2.1.3 ปุณฺณกมาณวปุจฺฉานิทฺเทส
อเนชํ มูลทสฺสาวิํ, (อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก)
อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํ;
กิํนิสฺสิตา อิสโย มนุชา,
ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;
ยญฺญมกปฺปยิํสุ ปุถูธ โลเก,
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ. (1)
อเนชํ มูลทสฺสาวินฺ ติ เอชา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ สา เอชา ตณฺหา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ อเนโช. เอชาย ปหีนตฺตา อเนโช. ภควา ลาเภปิ น อิญฺชติ, อลาเภปิ น อิญฺชติ, ยเสปิ น อิญฺชติ, อยเสปิ น อิญฺชติ, ปสํสายปิ น อิญฺชติ, นินฺทายปิ น อิญฺชติ, สุเขปิ น อิญฺชติ, ทุกฺเขปิ น อิญฺชติ น จลติ น เวธติ นปฺปเวธตีติ— อเนชํ. มูลทสฺสาวินฺ ติ ภควา มูลทสฺสาวี เหตุทสฺสาวี นิทานทสฺสาวี สมฺภวทสฺสาวี ปภวทสฺสาวี สมุฏฺฐานทสฺสาวี อาหารทสฺสาวี อารมฺมณทสฺสาวี ปจฺจยทสฺสาวี สมุทยทสฺสาวี.
ตีณิ อกุสลมูลานิ— โลโภ อกุสลมูลํ, โทโส อกุสลมูลํ, โมโห อกุสลมูลํ.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, นิทานานิ กมฺมานํ สมุทยาย. กตมานิ ตีณิ? โลโภ นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย, โทโส นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย, โมโห นิทานํ กมฺมานํ สมุทยาย. น, ภิกฺขเว, โลภเชน กมฺเมน โทสเชน กมฺเมน โมหเชน กมฺเมน เทวา ปญฺญายนฺติ, มนุสฺสา ปญฺญายนฺติ, ยา วา ปนญฺญาปิ กาจิ สุคติโย. อถ โข, ภิกฺขเว, โลภเชน กมฺเมน โทสเชน กมฺเมน โมหเชน กมฺเมน นิรโย ปญฺญายติ, ติรจฺฉานโยนิ ปญฺญายติ, เปตฺติวิสโย ปญฺญายติ, ยา วา ปนญฺญาปิ กาจิ ทุคฺคติโย นิรเย ติรจฺฉานโยนิยา เปตฺติวิสเย อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา”. อิมานิ ตีณิ อกุสลมูลานีติ ภควา ชานาติ ปสฺสติ. เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี …เป… สมุทยทสฺสาวี. ตีณิ กุสลมูลานิ— อโลโภ กุสลมูลํ, อโทโส กุสลมูลํ, อโมโห กุสลมูลํ.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “ตีณิมานิ …เป… น, ภิกฺขเว, อโลภเชน กมฺเมน อโทสเชน กมฺเมน อโมหเชน กมฺเมน นิรโย ปญฺญายติ, ติรจฺฉานโยนิ ปญฺญายติ, เปตฺติวิสโย ปญฺญายติ, ยา วา ปนญฺญาปิ กาจิ ทุคฺคติโย. อถ โข, ภิกฺขเว, อโลภเชน กมฺเมน อโทสเชน กมฺเมน อโมหเชน กมฺเมน เทวา ปญฺญายนฺติ, มนุสฺสา ปญฺญายนฺติ, ยา วา ปนญฺญาปิ กาจิ สุคติโย เทเว จ มนุเสฺส จ อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา”. อิมานิ ตีณิ กุสลมูลานีติ ภควา ชานาติ ปสฺสติ. เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี …เป… สมุทยทสฺสาวี.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “เย เกจิ, ภิกฺขเว, ธมฺมา อกุสลา อกุสลภาคิยา อกุสลปกฺขิกา สพฺเพ เต อวิชฺชามูลกา อวิชฺชาสโมสรณา อวิชฺชาสมุคฺฆาตา”. สพฺเพ เต สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺตีติ ภควา ชานาติ ปสฺสติ. เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี …เป… สมุทยทสฺสาวี.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “เย เกจิ, ภิกฺขเว, ธมฺมา กุสลา กุสลภาคิยา กุสลปกฺขิกา, สพฺเพ เต อปฺปมาทมูลกา อปฺปมาทสโมสรณา. อปฺปมาโท เตสํ ธมฺมานํ อคฺคมกฺขายตี”ติ ภควา ชานาติ ปสฺสติ. เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี …เป… สมุทยทสฺสาวี.
อถ วา ภควา ชานาติ ปสฺสติ. “อวิชฺชา มูลํ สงฺขารานํ, สงฺขารา มูลํ วิญฺญาณสฺส, วิญฺญาณํ มูลํ นามรูปสฺส, นามรูปํ มูลํ สฬายตนสฺส, สฬายตนํ มูลํ ผสฺสสฺส, ผโสฺส มูลํ เวทนาย, เวทนา มูลํ ตณฺหาย, ตณฺหา มูลํ อุปาทานสฺส, อุปาทานํ มูลํ ภวสฺส, ภโว มูลํ ชาติยา, ชาติ มูลํ ชรามรณสฺสา”ติ— ภควา ชานาติ ปสฺสติ. เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี …เป… สมุทยทสฺสาวี.
อถ วา ภควา ชานาติ ปสฺสติ. “จกฺขุ มูลํ จกฺขุโรคานํ, โสตํ มูลํ โสตโรคานํ, ฆานํ มูลํ ฆานโรคานํ, ชิวฺหา มูลํ ชิวฺหาโรคานํ, กาโย มูลํ กายโรคานํ, มโน มูลํ เจตสิกานํ ทุกฺขานนฺ”ติ— ภควา ชานาติ ปสฺสติ. เอวมฺปิ ภควา มูลทสฺสาวี เหตุทสฺสาวี นิทานทสฺสาวี สมฺภวทสฺสาวี ปภวทสฺสาวี สมุฏฺฐานทสฺสาวี อาหารทสฺสาวี อารมฺมณทสฺสาวี ปจฺจยทสฺสาวี สมุทยทสฺสาวีติ— อเนชํ มูลทสฺสาวี.
อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก ติ อิจฺจา ติ ปทสนฺธิ …เป… อายสฺมา ปุณฺณโก.
อตฺถิ ปเญฺหน อาคมนฺ ติ ปเญฺหน อตฺถิโก อาคโตมฺหิ, ปญฺหํ ปุจฺฉิตุกาโม อาคโตมฺหิ, ปญฺหํ โสตุกาโม อาคโตมฺหีติ— เอวมฺปิ อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํ. อถ วา ปญฺหตฺถิกานํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตุกามานํ ปญฺหํ โสตุกามานํ อาคมนํ อภิกฺกมนํ อุปสงฺกมนํ ปยิรุปาสนํ อตฺถีติ— เอวมฺปิ อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํ. อถ วา ปญฺหาคโม ตุยฺหํ อตฺถิ, ตฺวมฺปิ ปหุ ตฺวมสิ อลมตฺโต. มยา ปุจฺฉิตํ กเถตุํ วิสชฺเชตุํ วหเสฺสตํ ภารนฺติ— เอวมฺปิ อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํ.
กิํ นิสฺสิตา อิสโย มนุชา ติ กิํ นิสฺสิตา อาสิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตา. อิสโย ติ อิสินามกา เย เกจิ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตา อาชีวกา นิคณฺฐา ชฏิลา ตาปสา. มนุชา ติ มนุสฺสา วุจฺจนฺตีติ— กิํ นิสฺสิตา อิสโย มนุชา.
ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานนฺ ติ. ขตฺติยา ติ เย เกจิ ขตฺติยชาติกา. พฺราหฺมณา ติ เย เกจิ โภวาทิกา. เทวตานนฺ ติ อาชีวกสาวกานํ อาชีวกา เทวตา, นิคณฺฐสาวกานํ นิคณฺฐา เทวตา, ชฏิลสาวกานํ ชฏิลา เทวตา, ปริพฺพาชกสาวกานํ ปริพฺพาชกา เทวตา, อวิรุทฺธกสาวกานํ อวิรุทฺธกา เทวตา, หตฺถิวติกานํ หตฺถี เทวตา, อสฺสวติกานํ อสฺสา เทวตา, โควติกานํ คาโว เทวตา, กุกฺกุรวติกานํ กุกฺกุรา เทวตา, กากวติกานํ กากา เทวตา, วาสุเทววติกานํ วาสุเทโว เทวตา, พลเทววติกานํ พลเทโว เทวตา, ปุณฺณภทฺทวติกานํ ปุณฺณภทฺโท เทวตา, มณิภทฺทวติกานํ มณิภทฺโท เทวตา, อคฺคิวติกานํ อคฺคิ เทวตา, นาควติกานํ นาคา เทวตา, สุปณฺณวติกานํ สุปณฺณา เทวตา, ยกฺขวติกานํ ยกฺขา เทวตา, อสุรวติกานํ อสุรา เทวตา, คนฺธพฺพวติกานํ คนฺธพฺพา เทวตา, มหาราชวติกานํ มหาราชาโน เทวตา, จนฺทวติกานํ จนฺโท เทวตา, สูริยวติกานํ สูริโย เทวตา, อินฺทวติกานํ อินฺโท เทวตา, พฺรหฺมวติกานํ พฺรหฺมา เทวตา, เทววติกานํ เทโว เทวตา, ทิสาวติกานํ ทิสา เทวตา, เย เยสํ ทกฺขิเณยฺยา เต เตสํ เทวตาติ— ขตฺติยพฺราหฺมณา เทวตานํ.
ยญฺญมกปฺปยิํสุ ปุถูธ โลเก ติ ยญฺญํ วุจฺจติ เทยฺยธมฺโม จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลาคนฺธวิเลปนํ เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ. ยญฺญมกปฺปยิํสู ติ เยปิ ยญฺญํ เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลาคนฺธวิเลปนํ เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ, เตปิ ยญฺญํ กปฺเปนฺติ. เยปิ ยญฺญํ อภิสงฺขโรนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ …เป… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ, เตปิ ยญฺญํ กปฺเปนฺติ. เยปิ ยญฺญํ เทนฺติ ยชนฺติ ปริจฺจชนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ …เป… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ, เตปิ ยญฺญํ กปฺเปนฺติ. ปุถู ติ ยญฺญา วา เอเต ปุถู, ยญฺญยาชกา วา เอเต ปุถู, ทกฺขิเณยฺยา วา เอเต ปุถู. กถํ ยญฺญา วา เอเต ปุถู? พหุกานํ เอเต ยญฺญา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารา อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลํ คนฺธํ วิเลปนํ เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ— เอวํ ยญฺญา วา เอเต ปุถู.
กถํ ยญฺญยาชกา วา เอเต ปุถู? พหุกา เอเต ยญฺญยาชกา ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ— เอวํ ยญฺญยาชกา วา เอเต ปุถู.
กถํ ทกฺขิเณยฺยา วา เอเต ปุถู? พหุกา เอเต ทกฺขิเณยฺยา ปุถู สมณพฺราหฺมณา กปณทฺธิกวนิพฺพกยาจกา— เอวํ ทกฺขิเณยฺยา วา เอเต ปุถู. อิธ โลเก ติ มนุสฺสโลเกติ ยญฺญมกปฺปยิํสุ— ปุถูธ โลเก.
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺ ติ. ปุจฺฉา ติ ติโสฺส ปุจฺฉา— อทิฏฺฐโชตนา ปุจฺฉา, ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉา, วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา. กตมา อทิฏฺฐโชตนา ปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ อญฺญาตํ โหติ อทิฏฺฐํ อตุลิตํ อตีริตํ อวิภูตํ อวิภาวิตํ, ตสฺส ญาณาย ทสฺสนาย ตุลนาย ตีรณาย วิภูตตฺถาย วิภาวนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ— อยํ อทิฏฺฐโชตนา ปุจฺฉา.
กตมา ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ ญาตํ โหติ ทิฏฺฐํ ตุลิตํ ตีริตํ วิภูตํ วิภาวิตํ. อญฺเญหิ ปณฺฑิเตหิ สทฺธิํ สํสนฺทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ— อยํ ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉา.
กตมา วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา? ปกติยา สํสยปกฺขนฺโท โหติ วิมติปกฺขนฺโท ทฺเวฬฺหกชาโต— “เอวํ นุ โข, น นุ โข, กิํ นุ โข, กถํ นุ โข”ติ. โส วิมติจฺเฉทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ— อยํ วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา. อิมา ติโสฺส ปุจฺฉา.
อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา— มนุสฺสปุจฺฉา, อมนุสฺสปุจฺฉา, นิมฺมิตปุจฺฉา. กตมา มนุสฺสปุจฺฉา? มนุสฺสา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ, ภิกฺขู ปุจฺฉนฺติ, ภิกฺขุนิโย ปุจฺฉนฺติ, อุปาสกา ปุจฺฉนฺติ, อุปาสิกาโย ปุจฺฉนฺติ, ราชาโน ปุจฺฉนฺติ, ขตฺติยา ปุจฺฉนฺติ, พฺราหฺมณา ปุจฺฉนฺติ, เวสฺสา ปุจฺฉนฺติ, สุทฺทา ปุจฺฉนฺติ, คหฏฺฐา ปุจฺฉนฺติ, ปพฺพชิตา ปุจฺฉนฺติ— อยํ มนุสฺสปุจฺฉา.
กตมา อมนุสฺสปุจฺฉา? อมนุสฺสา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, นาคา ปุจฺฉนฺติ, สุปณฺณา ปุจฺฉนฺติ, ยกฺขา ปุจฺฉนฺติ, อสุรา ปุจฺฉนฺติ, คนฺธพฺพา ปุจฺฉนฺติ, มหาราชาโน ปุจฺฉนฺติ, อินฺทา ปุจฺฉนฺติ, พฺรหฺมาโน ปุจฺฉนฺติ, เทวตาโย ปุจฺฉนฺติ— อยํ อมนุสฺสปุจฺฉา.
กตมา นิมฺมิตปุจฺฉา? ยํ ภควา รูปํ อภินิมฺมินาติ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคํ อหีนินฺทฺริยํ, โส นิมฺมิโต พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉติ; ภควา วิสชฺเชติ— อยํ นิมฺมิตปุจฺฉา. อิมา ติโสฺส ปุจฺฉา.
อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา— อตฺตตฺถปุจฺฉา, ปรตฺถปุจฺฉา, อุภยตฺถปุจฺฉา. อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา— ทิฏฺฐธมฺมิกตฺถปุจฺฉา, สมฺปรายิกตฺถปุจฺฉา, ปรมตฺถปุจฺฉา. อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา— อนวชฺชตฺถปุจฺฉา, นิกฺกิเลสตฺถปุจฺฉา, โวทานตฺถปุจฺฉา. อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา— อตีตปุจฺฉา, อนาคตปุจฺฉา, ปจฺจุปฺปนฺนปุจฺฉา. อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา— อชฺฌตฺตปุจฺฉา, พหิทฺธาปุจฺฉา, อชฺฌตฺตพหิทฺธาปุจฺฉา. อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา— กุสลปุจฺฉา, อกุสลปุจฺฉา, อพฺยากตปุจฺฉา. อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา— ขนฺธปุจฺฉา, ธาตุปุจฺฉา, อายตนปุจฺฉา. อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา— สติปฏฺฐานปุจฺฉา, สมฺมปฺปธานปุจฺฉา, อิทฺธิปาทปุจฺฉา. อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา— อินฺทฺริยปุจฺฉา, พลปุจฺฉา, โพชฺฌงฺคปุจฺฉา. อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา— มคฺคปุจฺฉา, ผลปุจฺฉา, นิพฺพานปุจฺฉา.
ปุจฺฉามิ ตนฺ ติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ “กถยสฺสุ เม”ติ ปุจฺฉามิ ตํ. ภควา ติ คารวาธิวจนเมตํ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ— ยทิทํ ภควาติ. พฺรูหิ เมตนฺ ติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ— ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“อเนชํ มูลทสฺสาวิํ, (อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก)
อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํ;
กิํ นิสฺสิตา อิสโย มนุชา,
ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;
ยญฺญมกปฺปยิํสุ ปุถูธ โลเก,
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺ”ติ.
เย เกจิเม อิสโย มนุชา, (ปุณฺณกาติ ภควา)
ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;
ยญฺญมกปฺปยิํสุ ปุถูธ โลเก,
อาสีสมานา ปุณฺณก อิตฺถตฺตํ;
ชรํ สิตา ยญฺญมกปฺปยิํสุ. (2)
เย เกจิเม อิสโย มนุชา ติ. เย เกจี ติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ— เย เกจีติ. อิสโย ติ อิสินามกา เย เกจิ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตา อาชีวกา นิคณฺฐา ชฏิลา ตาปสา. มนุชา ติ มนุสฺสา วุจฺจนฺตีติ— เย เกจิเม อิสโย มนุชา ปุณฺณกาติ ภควา.
ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานนฺ ติ. ขตฺติยา ติ เย เกจิ ขตฺติยชาติกา. พฺราหฺมณา ติ เย เกจิ โภวาทิกา. เทวตานนฺ ติ อาชีวกสาวกานํ อาชีวกา เทวตา …เป… ทิสาวติกานํ ทิสา เทวตา. เย เยสํ ทกฺขิเณยฺยา, เต เตสํ เทวตาติ— ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ.
ยญฺญมกปฺปยิํสุ ปุถูธ โลเก ติ. ยญฺญํ วุจฺจติ เทยฺยธมฺโม จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ …เป… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ. ยญฺญมกปฺปยิํสู ติ เยปิ ยญฺญํ เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ …เป… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ, เตปิ ยญฺญํ กปฺเปนฺติ. ปุถู ติ ยญฺญา วา เอเต ปุถู, ยญฺญยาชกา วา เอเต ปุถู, ทกฺขิเณยฺยา วา เอเต ปุถู …เป… เอวํ ทกฺขิเณยฺยา วา เอเต ปุถู. อิธ โลเก ติ มนุสฺสโลเกติ ยญฺญมกปฺปยิํสุ— ปุถูธ โลเก.
อาสีสมานา ปุณฺณก อิตฺถตฺตนฺ ติ. อาสีสมานา ติ รูปปฏิลาภํ อาสีสมานา, สทฺทปฏิลาภํ อาสีสมานา, คนฺธปฏิลาภํ อาสีสมานา, รสปฏิลาภํ อาสีสมานา, โผฏฺฐพฺพปฏิลาภํ อาสีสมานา, ปุตฺตปฏิลาภํ อาสีสมานา, ทารปฏิลาภํ อาสีสมานา, ธนปฏิลาภํ อาสีสมานา, ยสปฏิลาภํ อาสีสมานา, อิสฺสริยปฏิลาภํ อาสีสมานา, ขตฺติยมหาสาลกุเล อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสีสมานา, พฺราหฺมณมหาสาลกุเล อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสีสมานา, คหปติมหาสาลกุเล อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสีสมานา, จาตุมหาราชิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสีสมานา, ตาวติํเสสุ เทเวสุ ยาเมสุ เทเวสุ ตุสิเตสุ เทเวสุ นิมฺมานรตีสุ เทเวสุ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีสุ เทเวสุ พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสีสมานา อิจฺฉมานา สาทิยมานา ปตฺถยมานา ปิหยมานา อภิชปฺปมานาติ อาสีสมานา.
ปุณฺณก อิตฺถตฺตนฺ ติ เอตฺถ อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติํ อาสีสมานา เอตฺถ ขตฺติยมหาสาลกุเล อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติํ อาสีสมานา …เป… เอตฺถ พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติํ อาสีสมานา อิจฺฉมานา สาทิยมานา ปตฺถยมานา ปิหยมานา อภิชปฺปมานาติ อาสีสมานา— ปุณฺณก อิตฺถตฺตํ.
ชรํ สิตา ยญฺญมกปฺปยิํสู ติ ชรานิสฺสิตา พฺยาธินิสฺสิตา มรณนิสฺสิตา โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสนิสฺสิตา. ยเทว เต ชาตินิสฺสิตา ตเทว เต ชรานิสฺสิตา. ยเทว เต ชรานิสฺสิตา ตเทว เต พฺยาธินิสฺสิตา. ยเทว เต พฺยาธินิสฺสิตา ตเทว เต มรณนิสฺสิตา. ยเทว เต มรณนิสฺสิตา ตเทว เต โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสนิสฺสิตา. ยเทว เต โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสนิสฺสิตา ตเทว เต คตินิสฺสิตา. ยเทว เต คตินิสฺสิตา ตเทว เต อุปปตฺตินิสฺสิตา. ยเทว เต อุปปตฺตินิสฺสิตา ตเทว เต ปฏิสนฺธินิสฺสิตา. ยเทว เต ปฏิสนฺธินิสฺสิตา ตเทว เต ภวนิสฺสิตา. ยเทว เต ภวนิสฺสิตา ตเทว เต สํสารนิสฺสิตา. ยเทว เต สํสารนิสฺสิตา ตเทว เต วฏฺฏนิสฺสิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติ— ชรํ สิตา ยญฺญมกปฺปยิํสุ. เตนาห ภควา—
“เย เกจิเม อิสโย มนุชา, (ปุณฺณกาติ ภควา)
ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;
ยญฺญมกปฺปยิํสุ ปุถูธ โลเก,
อาสีสมานา ปุณฺณก อิตฺถตฺตํ;
ชรํ สิตา ยญฺญมกปฺปยิํสู”ติ.
เย เกจิเม อิสโย มนุชา, (อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก)
ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;
ยญฺญมกปฺปยิํสุ ปุถูธ โลเก,
กจฺจิสุ เต ภควา ยญฺญปเถ อปฺปมตฺตา;
อตารุํ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส,
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ. (3)
เย เกจิเม อิสโย มนุชา ติ. เย เกจี ติ …เป… .
กจฺจิสุ เต ภควา ยญฺญปเถ อปฺปมตฺตา ติ. กจฺจิสู ติ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา ทฺเวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา— “เอวํ นุ โข, น นุ โข, กิํ นุ โข, กถํ นุ โข”ติ— กจฺจิสุ. เต ติ ยญฺญยาชกา วุจฺจนฺติ. ภควา ติ คารวาธิวจนํ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ— กจฺจิสุ เต ภควา. ยญฺญปเถ อปฺปมตฺตา ติ ยญฺโญเยว วุจฺจติ ยญฺญปโถ. ยถา อริยมคฺโค อริยปโถ เทวมคฺโค เทวปโถ พฺรหฺมมคฺโค พฺรหฺมปโถ, เอวเมว ยญฺโญเยว วุจฺจติ ยญฺญปโถ. อปฺปมตฺตา ติ ยญฺญปเถ อปฺปมตฺตา สกฺกจฺจการิโน สาตจฺจการิโน อฏฺฐิตการิโน อโนลีนวุตฺติโน อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺทา อนิกฺขิตฺตธุรา ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยาติ— เตปิ ยญฺญปเถ อปฺปมตฺตา. เยปิ ยญฺญํ เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ …เป… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ สกฺกจฺจการิโน …เป… ตทธิปเตยฺยา, เตปิ ยญฺญปเถ อปฺปมตฺตา. เยปิ ยญฺญํ อภิสงฺขโรนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ …เป… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ สกฺกจฺจการิโน …เป… ตทธิปเตยฺยา, เตปิ ยญฺญปเถ อปฺปมตฺตา. เยปิ ยญฺญํ เทนฺติ ยชนฺติ ปริจฺจชนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ …เป… เสยฺยาวสถปทีเปยฺยํ สกฺกจฺจการิโน …เป… ตทธิปเตยฺยา, เตปิ ยญฺญปเถ อปฺปมตฺตาติ— กจฺจิสุ เต ภควา ยญฺญปเถ อปฺปมตฺตา.
อตารุํ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริสา ติ ชรามรณํ อตริํสุ อุตฺตริํสุ ปตริํสุ สมติกฺกมิํสุ วีติวตฺติํสุ. มาริสา ติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ— อตารุ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส.
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺ ติ. ปุจฺฉามิ ตนฺ ติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ กถยสฺสุ เมติ— ปุจฺฉามิ ตํ. ภควา ติ คารวาธิวจนํ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ— ยทิทํ ภควาติ. พฺรูหิ เมตนฺ ติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ— ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“เย เกจิเม อิสโย มนุชา, (อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก)
ขตฺติยา พฺราหฺมณา เทวตานํ;
ยญฺญมกปฺปยิํสุ ปุถูธ โลเก,
กจฺจิสุ เต ภควา ยญฺญปเถ อปฺปมตฺตา;
อตารุํ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส,
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺ”ติ.
อาสีสนฺติ โถมยนฺติ อภิชปฺปนฺติ ชุหนฺติ, (ปุณฺณกาติ ภควา)
กามาภิชปฺปนฺติ ปฏิจฺจ ลาภํ;
เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา,
นาตริํสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมิ. (4)
อาสีสนฺติ โถมยนฺติ อภิชปฺปนฺติ ชุหนฺตี ติ. อาสีสนฺตี ติ รูปปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, สทฺทปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, คนฺธปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, รสปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, โผฏฺฐพฺพปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, ปุตฺตปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, ทารปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, ธนปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, ยสปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, อิสฺสริยปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, ขตฺติยมหาสาลกุเล อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, พฺราหฺมณมหาสาลกุเล …เป… คหปติมหาสาลกุเล อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสีสนฺติ, จาตุมหาราชิเกสุ เทเวสุ …เป… พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวปฏิลาภํ อาสีสนฺติ อิจฺฉนฺติ สาทิยนฺติ ปตฺถยนฺติ ปิหยนฺตีติ— อาสีสนฺติ.
โถมยนฺตี ติ ยญฺญํ วา โถเมนฺติ ผลํ วา โถเมนฺติ ทกฺขิเณเยฺย วา โถเมนฺติ. กถํ ยญฺญํ โถเมนฺติ? สุจิํ ทินฺนํ, มนาปํ ทินฺนํ, ปณีตํ ทินฺนํ, กาเลน ทินฺนํ, กปฺปิยํ ทินฺนํ, วิเจยฺย ทินฺนํ, อนวชฺชํ ทินฺนํ, อภิณฺหํ ทินฺนํ ททํ จิตฺตํ ปสาทิตนฺติ— โถเมนฺติ กิตฺเตนฺติ วณฺเณนฺติ ปสํสนฺติ. เอวํ ยญฺญํ โถเมนฺติ.
กถํ ผลํ โถเมนฺติ? อิโตนิทานํ รูปปฏิลาโภ ภวิสฺสติ …เป… พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวปฏิลาโภ ภวิสฺสตีติ— โถเมนฺติ กิตฺเตนฺติ วณฺเณนฺติ ปสํสนฺติ. เอวํ ผลํ โถเมนฺติ.
กถํ ทกฺขิเณเยฺย โถเมนฺติ? ทกฺขิเณยฺยา ชาติสมฺปนฺนา โคตฺตสมฺปนฺนา อชฺฌายกา มนฺตธรา ติณฺณํ เวทานํ ปารคู สนิฆณฺฑุเกฏุภานํ สากฺขรปฺปเภทานํ อิติหาสปญฺจมานํ ปทกา เวยฺยากรณา โลกายตมหาปุริสลกฺขเณสุ อนวยาติ, วีตราคา วา ราควินยาย วา ปฏิปนฺนา, วีตโทสา วา โทสวินยาย วา ปฏิปนฺนา, วีตโมหา วา โมหวินยาย วา ปฏิปนฺนา, สทฺธาสมฺปนฺนา สีลสมฺปนฺนา สมาธิสมฺปนฺนา ปญฺญาสมฺปนฺนา วิมุตฺติสมฺปนฺนา วิมุตฺติญาณทสฺสนสมฺปนฺนาติ— โถเมนฺติ กิตฺเตนฺติ วณฺเณนฺติ ปสํสนฺติ. เอวํ ทกฺขิเณเยฺย โถเมนฺตีติ— อาสีสนฺติ โถมยนฺติ.
อภิชปฺปนฺตี ติ รูปปฏิลาภํ อภิชปฺปนฺติ, สทฺทปฏิลาภํ อภิชปฺปนฺติ, คนฺธปฏิลาภํ อภิชปฺปนฺติ, รสปฏิลาภํ อภิชปฺปนฺติ …เป… พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวปฏิลาภํ อภิชปฺปนฺตีติ— อาสีสนฺติ โถมยนฺติ อภิชปฺปนฺติ. ชุหนฺตี ติ ชุหนฺติ เทนฺติ ยชนฺติ ปริจฺจชนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลาคนฺธวิเลปนํ เสยฺยาวสถปทีเปยฺยนฺติ— อาสีสนฺติ โถมยนฺติ อภิชปฺปนฺติ ชุหนฺติ ปุณฺณกาติ ภควา.
กามาภิชปฺปนฺติ ปฏิจฺจ ลาภนฺ ติ รูปปฏิลาภํ ปฏิจฺจ กาเม อภิชปฺปนฺติ, สทฺทปฏิลาภํ ปฏิจฺจ กาเม อภิชปฺปนฺติ …เป… พฺรหฺมกายิเกสุ เทเวสุ อตฺตภาวปฏิลาภํ ปฏิจฺจ กาเม อภิชปฺปนฺติ ปชปฺปนฺตีติ— กามาภิชปฺปนฺติ ปฏิจฺจ ลาภํ.
เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา นาตริํสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมี ติ เต ติ ยญฺญยาชกา วุจฺจนฺติ, ยาชโยคา ติ ยาชโยเคสุ ยุตฺตา ปยุตฺตา อายุตฺตา สมายุตฺตา ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยาติ— เต ยาชโยคา, ภวราครตฺตา ติ ภวราโค วุจฺจติ โย ภเวสุ ภวจฺฉนฺโท ภวราโค ภวนนฺที ภวตณฺหา ภวสิเนโห ภวปริฬาโห ภวมุจฺฉา ภวชฺโฌสานํ. ภวราเคน ภเวสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ— เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา.
นาตริํสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมี ติ เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา ชาติชรามรณํ นาตริํสุ น อุตฺตริํสุ น ปตริํสุ น สมติกฺกมิํสุ น วีติวตฺติํสุ, ชาติชรามรณา อนิกฺขนฺตา อนิสฺสฏา อนติกฺกนฺตา อสมติกฺกนฺตา อวีติวตฺตา อนฺโตชาติชรามรเณ ปริวตฺตนฺติ อนฺโตสํสารปเถ ปริวตฺตนฺติ. ชาติยา อนุคตา ชราย อนุสฏา พฺยาธินา อภิภูตา มรเณน อพฺภาหตา อตาณา อเลณา อสรณา อสรณีภูตาติ; พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฏฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ— เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา นาตริํสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมิ. เตนาห ภควา—
“อาสีสนฺติ โถมยนฺติ อภิชปฺปนฺติ ชุหนฺติ, (ปุณฺณกาติ ภควา)
กามาภิชปฺปนฺติ ปฏิจฺจ ลาภํ;
เต ยาชโยคา ภวราครตฺตา,
นาตริํสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมี”ติ.
เต เจ นาตริํสุ ยาชโยคา, (อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก)
ยญฺเญหิ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส;
อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก,
อตาริ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส;
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ. (5)
เต เจ นาตริํสุ ยาชโยคา ติ เต ยญฺญยาชกา ยาชโยคา ภวราครตฺตา ชาติชรามรณํ นาตริํสุ น อุตฺตริํสุ น ปตริํสุ น สมติกฺกมิํสุ น วีติวตฺติํสุ, ชาติชรามรณา อนิกฺขนฺตา อนิสฺสฏา อนติกฺกนฺตา อสมติกฺกนฺตา อวีติวตฺตา อนฺโตชาติชรามรเณ ปริวตฺตนฺติ อนฺโตสํสารปเถ ปริวตฺตนฺติ. ชาติยา อนุคตา ชราย อนุสฏา พฺยาธินา อภิภูตา มรเณน อพฺภาหตา อตาณา อเลณา อสรณา อสรณีภูตาติ— เต เจ นาตริํสุ ยาชโยคา.
อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก ติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ …เป… อายสฺมา ปุณฺณโก.
ยญฺเญหิ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริสา ติ. ยญฺเญหี ติ ยญฺเญหิ ปหูเตหิ ยญฺเญหิ วิวิเธหิ ยญฺเญหิ ปุถูหิ. มาริสา ติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ— ยญฺเญหิ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส.
อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก, อตาริ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริสา ติ อถ โก เอโส สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ชาติชรามรณํ อตริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยิ. มาริสา ติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ— อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก, อตาริ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส.
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺ ติ. ปุจฺฉามิ ตนฺ ติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ กถยสฺสุ เมตนฺติ— ปุจฺฉามิ ตํ. ภควา ติ คารวาธิวจนํ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ— ยทิทํ ภควาติ. พฺรูหิ เมตนฺ ติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ— ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“เต เจ นาตริํสุ ยาชโยคา, (อิจฺจายสฺมา ปุณฺณโก)
ยญฺเญหิ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส;
อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก,
อตาริ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส;
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺ”ติ.
สงฺขาย โลกสฺมิ ปโรปรานิ, (ปุณฺณกาติ ภควา)
ยสฺสิญฺชิตํ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก;
สนฺโต วิธูโม อนีโฆ นิราโส,
อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมิ. (6)
สงฺขาย โลกสฺมิ ปโรปรานี ติ สงฺขา วุจฺจติ ญาณํ ยา ปญฺญา ปชานนา …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ. ปโรปรานี ติ โอรํ วุจฺจติ สกตฺตภาโว, ปรํ วุจฺจติ ปรตฺตภาโว โอรํ วุจฺจติ สกรูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณํ, ปรํ วุจฺจติ ปรรูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณํ; โอรํ วุจฺจติ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ, ปรํ วุจฺจติ ฉ พาหิรานิ อายตนานิ. โอรํ วุจฺจติ มนุสฺสโลโก, ปรํ วุจฺจติ เทวโลโก; โอรํ วุจฺจติ กามธาตุ, ปรํ วุจฺจติ รูปธาตุ อรูปธาตุ; โอรํ วุจฺจติ กามธาตุ รูปธาตุ, ปรํ วุจฺจติ อรูปธาตุ. สงฺขาย โลกสฺมิ ปโรปรานี ติ ปโรปรานิ อนิจฺจโต สงฺขาย ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต …เป… นิสฺสรณโต สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ— สงฺขาย โลกสฺมิ ปโรปรานิ. ปุณฺณกาติ ภควา ติ. ปุณฺณกา ติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควา ติ คารวาธิวจนเมตํ …เป… ยทิทํ ภควาติ— ปุณฺณกาติ ภควา.
ยสฺสิญฺชิตํ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก ติ. ยสฺสา ติ อรหโต ขีณาสวสฺส. อิญฺชิตนฺ ติ ตณฺหิญฺชิตํ ทิฏฺฐิญฺชิตํ มานิญฺชิตํ กิเลสิญฺชิตํ กามิญฺชิตํ. ยสฺสิเม อิญฺชิตา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา. กุหิญฺจี ติ กุหิญฺจิ กิสฺมิญฺจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วา. โลเก ติ อปายโลเก …เป… อายตนโลเกติ— ยสฺสิญฺชิตํ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก.
สนฺโต วิธูโม อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมี ติ. สนฺโต ติ ราคสฺส สนฺตตฺตา สนฺโต, โทสสฺส …เป… โมหสฺส… โกธสฺส… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปสฺสทฺธตฺตา สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ สนฺโต; วิธูโม ติ กายทุจฺจริตํ วิธูมิตํ วิธมิตํ โสสิตํ วิโสสิตํ พฺยนฺตีกตํ, วจีทุจฺจริตํ …เป… มโนทุจฺจริตํ วิธูมิตํ วิธมิตํ โสสิตํ วิโสสิตํ พฺยนฺตีกตํ, ราโค… โทโส… โมโห วิธูมิโต วิธมิโต โสสิโต วิโสสิโต พฺยนฺตีกโต, โกโธ… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเฐยฺยํ… ถมฺโภ… สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สพฺเพ กิเลสา สพฺเพ ทุจฺจริตา สพฺเพ ทรถา สพฺเพ ปริฬาหา สพฺเพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขารา วิธูมิตา วิธมิตา โสสิตา วิโสสิตา พฺยนฺตีกตา. อถ วา โกโธ วุจฺจติ ธูโม—
มาโน หิ เต พฺราหฺมณ ขาริภาโร,
โกโธ ธูโม ภสฺมนิ โมสวชฺชํ;
ชิวฺหา สุชา หทยํ โชติฏฺฐานํ,
อตฺตา สุทนฺโต ปุริสสฺส โชติ.
อปิ จ ทสหากาเรหิ โกโธ ชายติ— อนตฺถํ เม อจรีติ โกโธ ชายติ, อนตฺถํ เม จรตีติ โกโธ ชายติ, อนตฺถํ เม จริสฺสตีติ โกโธ ชายติ, ปิยสฺส เม มนาปสฺส อนตฺถํ อจริ, อนตฺถํ จรติ, อนตฺถํ จริสฺสตีติ โกโธ ชายติ, อปฺปิยสฺส เม อมนาปสฺส อตฺถํ อจริ, อตฺถํ จรติ, อตฺถํ จริสฺสตีติ โกโธ ชายติ, อฏฺฐาเน วา ปน โกโธ ชายติ. โย เอวรูโป จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต ปฏิฆํ ปฏิวิโรโธ โกโป ปโกโป สมฺปโกโป โทโส ปโทโส สมฺปโทโส จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ วิโรโธ ปฏิวิโรโธ จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส— อยํ วุจฺจติ โกโธ.
อปิ จ โกธสฺส อธิมตฺตปริตฺตตา เวทิตพฺพา. อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ จิตฺตาวิลกรณมตฺโต โหติ, น จ ตาว มุขกุลานวิกุลาโน โหติ. อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ มุขกุลานวิกุลานมตฺโต โหติ, น จ ตาว หนุสญฺโจปโน โหติ. อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ หนุสญฺโจปนมตฺโต โหติ, น จ ตาว ผรุสวาจํ นิจฺฉารโณ โหติ. อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ผรุสวาจํ นิจฺฉารณมตฺโต โหติ, น จ ตาว ทิสาวิทิสานุวิโลกโน โหติ. อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ทิสาวิทิสานุวิโลกนมตฺโต โหติ, น จ ตาว ทณฺฑสตฺถปรามสโน โหติ. อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ทณฺฑสตฺถปรามสนมตฺโต โหติ, น จ ตาว ทณฺฑสตฺถอพฺภุกฺกิรโณ โหติ. อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ทณฺฑสตฺถอพฺภุกฺกิรณมตฺโต โหติ, น จ ตาว ทณฺฑสตฺถอภินิปาตโน โหติ. อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ทณฺฑสตฺถอภินิปาตนมตฺโต โหติ, น จ ตาว ฉินฺนวิจฺฉินฺนกรโณ โหติ. อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ฉินฺนวิจฺฉินฺนกรณมตฺโต โหติ, น จ ตาว สมฺภญฺชนปลิภญฺชโน โหติ. อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ สมฺภญฺชนปลิภญฺชนมตฺโต โหติ, น จ ตาว องฺคมงฺคอปกฑฺฒโน โหติ. อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ องฺคมงฺคอปกฑฺฒนมตฺโต โหติ, น จ ตาว ชีวิตาโวโรปโน โหติ. อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ชีวิตาโวโรปนมตฺโต โหติ, น จ ตาว สพฺพจาคปริจฺจาคาย สณฺฐิโต โหติ. ยโต โกโธ ปรํ ปุคฺคลํ ฆาเตตฺวา อตฺตานํ ฆาเตติ, เอตฺตาวตา โกโธ ปรมุสฺสทคโต ปรมเวปุลฺลปตฺโต โหติ. ยสฺส โส โหติ โกโธ ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก ญาณคฺคินา ทฑฺโฒ, โส วุจฺจติ— วิธูโม.
โกธสฺส ปหีนตฺตา วิธูโม, โกธวตฺถุสฺส ปริญฺญาตตฺตา วิธูโม, โกธเหตุสฺส ปริญฺญาตตฺตา วิธูโม, โกธเหตุสฺส อุปจฺฉินฺนตฺตา วิธูโม.
อนีโฆ ติ ราโค นีโฆ, โทโส นีโฆ, โมโห นีโฆ, โกโธ นีโฆ, อุปนาโห นีโฆ …เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา นีฆา. ยเสฺสเต นีฆา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อนีโฆ.
นิราโส ติ อาสา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ยเสฺสสา อาสา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ นิราโส. ชาตี ติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชาติ สญฺชาติ โอกฺกนฺติ อภินิพฺพตฺติ ขนฺธานํ ปาตุภาโว อายตนานํ ปฏิลาโภ. ชรา ติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก. สนฺโต วิธูโม อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมี ติ โย สนฺโต จ วิธูโม จ อนีโฆ จ นิราโส จ, โส ชาติชรามรณํ อตริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยีติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฏฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ— สนฺโต วิธูโม อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมิ. เตนาห ภควา—
“สงฺขาย โลกสฺมิ ปโรปรานิ, (ปุณฺณกาติ ภควา)
ยสฺสิญฺชิตํ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก;
สนฺโต วิธูโม อนีโฆ นิราโส,
อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมี”ติ.
สหคาถาปริโยสานา …เป… ปญฺชลิโก ภควนฺตํ นมสฺสมาโน นิสินฺโน โหติ— “สตฺถา เม, ภนฺเต, ภควา, สาวโกหมสฺมี”ติ.
ปุณฺณกมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ตติโย.