2.1.16 ปิงฺคิยมาณวปุจฺฉานิทฺเทส
ชิณฺโณหมสฺมิ อพโล วีตวณฺโณ , (อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย)
เนตฺตา น สุทฺธา สวนํ น ผาสุ;
มาหํ นสฺสํ โมมุโห อนฺตราว,
อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญํ;
ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํ. (1)
ชิณฺโณหมสฺมิ อพโล วีตวณฺโณ ติ. ชิณฺโณหมสฺมี ติ ชิณฺโณ วุฑฺโฒ มหลฺลโก อทฺธคโต วโยอนุปฺปตฺโต วีสวสฺสสติโก ชาติยา. อพโล ติ ทุพฺพโล อปฺปพโล อปฺปถาโม. วีตวณฺโณ ติ วีตวณฺโณ วิคตวณฺโณ วิคจฺฉิตวณฺโณ. ยา สา ปุริมา สุภา วณฺณนิภา สา อนฺตรหิตา, อาทีนโว ปาตุภูโตติ— ชิณฺโณหมสฺมิ อพโล วีตวณฺโณ.
อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย ติ. อิจฺจา ติ ปทสนฺธิ …เป… . อายสฺมา ติ ปิยวจนํ …เป… . ปิงฺคิโย ติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ …เป… อภิลาโปติ— อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย.
เนตฺตา น สุทฺธา สวนํ น ผาสู ติ เนตฺตา อสุทฺธา อวิสุทฺธา อปริสุทฺธา อโวทาตา. โน ตถา จกฺขุนา รูเป ปสฺสามีติ— เนตฺตา น สุทฺธา. สวนํ น ผาสู ติ โสตํ อสุทฺธํ อวิสุทฺธํ อปริสุทฺธํ อโวทาตํ. โน ตถา โสเตน สทฺทํ สุโณมีติ— เนตฺตา น สุทฺธา สวนํ น ผาสุ.
มาหํ นสฺสํ โมมุโห อนฺตราวา ติ. มาหํ นสฺสนฺ ติ มาหํ นสฺสํ มาหํ วินสฺสํ มาหํ ปนสฺสํ. โมมุโห ติ โมหมุโห อวิชฺชาคโต อญฺญาณี อวิภาวี ทุปฺปญฺโญ. อนฺตราวา ติ ตุยฺหํ ธมฺมํ ทิฏฺฐิํ ปฏิปทํ มคฺคํ อนญฺญาย อนธิคนฺตฺวา อวิทิตฺวา อปฺปฏิลภิตฺวา อผสฺสยิตฺวา อสจฺฉิกริตฺวา อนฺตราเยว กาลํ กเรยฺยนฺติ— มาหํ นสฺสํ โมมุโห อนฺตราว.
อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญนฺ ติ. ธมฺมนฺ ติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ, จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน, จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน, จตฺตาโร อิทฺธิปาเท, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺเค, อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ, นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฏิปทํ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ— อาจิกฺข ธมฺมํ. ยมหํ วิชญฺญนฺ ติ ยมหํ ชาเนยฺยํ อาชาเนยฺยํ วิชาเนยฺยํ ปฏิวิชาเนยฺยํ ปฏิวิชฺเฌยฺยํ อธิคจฺเฉยฺยํ ผเสฺสยฺยํ สจฺฉิกเรยฺยนฺติ— อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญํ.
ชาติชราย อิธ วิปฺปหานนฺ ติ อิเธว ชาติชรามรณสฺส ปหานํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ— ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“ชิณฺโณหมสฺมิ อพโล วีตวณฺโณ, (อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย)
เนตฺตา น สุทฺธา สวนํ น ผาสุ;
มาหํ นสฺสํ โมมุโห อนฺตราว,
อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญํ;
ชาติชราย อิธ วิปฺปหานนฺ”ติ.
ทิสฺวาน รูเปสุ วิหญฺญมาเน, (ปิงฺคิยาติ ภควา)
รุปฺปนฺติ รูเปสุ ชนา ปมตฺตา;
ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมตฺโต,
ชหสฺสุ รูปํ อปุนพฺภวาย. (2)
ทิสฺวาน รูเปสุ วิหญฺญมาเน ติ. รูปนฺ ติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํ. สตฺตา รูปเหตุ รูปปฺปจฺจยา รูปการณา หญฺญนฺติ วิหญฺญนฺติ อุปหญฺญนฺติ อุปฆาติยนฺติ. รูเป สติ วิวิธกมฺมการณา กาเรนฺติ. กสาหิปิ ตาเฬนฺติ, เวตฺเตหิปิ ตาเฬนฺติ, อฑฺฒทณฺฑเกหิปิ ตาเฬนฺติ, หตฺถมฺปิ ฉินฺทนฺติ, ปาทมฺปิ ฉินฺทนฺติ, หตฺถปาทมฺปิ ฉินฺทนฺติ, กณฺณมฺปิ ฉินฺทนฺติ, นาสมฺปิ ฉินฺทนฺติ, กณฺณนาสมฺปิ ฉินฺทนฺติ, พิลงฺคถาลิกมฺปิ กโรนฺติ, สงฺขมุณฺฑิกมฺปิ กโรนฺติ, ราหุมุขมฺปิ กโรนฺติ, โชติมาลิกมฺปิ กโรนฺติ, หตฺถปชฺโชติกมฺปิ กโรนฺติ, เอรกวตฺติกมฺปิ กโรนฺติ, จีรกวาสิกมฺปิ กโรนฺติ, เอเณยฺยกมฺปิ กโรนฺติ, พฬิสมํสิกมฺปิ กโรนฺติ, กหาปณิกมฺปิ กโรนฺติ, ขาราปตจฺฉิกมฺปิ กโรนฺติ, ปลิฆปริวตฺติกมฺปิ กโรนฺติ, ปลาลปีฐกมฺปิ กโรนฺติ, ตตฺเตนปิ เตเลน โอสิญฺจนฺติ, สุนเขหิปิ ขาทาเปนฺติ, ชีวนฺตมฺปิ สูเล อุตฺตาเสนฺติ, อสินาปิ สีสํ ฉินฺทนฺติ. เอวํ สตฺตา รูปเหตุ รูปปฺปจฺจยา รูปการณา หญฺญนฺติ วิหญฺญนฺติ อุปหญฺญนฺติ อุปฆาติยนฺติ. เอวํ หญฺญมาเน วิหญฺญมาเน อุปหญฺญมาเน อุปฆาติยมาเน ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ— ทิสฺวาน รูเปสุ วิหญฺญมาเน.
ปิงฺคิยาติ ภควา ติ. ปิงฺคิยา ติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควา ติ คารวาธิวจนเมตํ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ— ปิงฺคิยาติ ภควา.
รุปฺปนฺติ รูเปสุ ชนา ปมตฺตา ติ. รุปฺปนฺตี ติ รุปฺปนฺติ กุปฺปนฺติ ปีฬยนฺติ ฆฏฺฏยนฺติ, พฺยาธิตา โทมนสฺสิตา โหนฺติ. จกฺขุโรเคน รุปฺปนฺติ กุปฺปนฺติ ปีฬยนฺติ ฆฏฺฏยนฺติ, พฺยาธิตา โทมนสฺสิตา โหนฺติ. โสตโรเคน …เป… กายโรเคน …เป… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผเสฺสหิ รุปฺปนฺติ กุปฺปนฺติ ปีฬยนฺติ ฆฏฺฏยนฺติ, พฺยาธิตา โทมนสฺสิตา โหนฺตีติ— รุปฺปนฺติ รูเปสุ.
อถ วา จกฺขุสฺมิํ หียมาเน หายมาเน ปริหายมาเน เวมาเน วิคจฺฉมาเน อนฺตรธายมาเน รุปฺปนฺติ …เป… โทมนสฺสิตา โหนฺติ. โสตสฺมิํ …เป… ฆานสฺมิํ… ชิวฺหาย… กายสฺมิํ… รูปสฺมิํ… สทฺทสฺมิํ… คนฺธสฺมิํ… รสสฺมิํ… โผฏฺฐพฺพสฺมิํ… กุลสฺมิํ… คณสฺมิํ… อาวาสสฺมิํ… ลาภสฺมิํ… ยสสฺมิํ… ปสํสาย… สุขสฺมิํ… จีวรสฺมิํ… ปิณฺฑปาตสฺมิํ… เสนาสนสฺมิํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสฺมิํ หียมาเน หายมาเน ปริหายมาเน เวมาเน วิคจฺฉมาเน อนฺตรธายมาเน รุปฺปนฺติ กุปฺปนฺติ ปีฬยนฺติ ฆฏฺฏยนฺติ, พฺยาธิตา โทมนสฺสิตา โหนฺตีติ— เอวมฺปิ รุปฺปนฺติ รูเปสุ.
ชนา ติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ. ปมตฺตา ติ ปมาโท วตฺตพฺโพ กายทุจฺจริเตน วา วจีทุจฺจริเตน วา มโนทุจฺจริเตน วา ปญฺจสุ กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสคฺโค โวสคฺคานุปฺปทานํ กุสลานํ วา ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฏฺฐิตกิริยตา โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตจฺฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ อนธิฏฺฐานํ อนนุโยโค ปมาโท. โย เอวรูโป ปมาโท ปมชฺชนา ปมชฺชิตตฺตํ— อยํ วุจฺจติ ปมาโท. อิมินา ปมาเทน สมนฺนาคตา ชนา ปมตฺตาติ— รุปฺปนฺติ รูเปสุ ชนา ปมตฺตา.
ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมตฺโต ติ. ตสฺมา ติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา เอวํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมาโน รูเปสูติ— ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย. อปฺปมตฺโต ติ สกฺกจฺจการี สาตจฺจการี …เป… อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสูติ— ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมตฺโต.
ชหสฺสุ รูปํ อปุนพฺภวายา ติ. รูปนฺ ติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํ. ชหสฺสุ รูปนฺ ติ ชหสฺสุ รูปํ, ปชหสฺสุ รูปํ, วิโนเทหิ รูปํ, พฺยนฺตีกโรหิ รูปํ, อนภาวํ คเมหิ รูปํ. อปุนพฺภวายา ติ ยถา เต รูปํ อิเธว นิรุชฺเฌยฺย, ปุนปฏิสนฺธิโก ภโว น นิพฺพตฺเตยฺย กามธาตุยา วา รูปธาตุยา วา อรูปธาตุยา วา, กามภเว วา รูปภเว วา อรูปภเว วา, สญฺญาภเว วา อสญฺญาภเว วา เนวสญฺญานาสญฺญาภเว วา, เอกโวการภเว วา จตุโวการภเว วา ปญฺจโวการภเว วา, ปุน คติยา วา อุปปตฺติยา วา ปฏิสนฺธิยา วา ภเว วา สํสาเร วา วฏฺเฏ วา น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺย, อิเธว นิรุชฺเฌยฺย วูปสเมยฺย อตฺถํ คจฺเฉยฺย ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺยาติ— ชหสฺสุ รูปํ อปุนพฺภวาย. เตนาห ภควา—
“ทิสฺวาน รูเปสุ วิหญฺญมาเน, (ปิงฺคิยาติ ภควา)
รุปฺปนฺติ รูเปสุ ชนา ปมตฺตา;
ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมตฺโต,
ชหสฺสุ รูปํ อปุนพฺภวายา”ติ.
ทิสา จตโสฺส วิทิสา จตโสฺส,
อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา อิมาโย;
น ตุยฺหํ อทิฏฺฐํ อสุตํ อมุตํ,
อโถ อวิญฺญาตํ กิญฺจนมตฺถิ โลเก;
อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญํ,
ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํ. (3)
ทิสา จตโสฺส วิทิสา จตโสฺส, อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา อิมาโย ติ ทส ทิสา.
น ตุยฺหํ อทิฏฺฐํ อสุตํ อมุตํ, อโถ อวิญฺญาตํ กิญฺจนมตฺถิ โลเก ติ น ตุยฺหํ อทิฏฺฐํ อสุตํ อมุตํ อวิญฺญาตํ กิญฺจิ อตฺตตฺโถ วา ปรตฺโถ วา อุภยตฺโถ วา ทิฏฺฐธมฺมิโก วา อตฺโถ สมฺปรายิโก วา อตฺโถ อุตฺตาโน วา อตฺโถ คมฺภีโร วา อตฺโถ คูโฬฺห วา อตฺโถ ปฏิจฺฉนฺโน วา อตฺโถ เนโยฺย วา อตฺโถ นีโต วา อตฺโถ อนวชฺโช วา อตฺโถ นิกฺกิเลโส วา อตฺโถ โวทาโน วา อตฺโถ ปรมตฺโถ วา อตฺโถ นตฺถิ น อตฺถิ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภตีติ— น ตุยฺหํ อทิฏฺฐํ อสุตํ อมุตํ, อโถ อวิญฺญาตํ กิญฺจนมตฺถิ โลเก.
อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญนฺ ติ. ธมฺมนฺ ติ อาทิกลฺยาณํ …เป… นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฏิปทํ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหิ. ยมหํ วิชญฺญนฺ ติ ยมหํ ชาเนยฺยํ อาชาเนยฺยํ วิชาเนยฺยํ ปฏิวิชาเนยฺยํ ปฏิวิชฺเฌยฺยํ อธิคจฺเฉยฺยํ ผเสฺสยฺยํ สจฺฉิกเรยฺยนฺติ— อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญํ.
ชาติชราย อิธ วิปฺปหานนฺ ติ อิเธว ชาติชรามรณสฺส ปหานํ วูปสมํ ปฏินิสฺสคฺคํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ— ชาติชราย อิธ วิปฺปหานํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“ทิสา จตโสฺส วิทิสา จตโสฺส,
อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา อิมาโย;_
น ตุยฺหํ อทิฏฺฐํ อสุตํ อมุตํ,
อโถ อวิญฺญาตํ กิญฺจนมตฺถิ โลเก;
อาจิกฺข ธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญํ,
ชาติชราย อิธ วิปฺปหานนฺ”ติ.
ตณฺหาธิปนฺเน มนุเช เปกฺขมาโน, (ปิงฺคิยาติ ภควา)
สนฺตาปชาเต ชรสา ปเรเต;
ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมตฺโต,
ชหสฺสุ ตณฺหํ อปุนพฺภวาย. (4)
ตณฺหาธิปนฺเน มนุเช เปกฺขมาโน ติ. ตณฺหา ติ รูปตณฺหา …เป… ธมฺมตณฺหา. ตณฺหาธิปนฺเน ติ ตณฺหาธิปนฺเน ตณฺหานุเค ตณฺหานุคเต ตณฺหานุสเฏ ตณฺหาย ปนฺเน ปฏิปนฺเน อภิภูเต ปริยาทินฺนจิตฺเต. มนุเช ติ สตฺตาธิวจนํ. เปกฺขมาโน ติ เปกฺขมาโน ทกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโนติ— ตณฺหาธิปนฺเน มนุเช เปกฺขมาโน. ปิงฺคิยาติ ภควา ติ. ปิงฺคิยา ติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควา ติ คารวาธิวจนเมตํ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ— ปิงฺคิยาติ ภควา.
สนฺตาปชาเต ชรสา ปเรเต ติ. สนฺตาปชาเต ติ ชาติยา สนฺตาปชาเต, ชราย สนฺตาปชาเต, พฺยาธินา สนฺตาปชาเต, มรเณน สนฺตาปชาเต, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาเสหิ สนฺตาปชาเต, เนรยิเกน ทุกฺเขน สนฺตาปชาเต …เป… ทิฏฺฐิพฺยสเนน ทุกฺเขน สนฺตาปชาเต อีติชาเต อุปทฺทวชาเต อุปสคฺคชาเตติ— สนฺตาปชาเต. ชรสา ปเรเต ติ ชราย ผุฏฺเฐ ปเรเต สโมหิเต สมนฺนาคเต. ชาติยา อนุคเต ชราย อนุสเฏ พฺยาธินา อภิภูเต มรเณน อพฺภาหเต อตาเณ อเลเณ อสรเณ อสรณีภูเตติ— สนฺตาปชาเต ชรสา ปเรเต.
ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมตฺโต ติ. ตสฺมา ติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา เอวํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมาโน ตณฺหายาติ— ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย. อปฺปมตฺโต ติ สกฺกจฺจการี …เป… อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสูติ— ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมตฺโต.
ชหสฺสุ ตณฺหํ อปุนพฺภวายา ติ. ตณฺหา ติ รูปตณฺหา …เป… ธมฺมตณฺหา. ชหสฺสุ ตณฺหนฺ ติ ชหสฺสุ ตณฺหํ ปชหสฺสุ ตณฺหํ วิโนเทหิ ตณฺหํ พฺยนฺตีกโรหิ ตณฺหํ อนภาวํ คเมหิ ตณฺหํ. อปุนพฺภวายา ติ ยถา เต …เป… ปุนปฏิสนฺธิโก ภโว น นิพฺพตฺเตยฺย กามธาตุยา วา รูปธาตุยา วา อรูปธาตุยา วา, กามภเว วา รูปภเว วา อรูปภเว วา, สญฺญาภเว วา อสญฺญาภเว วา เนวสญฺญานาสญฺญาภเว วา, เอกโวการภเว วา จตุโวการภเว วา ปญฺจโวการภเว วา, ปุนคติยา วา อุปปตฺติยา วา ปฏิสนฺธิยา วา ภเว วา สํสาเร วา วฏฺเฏ วา น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺย, อิเธว นิรุชฺเฌยฺย วูปสเมยฺย อตฺถํ คจฺเฉยฺย ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺยาติ— ชหสฺสุ ตณฺหํ อปุนพฺภวาย. เตนาห ภควา—
“ตณฺหาธิปนฺเน มนุเช เปกฺขมาโน, (ปิงฺคิยาติ ภควา)
สนฺตาปชาเต ชรสา ปเรเต;
ตสฺมา ตุวํ ปิงฺคิย อปฺปมตฺโต,
ชหสฺสุ ตณฺหํ อปุนพฺภวายา”ติ.
สห คาถาปริโยสานา เย เต พฺราหฺมเณน สทฺธิํ เอกจฺฉนฺทา เอกปโยคา เอกาธิปฺปายา เอกวาสนวาสิตา, เตสํ อเนกปาณสหสฺสานํ วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ— “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ. ตสฺส จ พฺราหฺมณสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ— “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ. สห ธมฺมจกฺขุสฺส ปฏิลาภา อชินชฏาวากจีรติทณฺฑกมณฺฑลุเกสา จ มสฺสู จ อนฺตรหิตา ภณฺฑุกาสายวตฺถวสโน สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธโร อนฺวตฺถปฏิปตฺติยา ปญฺชลิโก ภควนฺตํ นมสฺสมาโน นิสินฺโน โหติ— “สตฺถา เม, ภนฺเต, ภควา, สาวโกหมสฺมี”ติ.
ปิงฺคิยมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส โสฬสโม.