2.1.2 ติสฺสเมตฺเตยฺยมาณวปุจฺฉานิทฺเทส
โกธ สนฺตุสิโต โลเก, (อิจฺจายสฺมา ติสฺสเมตฺเตโยฺย)
กสฺส โน สนฺติ อิญฺชิตา;
โก อุภนฺตมภิญฺญาย,
มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปติ;
กํ พฺรูสิ มหาปุริโสติ,
โก อิธ สิพฺพินิมจฺจคา. (1)
โกธ สนฺตุสิโต โลเก ติ โก โลเก ตุฏฺโฐ สนฺตุฏฺโฐ อตฺตมโน ปริปุณฺณสงฺกปฺโปติ— โกธ สนฺตุสิโต โลเก.
อิจฺจายสฺมา ติสฺสเมตฺเตโยฺย ติ. อิจฺจา ติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ— อิจฺจาติ. อายสฺมา ติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ— อายสฺมาติ. ติโสฺส ติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโป. เมตฺเตโยฺย ติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส โคตฺตํ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโรติ— อิจฺจายสฺมา ติสฺสเมตฺเตโยฺย.
กสฺส โน สนฺติ อิญฺชิตา ติ ตณฺหิญฺชิตํ ทิฏฺฐิญฺชิตํ มานิญฺชิตํ กิเลสิญฺชิตํ กามิญฺชิตํ. กสฺสิเม อิญฺชิตา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ— กสฺส โน สนฺติ อิญฺชิตา.
โก อุภนฺตมภิญฺญายา ติ โก อุโภ อนฺเต อภิญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ— โก อุภนฺตมภิญฺญาย.
มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปตี ติ มชฺเฌ มนฺตาย น ลิปฺปติ, อลิตฺโต อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ— มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปติ.
กํ พฺรูสิ มหาปุริโส ติ มหาปุริโส อคฺคปุริโส เสฏฺฐปุริโส วิเสฏฺฐปุริโส ปาโมกฺขปุริโส อุตฺตมปุริโส ปธานปุริโส ปวรปุริโสติ. กํ พฺรูสิ กํ กเถสิ กํ มญฺญสิ กํ ภณสิ กํ ปสฺสติ กํ โวหรสีติ— กํ พฺรูสิ มหาปุริโสติ.
โก อิธ สิพฺพินิมจฺจคา ติ โก อิธ สิพฺพินิํ ตณฺหํ อชฺฌคา อุปจฺจคา อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโตติ— โก อิธ สิพฺพินิมจฺจคา. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“โกธ สนฺตุสิโต โลเก, (อิจฺจายสฺมา ติสฺสเมตฺเตโยฺย)
กสฺส โน สนฺติ อิญฺชิตา;
โก อุภนฺตมภิญฺญาย,
มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปติ;
กํ พฺรูสิ มหาปุริโสติ,
โก อิธ สิพฺพินิมจฺจคา”ติ.
กาเมสุ พฺรหฺมจริยวา, (เมตฺเตยฺยาติ ภควา)
วีตตโณฺห สทา สโต;
สงฺขาย นิพฺพุโต ภิกฺขุ,
ตสฺส โน สนฺติ อิญฺชิตา. (2)
กาเมสุ พฺรหฺมจริยวา ติ. กามา ติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา— วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ …เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา …เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. พฺรหฺมจริยํ วุจฺจติ อสทฺธมฺมสมาปตฺติยา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม. อปิ จ นิปฺปริยาเยน พฺรหฺมจริยํ วุจฺจติ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ— สมฺมาทิฏฺฐิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ. โย อิมินา อริเยน อฏฺฐงฺคิเกน มคฺเคน อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต, โส วุจฺจติ พฺรหฺมจริยวา. ยถา จ ธเนน ธนวาติ วุจฺจติ, โภเคน โภควาติ วุจฺจติ, ยเสน ยสวาติ วุจฺจติ, สิปฺเปน สิปฺปวาติ วุจฺจติ, สีเลน สีลวาติ วุจฺจติ, วีริเยน วีริยวาติ วุจฺจติ, ปญฺญาย ปญฺญวาติ วุจฺจติ, วิชฺชาย วิชฺชวาติ วุจฺจติ— เอวเมว โย อิมินา อริเยน อฏฺฐงฺคิเกน มคฺเคน อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต, โส วุจฺจติ พฺรหฺมจริยวาติ— กาเมสุ พฺรหฺมจริยวา.
เมตฺเตยฺยา ติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ โคตฺเตน อาลปติ. ภควา ติ คารวาธิวจนเมตํ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ— เมตฺเตยฺยาติ ภควา.
วีตตโณฺห สทา สโต ติ. ตณฺหา ติ รูปตณฺหา …เป… ธมฺมตณฺหา. ยเสฺสสา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ วีตตโณฺห จตฺตตโณฺห วนฺตตโณฺห มุตฺตตโณฺห ปหีนตโณฺห ปฏินิสฺสฏฺฐตโณฺห วีตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺฐราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรติ. สทา ติ สทา สพฺพทา สพฺพกาลํ นิจฺจกาลํ ธุวกาลํ สตตํ สมิตํ อพฺโพกิณฺณํ โปงฺขานุโปงฺขํ อุทกูมิกชาตํ อวีจิ สนฺตติ สหิตํ ผสฺสิตํ ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ ปุริมยามํ มชฺฌิมยามํ ปจฺฉิมยามํ กาเฬ ชุเณฺห วเสฺส เหมนฺเต คิเมฺห ปุริเม วโยขนฺเธ มชฺฌิเม วโยขนฺเธ ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ. สโต ติ จตูหิ การเณหิ สโต— กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต, เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต …เป… โส วุจฺจติ สโตติ— วีตตโณฺห สทา สโต.
สงฺขาย นิพฺพุโต ภิกฺขู ติ สงฺขา วุจฺจติ ญาณํ. ยา ปญฺญา ปชานนา วิจโย ปวิจโย …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ. สงฺขายา ติ สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, “สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา”ติ… “สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา”ติ… “อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา”ติ …เป… “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา.
อถ วา อนิจฺจโต สงฺขาย ชานิตฺวา… ทุกฺขโต… โรคโต… คณฺฑโต… สลฺลโต …เป… นิสฺสรณโต สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. นิพฺพุโต ติ ราคสฺส นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุโต, โทสสฺส นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุโต, โมหสฺส นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุโต, โกธสฺส… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส… ปฬาสสฺส… อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส… มายาย… สาเฐยฺยสฺส… ถมฺภสฺส… สารมฺภสฺส… มานสฺส… อติมานสฺส… มทสฺส… ปมาทสฺส… สพฺพกิเลสานํ… สพฺพทุจฺจริตานํ… สพฺพทรถานํ… สพฺพปริฬาหานํ… สพฺพสนฺตาปานํ… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุโต. ภิกฺขู ติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ ภินฺนตฺตา ภิกฺขุ …เป… วุสิตวา ขีณปุนพฺภโว ส ภิกฺขูติ— สงฺขาย นิพฺพุโต ภิกฺขุ.
ตสฺส โน สนฺติ อิญฺชิตา ติ. ตสฺสา ติ อรหโต ขีณาสวสฺส. อิญฺชิตา ติ ตณฺหิญฺชิตํ ทิฏฺฐิญฺชิตํ มานิญฺชิตํ กิเลสิญฺชิตํ กามิญฺชิตํ. ตสฺสิเม อิญฺชิตา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ— ตสฺส โน สนฺติ อิญฺชิตา. เตนาห ภควา—
“กาเมสุ พฺรหฺมจริยวา, (เมตฺเตยฺยาติ ภควา)
วีตตโณฺห สทา สโต;
สงฺขาย นิพฺพุโต ภิกฺขุ,
ตสฺส โน สนฺติ อิญฺชิตา”ติ.
โส อุภนฺตมภิญฺญาย,
มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปติ;
ตํ พฺรูมิ มหาปุริโสติ,
โส อิธ สิพฺพินิมจฺจคา. (3)
โส อุภนฺตมภิญฺญาย, มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปตี ติ. อนฺตา ติ ผโสฺส เอโก อนฺโต, ผสฺสสมุทโย ทุติโย อนฺโต, ผสฺสนิโรโธ มชฺเฌ; อตีตํ เอโก อนฺโต, อนาคตํ ทุติโย อนฺโต, ปจฺจุปฺปนฺนํ มชฺเฌ; สุขา เวทนา เอโก อนฺโต, ทุกฺขา เวทนา ทุติโย อนฺโต, อทุกฺขมสุขา เวทนา มชฺเฌ; นามํ เอโก อนฺโต, รูปํ ทุติโย อนฺโต, วิญฺญาณํ มชฺเฌ; ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ เอโก อนฺโต, ฉ พาหิรานิ อายตนานิ ทุติโย อนฺโต, วิญฺญาณํ มชฺเฌ; สกฺกาโย เอโก อนฺโต, สกฺกายสมุทโย ทุติโย อนฺโต, สกฺกายนิโรโธ มชฺเฌ. มนฺตา วุจฺจติ ปญฺญา, ยา ปญฺญา ปชานนา …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ.
เลปา ติ ทฺเว เลปา— ตณฺหาเลโป จ ทิฏฺฐิเลโป จ. กตโม ตณฺหาเลโป? ยาวตา ตณฺหาสงฺขาเตน สีมกตํ โอธิกตํ ปริยนฺตกตํ ปริคฺคหิตํ มมายิตํ— “อิทํ มม, เอตํ มม, เอตฺตกํ มม, เอตฺตาวตา มม รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺฐพฺพา อตฺถรณา ปาวุรณา ทาสิทาสา อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา เขตฺตํ วตฺถุ หิรญฺญํ สุวณฺณํ คามนิคมราชธานิโย รฏฺฐญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺฐาคารญฺจ”. เกวลมฺปิ มหาปถวิํ ตณฺหาวเสน มมายติ. ยาวตา อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตํ— อยํ ตณฺหาเลโป.
กตโม ทิฏฺฐิเลโป? วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ, ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺฐิ, ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ, ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ ทิฏฺฐิคหนํ ทิฏฺฐิกนฺตาโร ทิฏฺฐิวิสูกายิกํ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺฐิสํโยชนํ คาโห ปฏิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริเยสคฺคาโห วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห อยาถาวกสฺมิํ ยาถาวกนฺติ คาโห, ยาวตา ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ— อยํ ทิฏฺฐิเลโป.
โส อุภนฺตมภิญฺญาย, มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปตี ติ โส อุโภ จ อนฺเต มชฺฌญฺจ มนฺตาย อภิญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา น ลิปฺปติ น ปลิปฺปติ น อุปลิปฺปติ, อลิตฺโต อสํลิตฺโต อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ— โส อุภนฺตมภิญฺญาย มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปติ.
ตํ พฺรูมิ มหาปุริโส ติ มหาปุริโส อคฺคปุริโส เสฏฺฐปุริโส วิเสฏฺฐปุริโส ปาโมกฺขปุริโส อุตฺตมปุริโส ปธานปุริโส ปวรปุริโส, ตํ พฺรูมิ ตํ กเถมิ ตํ ภณามิ ตํ ทีเปมิ ตํ โวหรามิ.
อายสฺมา สาริปุตฺโต ภควนฺตํ เอตทโวจ— “‘มหาปุริโส มหาปุริโส’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, มหาปุริโส โหตี”ติ? “วิมุตฺตจิตฺตตฺตา ขฺวาหํ, สาริปุตฺต, มหาปุริโสติ วทามิ, อวิมุตฺตจิตฺตตฺตา โน มหาปุริโสติ วทามิ.
กถญฺจ, สาริปุตฺต, วิมุตฺตจิตฺโต โหติ? อิธ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต จิตฺตํ วิรชฺชติ วิมุจฺจติ อนุปาทาย อาสเวหิ. เวทนาสุ …เป… จิตฺเต… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ตสฺส ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิโน วิหรโต จิตฺตํ วิรชฺชติ วิมุจฺจติ อนุปาทาย อาสเวหิ. เอวํ โข, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ วิมุตฺตจิตฺโต โหติ. วิมุตฺตจิตฺตตฺตา ขฺวาหํ, สาริปุตฺต, มหาปุริโสติ วทามิ, อวิมุตฺตจิตฺตตฺตา โน มหาปุริโสติ วทามี”ติ— ตํ พฺรูมิ มหาปุริโสติ.
โส อิธ สิพฺพินิมจฺจคา ติ สิพฺพินี วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ, ยเสฺสสา สิพฺพินี ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา. โส สิพฺพินิํ ตณฺหํ อจฺจคา อุปจฺจคา อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโตติ— โส อิธ สิพฺพินิมจฺจคา. เตนาห ภควา—
“โส อุภนฺตมภิญฺญาย,
มชฺเฌ มนฺตา น ลิปฺปติ;
ตํ พฺรูมิ มหาปุริโสติ,
โส อิธ สิพฺพินิมจฺจคา”ติ.
สห คาถาปริโยสานา เย เต พฺราหฺมเณน สทฺธิํ เอกจฺฉนฺทา เอกปโยคา เอกาธิปฺปายา เอกวาสนวาสิตา, เตสํ อเนกปาณสหสฺสานํ วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ— “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ. ตสฺส พฺราหฺมณสฺส อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิ. สห อรหตฺตปฺปตฺตา อชินชฏาวากจีรติทณฺฑกมณฺฑลุเกสา จ มสฺสู จ อนฺตรหิตา. ภณฺฑุกาสายวตฺถวสโน สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธโร อนฺวตฺถปฏิปตฺติยา ปญฺชลิโก ภควนฺตํ นมสฺสมาโน นิสินฺโน โหติ— “สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมี”ติ.
ติสฺสเมตฺเตยฺยมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ทุติโย.