺขาเรสุ— ‘เอวํ เม สงฺขารา โหนฺตุ, เอวํ เม สงฺขารา มา อเหสุนฺ’ติ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, สงฺขารา อนตฺตา, ตสฺมา สงฺขารา อาพาธาย สํวตฺตนฺติ, น จ ลพฺภติ สงฺขาเรสุ— ‘เอวํ เม สงฺขารา โหนฺตุ, เอวํ เม สงฺขารา มา อเหสุนฺ’ติ.
วิญฺญาณํ อนตฺตา. วิญฺญาณญฺจ หิทํ, ภิกฺขเว, อตฺตา อภวิสฺส, นยิทํ วิญฺญาณํ อาพาธาย สํวตฺเตยฺย; ลพฺเภถ จ วิญฺญาเณ— ‘เอวํ เม วิญฺญาณํ โหตุ, เอวํ เม วิญฺญาณํ มา อโหสี’ติ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ อนตฺตา, ตสฺมา วิญฺญาณํ อาพาธาย สํวตฺตติ, น จ ลพฺภติ วิญฺญาเณ— ‘เอวํ เม วิญฺญาณํ โหตุ, เอวํ เม วิญฺญาณํ มา อโหสี’”ติ.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “นายํ, ภิกฺขเว, กาโย ตุมฺหากํ, นปิ อญฺเญสํ. ปุราณมิทํ, ภิกฺขเว, กมฺมํ อภิสงฺขตํ อภิสญฺเจตยิตํ เวทนิยํ ทฏฺฐพฺพํ. ตตฺร โข, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก ปฏิจฺจสมุปฺปาทํเยว สาธุกํ โยนิโส มนสิ กโรติ— ‘อิติ อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ; อิมสฺมิํ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติ, ยทิทํ— อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผโสฺส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ— เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’.
อวิชฺชาย เตฺวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ, สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ …เป… ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติ, เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี”ติ. เอวํ อวสิยปวตฺตสลฺลกฺขณวเสน สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขติ.
กถํ ตุจฺฉสงฺขารสมนุปสฺสนาวเสน สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขติ? รูเป สาโร น ลพฺภติ, เวทนาย สาโร น ลพฺภติ, สญฺญาย สาโร น ลพฺภติ, สงฺขาเรสุ สาโร น ลพฺภติ, วิญฺญาเณ สาโร น ลพฺภติ; รูปํ อสฺสารํ นิสฺสารํ สาราปคตํ นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. เวทนา อสฺสารา นิสฺสารา สาราปคตา …เป… สญฺญา อสฺสารา นิสฺสารา สาราปคตา… สงฺขารา อสฺสารา นิสฺสารา สาราปคตา… วิญฺญาณํ อสฺสารํ นิสฺสารํ สาราปคตํ นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา.
ยถา นโฬ อสฺสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา จ เอรณฺโฑ …เป… ยถา จ อุทุมฺพโร อสฺสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา จ เสตกจฺโฉ อสฺสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา จ ปาลิภทฺทโก อสฺสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา จ เผณปิณฺโฑ อสฺสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา จ อุทกปุพฺพุฬํ อสฺสารํ นิสฺสารํ สาราปคตํ, ยถา จ มรีจิ อสฺสารา นิสฺสารา สาราปคตา, ยถา กทลิกฺขนฺโธ อสฺสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา มายา อสฺสารา นิสฺสารา สาราปคตา— เอวเมว รูปํ อสฺสารํ นิสฺสารํ สาราปคตํ นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. เวทนา อสฺสารา นิสฺสารา สาราปคตา …เป… สญฺญา อสฺสารา นิสฺสารา สาราปคตา… สงฺขารา อสฺสารา นิสฺสารา สาราปคตา… วิญฺญาณํ อสฺสารํ นิสฺสารํ สาราปคตํ นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. เอวํ ตุจฺฉสงฺขารสมนุปสฺสนาวเสน สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขติ. อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขติ.
อปิ จ ฉหากาเรหิ สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขติ. จกฺขุ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา, โสตํ สุญฺญํ …เป… ฆานํ สุญฺญํ… ชิวฺหา สุญฺญา… กาโย สุญฺโญ… มโน สุญฺโญ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. รูปา สุญฺญา …เป… สทฺทา สุญฺญา… คนฺธา สุญฺญา… รสา สุญฺญา… โผฏฺฐพฺพา สุญฺญา… ธมฺมา สุญฺญา อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. จกฺขุวิญฺญาณํ สุญฺญํ …เป… มโนวิญฺญาณํ สุญฺญํ… จกฺขุสมฺผโสฺส สุญฺโญ … มโนสมฺผโสฺส สุญฺโญ… จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา สุญฺญา… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา สุญฺญา… รูปสญฺญา สุญฺญา… ธมฺมสญฺญา สุญฺญา… รูปสญฺเจตนา สุญฺญา… ธมฺมสญฺเจตนา สุญฺญา… รูปตณฺหา สุญฺญา… รูปวิตกฺโก สุญฺโญ… รูปวิจาโร สุญฺโญ… ธมฺมวิจาโร สุญฺโญ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. เอวํ ฉหากาเรหิ สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขติ.
อปิ จ ทสหากาเรหิ สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขติ. รูปํ ริตฺตโต ตุจฺฉโต สุญฺญโต อนตฺตโต อสารกโต วธกโต วิภวโต อฆมูลโต สาสวโต สงฺขตโต; เวทนํ …เป… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… จุติํ… อุปปตฺติํ… ปฏิสนฺธิํ… ภวํ… สํสารวฏฺฏํ ริตฺตโต ตุจฺฉโต สุญฺญโต อนตฺตโต อสารกโต วธกโต วิภวโต อฆมูลโต สาสวโต สงฺขตโต. เอวํ ทสหากาเรหิ สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขติ.
อปิ จ ทฺวาทสหากาเรหิ สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขติ. รูปํ น สตฺโต น ชีโว น นโร น มาณโว น อิตฺถี น ปุริโส น อตฺตา น อตฺตนิยํ นาหํ น มม น โกจิ น กสฺสจิ; เวทนา …เป… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ น สตฺโต น ชีโว น นโร น มาณโว น อิตฺถี น ปุริโส น อตฺตา น อตฺตนิยํ นาหํ น มม น โกจิ น กสฺสจิ. เอวํ ทฺวาทสหากาเรหิ สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขติ.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “ยํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. กิญฺจ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ? รูปํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ; ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. เวทนา, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ; ตํ ปชหถ. สา โว ปหีนา ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. สญฺญา, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ; ตํ ปชหถ. สา โว ปหีนา ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. สงฺขารา, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ; เต ปชหถ. เต โว ปหีนา ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสนฺติ. วิญฺญาณํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ; ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ยํ อิมสฺมิํ เชตวเน ติณกฏฺฐสาขาปลาสํ ตํ ชโน หเรยฺย วา ฑเหยฺย วา ยถาปจฺจยํ วา กเรยฺย. อปิ นุ ตุมฺหากํ เอวมสฺส— ‘อเมฺห ชโน หรติ วา ฑหติ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรตี’”ติ? “โน เหตํ, ภนฺเต”. “ตํ กิสฺส เหตุ”? “น หิ โน เอตํ, ภนฺเต, อตฺตา วา อตฺตนิยํ” วาติ. “เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยํ น ตุมฺหากํ ตํ ปชหถ; ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. กิญฺจ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ? รูปํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ; ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. เวทนา …เป… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ; ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตี”ติ. เอวมฺปิ สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขติ.
อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ— “‘สุญฺโญ โลโก, สุญฺโญ โลโก’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, สุญฺโญ โลโกติ วุจฺจตี”ติ? “ยสฺมา จ โข, อานนฺท, สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, ตสฺมา สุญฺโญ โลโกติ วุจฺจติ. กิญฺจานนฺท, สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา? จกฺขุ โข, อานนฺท, สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. รูปา สุญฺญา …เป… จกฺขุวิญฺญาณํ สุญฺญํ… จกฺขุสมฺผโสฺส สุญฺโญ… ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. โสตํ สุญฺญํ… สทฺทา สุญฺญา… ฆานํ สุญฺญํ… คนฺธา สุญฺญา… ชิวฺหา สุญฺญา… รสา สุญฺญา… กาโย สุญฺโญ… โผฏฺฐพฺพา สุญฺญา… มโน สุญฺโญ… ธมฺมา สุญฺญา… มโนวิญฺญาณํ สุญฺญํ… มโนสมฺผโสฺส สุญฺโญ… ยมฺปิทํ สุญฺญํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. ยสฺมา จ โข, อานนฺท, สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, ตสฺมา สุญฺโญ โลโกติ วุจฺจตี”ติ. เอวมฺปิ สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขติ.
“สุทฺธํ ธมฺมสมุปฺปาทํ,
สุทฺธสงฺขารสนฺตติํ;
ปสฺสนฺตสฺส ยถาภูตํ,
น ภยํ โหติ คามณิ.
ติณกฏฺฐสมํ โลกํ,
ยทา ปญฺญาย ปสฺสติ;
นาญฺญํ ปตฺถยเต กิญฺจิ,
อญฺญตฺรปฺปฏิสนฺธิยา”ติ.
เอวมฺปิ สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขติ.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ รูปํ สมนฺเนสติ ยาวตา รูปสฺส คติ, เวทนํ สมนฺเนสติ ยาวตา เวทนาย คติ, สญฺญํ สมนฺเนสติ ยาวตา สญฺญาย คติ, สงฺขาเร สมนฺเนสติ ยาวตา สงฺขารานํ คติ, วิญฺญาณํ สมนฺเนสติ ยาวตา วิญฺญาณสฺส คติ. ตสฺส รูปํ สมนฺเนสโต ยาวตา รูปสฺส คติ, เวทนํ …เป… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ สมนฺเนสโต ยาวตา วิญฺญาณสฺส คติ, ยมฺปิสฺส ตํ โหติ อหนฺติ วา มมนฺติ วา อสฺมีติ วา, ตมฺปิ ตสฺส น โหตี”ติ. เอวมฺปิ สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขติ.
สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสู ติ สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ ปจฺจเวกฺขสฺสุ ทกฺขสฺสุ ตุเลหิ ตีเรหิ วิภาเวหิ วิภูตํ กโรหีติ— สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ.
โมฆราช สทา สโต ติ. โมฆราชา ติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. สทา ติ สพฺพกาลํ …เป… ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ. สโต ติ จตูหิ การเณหิ สโต— กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต …เป… โส วุจฺจติ สโตติ— โมฆราช สทา สโต.
อตฺตานุทิฏฺฐิํ อูหจฺจา ติ อตฺตานุทิฏฺฐิ วุจฺจติ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ. อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมิํ วา อตฺตานํ, เวทนํ …เป… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิญฺญาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิญฺญาณํ วิญฺญาณสฺมิํ วา อตฺตานํ. ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ ทิฏฺฐิคหนํ ทิฏฺฐิกนฺตาโร ทิฏฺฐิวิสูกายิกํ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺฐิสํโยชนํ คาโห ปฏิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริเยสคฺคาโห วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห อยาถาวกสฺมิํ ยาถาวกนฺติ คาโห ยาวตา ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ, อยํ อตฺตานุทิฏฺฐิ. อตฺตานุทิฏฺฐิํ อูหจฺจา ติ อตฺตานุทิฏฺฐิํ อูหจฺจ สมูหจฺจ อุทฺธริตฺวา สมุทฺธริตฺวา อุปฺปาฏยิตฺวา สมุปฺปาฏยิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ— อตฺตานุทิฏฺฐิํ อูหจฺจ.
เอวํ มจฺจุตโร สิยา ติ เอวํ มจฺจุปิ ตเรยฺยาสิ, ชราปิ ตเรยฺยาสิ, มรณมฺปิ ตเรยฺยาสิ อุตฺตเรยฺยาสิ ปตเรยฺยาสิ สมติกฺกเมยฺยาสิ วีติวตฺเตยฺยาสีติ— เอวํ มจฺจุตโร สิยา.
เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตนฺ ติ เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ ปจฺจเวกฺขนฺตํ ตุลยนฺตํ ตีรยนฺตํ วิภาวยนฺตํ วิภูตํ กโรนฺตนฺติ— เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ.
มจฺจุราชา น ปสฺสตี ติ มจฺจุปิ มจฺจุราชา, มาโรปิ มจฺจุราชา, มรณมฺปิ มจฺจุราชา. น ปสฺสตี ติ มจฺจุราชา น ปสฺสติ น ทกฺขติ นาธิคจฺฉติ น วินฺทติ น ปฏิลภติ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อารญฺญิโก มิโค อรญฺเญ ปวเน จรมาโน วิสฺสตฺโถ คจฺฉติ วิสฺสตฺโถ ติฏฺฐติ วิสฺสตฺโถ นิสีทติ วิสฺสตฺโถ เสยฺยํ กปฺเปติ. ตํ กิสฺส เหตุ? อนาปาถคโต, ภิกฺขเว, ลุทฺทสฺส. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’.
ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ …เป… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’.
ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา, ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา, นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา, อนนฺโต อากาโสติ อากาสานญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’.
ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม อนนฺตํ วิญฺญาณนฺติ วิญฺญาณญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ …เป… .
ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ …เป… .
ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สพฺพโส อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ …เป… .
ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สพฺพโส เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม สญฺญาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ; ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต, ติณฺโณ โลเก วิสตฺติกนฺ’ติ. โส วิสฺสตฺโถ คจฺฉติ วิสฺสตฺโถ ติฏฺฐติ วิสฺสตฺโถ นิสีทติ วิสฺสตฺโถ เสยฺยํ กปฺเปติ. ตํ กิสฺส เหตุ? อนาปาถคโต ภิกฺขุ ปาปิมโต”ติ— มจฺจุราชา น ปสฺสติ. เตนาห ภควา—
“สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ,
โมฆราช สทา สโต;
อตฺตานุทิฏฺฐิํ อูหจฺจ,
เอวํ มจฺจุตโร สิยา;
เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ,
มจฺจุราชา น ปสฺสตี”ติ.
สห คาถาปริโยสานา …เป… สตฺถา เม, ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติ.
โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ปนฺนรสโม.