2.1.4 เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทส
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ, (อิจฺจายสฺมา เมตฺตคู)
มญฺญามิ ตํ เวทคุํ ภาวิตตฺตํ;
กุโต นุ ทุกฺขา สมุทาคตา อิเม,
เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา. (1)
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺ ติ. ปุจฺฉามี ติ ติโสฺส ปุจฺฉา— อทิฏฺฐโชตนา ปุจฺฉา, ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉา, วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา. กตมา อทิฏฺฐโชตนา ปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ อญฺญาตํ โหติ อทิฏฺฐํ อตุลิตํ อตีริตํ อวิภูตํ อวิภาวิตํ. ตสฺส ญาณาย ทสฺสนาย ตุลนาย ตีรณาย วิภูตตฺถาย วิภาวนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ— อยํ อทิฏฺฐโชตนา ปุจฺฉา.
กตมา ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ ญาตํ โหติ ทิฏฺฐํ ตุลิตํ ตีริตํ วิภูตํ วิภาวิตํ. อญฺเญหิ ปณฺฑิเตหิ สทฺธิํ สํสนฺทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ— อยํ ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉา.
กตมา วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา? ปกติยา สํสยปกฺขนฺโท โหติ วิมติปกฺขนฺโท ทฺเวฬฺหกชาโต— “เอวํ นุ โข, น นุ โข, กิํ นุ โข, กถํ นุ โข”ติ? โส วิมติจฺเฉทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ— อยํ วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา. อิมา ติโสฺส ปุจฺฉา.
อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา— มนุสฺสปุจฺฉา, อมนุสฺสปุจฺฉา, นิมฺมิตปุจฺฉา. กตมา มนุสฺสปุจฺฉา? มนุสฺสา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, ภิกฺขู ปุจฺฉนฺติ, ภิกฺขุนิโย ปุจฺฉนฺติ, อุปาสกา ปุจฺฉนฺติ, อุปาสิกาโย ปุจฺฉนฺติ, ราชาโน ปุจฺฉนฺติ ขตฺติยา ปุจฺฉนฺติ, พฺราหฺมณา ปุจฺฉนฺติ, เวสฺสา ปุจฺฉนฺติ, สุทฺทา ปุจฺฉนฺติ, คหฏฺฐา ปุจฺฉนฺติ, ปพฺพชิตา ปุจฺฉนฺติ— อยํ มนุสฺสปุจฺฉา.
กตมา อมนุสฺสปุจฺฉา? อมนุสฺสา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, นาคา ปุจฺฉนฺติ, สุปณฺณา ปุจฺฉนฺติ, ยกฺขา ปุจฺฉนฺติ, อสุรา ปุจฺฉนฺติ, คนฺธพฺพา ปุจฺฉนฺติ, มหาราชาโน ปุจฺฉนฺติ, อินฺทา ปุจฺฉนฺติ, พฺรหฺมา ปุจฺฉนฺติ, เทวา ปุจฺฉนฺติ— อยํ อมนุสฺสปุจฺฉา.
กตมา นิมฺมิตปุจฺฉา? ภควา รูปํ อภินิมฺมินาติ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคํ อหีนินฺทฺริยํ. โส นิมฺมิโต พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉติ. ภควา วิสชฺเชติ. อยํ นิมฺมิตปุจฺฉา. อิมา ติโสฺส ปุจฺฉา.
อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา— อตฺตตฺถปุจฺฉา, ปรตฺถปุจฺฉา, อุภยตฺถปุจฺฉา …เป… อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา— ทิฏฺฐธมฺมิกตฺถปุจฺฉา, สมฺปรายิกตฺถปุจฺฉา, ปรมตฺถปุจฺฉา… อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา— อนวชฺชตฺถปุจฺฉา, นิกฺกิเลสตฺถปุจฺฉา, โวทานตฺถปุจฺฉา… อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา— อตีตปุจฺฉา, อนาคตปุจฺฉา, ปจฺจุปฺปนฺนปุจฺฉา… อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา— อชฺฌตฺตปุจฺฉา, พหิทฺธาปุจฺฉา, อชฺฌตฺตพหิทฺธาปุจฺฉา… อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา— กุสลปุจฺฉา, อกุสลปุจฺฉา, อพฺยากตปุจฺฉา… อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา— ขนฺธปุจฺฉา, ธาตุปุจฺฉา อายตนปุจฺฉา… อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา— สติปฏฺฐานปุจฺฉา, สมฺมปฺปธานปุจฺฉา, อิทฺธิปาทปุจฺฉา… อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา— อินฺทฺริยปุจฺฉา, พลปุจฺฉา, โพชฺฌงฺคปุจฺฉา… อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา— มคฺคปุจฺฉา, ผลปุจฺฉา, นิพฺพานปุจฺฉา… .
ปุจฺฉามิ ตนฺ ติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ “กถยสฺสุ เม”ติ ปุจฺฉามิ ตํ. ภควา ติ คารวาธิวจนเมตํ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ— ยทิทํ ภควาติ. พฺรูหิ เมตนฺ ติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ— ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ.
อิจฺจายสฺมา เมตฺตคู ติ อิจฺจาติ ปทสนฺธิ …เป… อิจฺจายสฺมา เมตฺตคู.
มญฺญามิ ตํ เวทคุํ ภาวิตตฺตนฺ ติ. เวทคู ติ ตํ มญฺญามิ, ภาวิตตฺโตติ ตํ มญฺญามิ, เอวํ ชานามิ, เอวํ อาชานามิ เอวํ ปฏิชานามิ เอวํ ปฏิวิชฺฌามิ. เวทคู ภาวิตตฺโต ติ กถญฺจ ภควา เวทคู? เวโท วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ …เป… ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฏฺฐิ. ภควา เตหิ เวเทหิ ชาติชรามรณสฺส อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต โกฏิคโต โกฏิปฺปตฺโต ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปตฺโต โวสานคโต โวสานปฺปตฺโต ตาณคโต ตาณปฺปตฺโต เลณคโต เลณปฺปตฺโต สรณคโต สรณปฺปตฺโต อภยคโต อภยปฺปตฺโต อจฺจุตคโต อจฺจุตปฺปตฺโต อมตคโต อมตปฺปตฺโต นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปตฺโต. เวทานํ วา อนฺตคโตติ เวทคู; เวเทหิ วา อนฺตคโตติ เวทคู; สตฺตนฺนํ วา ธมฺมานํ วิทิตตฺตา เวทคู; สกฺกายทิฏฺฐิ วิทิตา โหติ, วิจิกิจฺฉา วิทิตา โหติ, สีลพฺพตปรามาโส วิทิโต โหติ, ราโค โทโส โมโห มาโน วิทิโต โหติ, วิทิตาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยา.
เวทานิ วิเจยฺย เกวลานิ, (สภิยาติ ภควา)
สมณานํ ยานีธตฺถิ พฺราหฺมณานํ;
สพฺพเวทนาสุ วีตราโค,
สพฺพํ เวทมติจฺจ เวทคู โสติ.
เอวํ ภควา เวทคู.
กถํ ภควา ภาวิตตฺโต? ภควา ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต ภาวิตปญฺโญ ภาวิตสติปฏฺฐาโน ภาวิตสมฺมปฺปธาโน ภาวิไตทฺธิปาโท ภาวิไตนฺทฺริโย ภาวิตพโล ภาวิตโพชฺฌงฺโค ภาวิตมคฺโค, ปหีนกิเลโส ปฏิวิทฺธากุปฺโป สจฺฉิกตนิโรโธ. ทุกฺขํ ตสฺส ปริญฺญาตํ, สมุทโย ปหีโน, มคฺโค ภาวิโต, นิโรโธ สจฺฉิกโต, อภิญฺเญยฺยํ อภิญฺญาตํ, ปริญฺเญยฺยํ ปริญฺญาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ, อปริตฺโต มหนฺโต คมฺภีโร อปฺปเมโยฺย ทุปฺปริโยคาโฬฺห พหุรตโน สาครูปโม ฉฬงฺคุเปกฺขาย สมนฺนาคโต โหติ.
จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน; อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา, ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา, ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา, กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา, มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน; อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน.
จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา มนาปํ รูปํ นาภิคิชฺฌติ นาภิหํสติ น ราคํ ชเนติ. ตสฺส ฐิโตว กาโย โหติ, ฐิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺฐิตํ สุวิมุตฺตํ. จกฺขุนา โข ปเนว รูปํ ทิสฺวา อมนาปํ น มงฺกุ โหติ อปฺปติฏฺฐิตจิตฺโต อลีนมนโส อพฺยาปนฺนเจตโส. ตสฺส ฐิโตว กาโย โหติ ฐิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺฐิตํ สุวิมุตฺตํ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา …เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย มนาปํ นาภิคิชฺฌติ นาภิหํสติ น ราคํ ชเนติ. ตสฺส ฐิโตว กาโย โหติ ฐิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺฐิตํ สุวิมุตฺตํ. มนสาเยว โข ปน ธมฺมํ วิญฺญาย อมนาปํ น มงฺกุ โหติ. อปฺปติฏฺฐิตจิตฺโต อลีนมนโส อพฺยาปนฺนเจตโส ตสฺส ฐิโตว กาโย โหติ ฐิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺฐิตํ สุวิมุตฺตํ.
จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา มนาปามนาเปสุ รูเปสุ ฐิโตว กาโย โหติ ฐิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺฐิตํ สุวิมุตฺตํ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา …เป… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย มนาปามนาเปสุ ธมฺเมสุ ฐิโตว กาโย โหติ ฐิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺฐิตํ สุวิมุตฺตํ.
จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา รชนีเย น รชฺชติ, ทุสฺสนีเย น ทุสฺสติ, โมหนีเย น มุยฺหติ, โกปนีเย น กุปฺปติ, มทนีเย น มชฺชติ, กิเลสนีเย น กิลิสฺสติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา …เป… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย รชนีเย น รชฺชติ, ทุสฺสนีเย น ทุสฺสติ, โมหนีเย น มุยฺหติ, โกปนีเย น กุปฺปติ, มทนีเย น มชฺชติ, กิเลสนีเย น กิลิสฺสติ.
ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺโต, สุเต สุตมตฺโต, มุเต มุตมตฺโต, วิญฺญาเต วิญฺญาตมตฺโต. ทิฏฺเฐ น ลิมฺปติ, สุเต น ลิมฺปติ, มุเต น ลิมฺปติ, วิญฺญาเต น ลิมฺปติ. ทิฏฺเฐ อนูปโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรติ. สุเต …เป… มุเต… วิญฺญาเต อนูปโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรติ.
สํวิชฺชติ ภควโต จกฺขุ, ปสฺสติ ภควา จกฺขุนา รูปํ, ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควา. สํวิชฺชติ ภควโต โสตํ, สุณาติ ภควา โสเตน สทฺทํ, ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควา. สํวิชฺชติ ภควโต ฆานํ, ฆายติ ภควา ฆาเนน คนฺธํ, ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควา. สํวิชฺชติ ภควโต ชิวฺหา, สายติ ภควา ชิวฺหาย รสํ, ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควา. สํวิชฺชติ ภควโต กาโย, ผุสติ ภควา กาเยน โผฏฺฐพฺพํ, ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควา. สํวิชฺชติ ภควโต มโน, วิชานาติ ภควา มนสา ธมฺมํ, ฉนฺทราโค ภควโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต ภควา.
จกฺขุ รูปารามํ รูปรตํ รูปสมฺมุทิตํ, ตํ ภควโต ทนฺตํ คุตฺตํ รกฺขิตํ สํวุตํ; ตสฺส จ สํวราย ธมฺมํ เทเสติ. โสตํ สทฺทารามํ สทฺทรตํ …เป… ฆานํ คนฺธารามํ คนฺธรตํ… ชิวฺหา รสารามา รสรตา รสสมฺมุทิตา, สา ภควโต ทนฺตา คุตฺตา รกฺขิตา สํวุตา; ตสฺส จ สํวราย ธมฺมํ เทเสติ. กาโย โผฏฺฐพฺพาราโม โผฏฺฐพฺพรโต โผฏฺฐพฺพสมฺมุทิโต… มโน ธมฺมาราโม ธมฺมรโต ธมฺมสมฺมุทิโต, โส ภควโต ทนฺโต คุตฺโต รกฺขิโต สํวุโต; ตสฺส จ สํวราย ธมฺมํ เทเสติ—
“ทนฺตํ นยนฺติ สมิติํ,
ทนฺตํ ราชาภิรูหติ;
ทนฺโต เสฏฺโฐ มนุเสฺสสุ,
โยติวากฺยํ ติติกฺขติ.
วรมสฺสตรา ทนฺตา,
อาชานียา จ สินฺธวา;
กุญฺชรา จ มหานาคา,
อตฺตทนฺโต ตโต วรํ.
น หิ เอเตหิ ยาเนหิ,
คจฺเฉยฺย อคตํ ทิสํ;
ยถาตฺตนา สุทนฺเตน,
ทนฺโต ทนฺเตน คจฺฉติ.
วิธาสุ น วิกมฺปนฺติ,
วิปฺปมุตฺตา ปุนพฺภวา;
ทนฺตภูมิํ อนุปฺปตฺตา,
เต โลเก วิชิตาวิโน.
ยสฺสินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ,
อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก;
นิพฺพิชฺฌ อิมํ ปรญฺจ โลกํ,
กาลํ กงฺขติ ภาวิโต ส ทนฺโต”ติ.
เอวํ ภควา ภาวิตตฺโตติ มญฺญามิ ตํ เวทคุํ ภาวิตตฺตํ.
กุโต นุ ทุกฺขา สมุทาคตา อิเม ติ. กุโต นู ติ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา ทฺเวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา— “เอวํ นุ โข, น นุ โข, กิํ นุ โข, กถํ นุ โข”ติ— กุโต นุ. ทุกฺขา ติ ชาติทุกฺขํ, ชราทุกฺขํ, พฺยาธิทุกฺขํ, มรณทุกฺขํ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ, เนรยิกํ ทุกฺขํ, ติรจฺฉานโยนิกํ ทุกฺขํ, เปตฺติวิสยิกํ ทุกฺขํ, มานุสิกํ ทุกฺขํ, คพฺโภกฺกนฺติมูลกํ ทุกฺขํ, คพฺภฏฺฐิติมูลกํ ทุกฺขํ, คพฺภวุฏฺฐานมูลกํ ทุกฺขํ, ชาตสฺสูปนิพนฺธกํ ทุกฺขํ, ชาตสฺส ปราเธยฺยกํ ทุกฺขํ, อตฺตูปกฺกมํ ทุกฺขํ, ปรูปกฺกมํ ทุกฺขํ, ทุกฺขทุกฺขํ, สงฺขารทุกฺขํ, วิปริณามทุกฺขํ, จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค กาโส สาโส ปินาโส ฑาโห ชโร กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สูลา วิสูจิกา กุฏฺฐํ คณฺโฑ กิลาโส โสโส อปมาโร ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รขสา วิตจฺฉิกา โลหิตปิตฺตํ มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา ปิตฺตสมุฏฺฐานา อาพาธา เสมฺหสมุฏฺฐานา อาพาธา วาตสมุฏฺฐานา อาพาธา สนฺนิปาติกา อาพาธา อุตุปริณามชา อาพาธา วิสมปริหารชา อาพาธา โอปกฺกมิกา อาพาธา กมฺมวิปากชา อาพาธา สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสํ ทุกฺขํ, มาตุมรณํ ทุกฺขํ, ปิตุมรณํ ทุกฺขํ, ภาตุมรณํ ทุกฺขํ, ภคินิมรณํ ทุกฺขํ, ปุตฺตมรณํ ทุกฺขํ, ธีตุมรณํ ทุกฺขํ, ญาติพฺยสนํ ทุกฺขํ, โรคพฺยสนํ ทุกฺขํ, โภคพฺยสนํ ทุกฺขํ, สีลพฺยสนํ ทุกฺขํ, ทิฏฺฐิพฺยสนํ ทุกฺขํ; เยสํ ธมฺมานํ อาทิโต สมุทาคมนํ ปญฺญายติ, อตฺถงฺคมโต นิโรโธ ปญฺญายติ, กมฺมสนฺนิสฺสิโต วิปาโก, วิปากสนฺนิสฺสิตํ กมฺมํ, นามสนฺนิสฺสิตํ รูปํ, รูปสนฺนิสฺสิตํ นามํ, ชาติยา อนุคตํ, ชราย อนุสฏํ, พฺยาธินา อภิภูตํ, มรเณน อพฺภาหตํ, ทุกฺเข ปติฏฺฐิตํ, อตาณํ อเลณํ อสรณํ อสรณีภูตํ— อิเม วุจฺจนฺติ ทุกฺขา. อิเม ทุกฺขา กุโต สมุทาคตา กุโต ชาตา กุโต สญฺชาตา กุโต นิพฺพตฺตา กุโต อภินิพฺพตฺตา กุโต ปาตุภูตา กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวาติ, อิเมสํ ทุกฺขานํ มูลํ ปุจฺฉติ เหตุํ ปุจฺฉติ นิทานํ ปุจฺฉติ สมฺภวํ ปุจฺฉติ ปภวํ ปุจฺฉติ สมุฏฺฐานํ ปุจฺฉติ อาหารํ ปุจฺฉติ อารมฺมณํ ปุจฺฉติ ปจฺจยํ ปุจฺฉติ สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ— กุโต นุ ทุกฺขา สมุทาคตา อิเม.
เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา ติ. เย เกจี ติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ— เย เกจีติ. โลกสฺมินฺ ติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเก. อเนกรูปา ติ อเนกวิธา นานาปฺปการา ทุกฺขาติ— เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ, (อิจฺจายสฺมา เมตฺตคู)
มญฺญามิ ตํ เวทคุํ ภาวิตตฺตํ;
กุโต นุ ทุกฺขา สมุทาคตา อิเม,
เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา”ติ.
ทุกฺขสฺส เว มํ ปภวํ อปุจฺฉสิ, (เมตฺตคูติ ภควา)
ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํ;
อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขา,
เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา. (2)
ทุกฺขสฺส เว มํ ปภวํ อปุจฺฉสี ติ. ทุกฺขสฺสา ติ ชาติทุกฺขสฺส ชราทุกฺขสฺส พฺยาธิทุกฺขสฺส มรณทุกฺขสฺส โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขสฺส. ปภวํ อปุจฺฉสี ติ ทุกฺขสฺส มูลํ ปุจฺฉสิ เหตุํ ปุจฺฉสิ นิทานํ ปุจฺฉสิ สมฺภวํ ปุจฺฉสิ ปภวํ ปุจฺฉสิ สมุฏฺฐานํ ปุจฺฉสิ อาหารํ ปุจฺฉสิ อารมฺมณํ ปุจฺฉสิ ปจฺจยํ ปุจฺฉสิ สมุทยํ ปุจฺฉสิ ยาจสิ อชฺเฌสสิ ปสาเทสีติ— ทุกฺขสฺส เว มํ ปภวํ อปุจฺฉสิ. เมตฺตคู ติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควา ติ คารวาธิวจนเมตํ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ— เมตฺตคูติ ภควา.
ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานนฺ ติ. ตนฺ ติ ทุกฺขสฺส มูลํ ปวกฺขามิ เหตุํ ปวกฺขามิ นิทานํ ปวกฺขามิ สมฺภวํ ปวกฺขามิ ปภวํ ปวกฺขามิ สมุฏฺฐานํ ปวกฺขามิ อาหารํ ปวกฺขามิ อารมฺมณํ ปวกฺขามิ ปจฺจยํ ปวกฺขามิ สมุทยํ ปวกฺขามิ อาจิกฺขิสฺสามิ เทเสสฺสามิ ปญฺญเปสฺสามิ ปฏฺฐเปสฺสามิ วิวริสฺสามิ วิภชิสฺสามิ อุตฺตานีกริสฺสามิ ปกาเสสฺสามีติ— ตํ เต ปวกฺขามิ. ยถา ปชานนฺ ติ ยถา ปชานนฺโต อาชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต. น อิติหีติหํ น อิติกิราย น ปรมฺปราย น ปิฏกสมฺปทาย น ตกฺกเหตุ น นยเหตุ น อาการปริวิตกฺเกน น ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา สามํ สยมภิญฺญาตํ อตฺตปจฺจกฺขธมฺมํ ตํ กถยิสฺสามีติ— ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํ.
อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขา ติ. อุปธี ติ ทส อุปธี— ตณฺหูปธิ, ทิฏฺฐูปธิ, กิเลสูปธิ, กมฺมูปธิ, ทุจฺจริตูปธิ, อาหารูปธิ, ปฏิฆูปธิ, จตโสฺส อุปาทินฺนธาตุโย อุปธี, ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ อุปธี, ฉ วิญฺญาณกายา อุปธี, สพฺพมฺปิ ทุกฺขํ ทุกฺขมนฏฺเฐน อุปธิ. อิเม วุจฺจนฺติ ทส อุปธี. ทุกฺขา ติ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ เนรยิกํ ทุกฺขํ …เป… ทิฏฺฐิพฺยสนํ ทุกฺขํ. เยสํ ธมฺมานํ อาทิโต สมุทาคมนํ ปญฺญายติ, อตฺถงฺคมโต นิโรโธ ปญฺญายติ, กมฺมสนฺนิสฺสิโต วิปาโก, วิปากสนฺนิสฺสิตํ กมฺมํ, นามสนฺนิสฺสิตํ รูปํ, รูปสนฺนิสฺสิตํ นามํ, ชาติยา อนุคตํ, ชราย อนุสฏํ, พฺยาธินา อภิภูตํ, มรเณน อพฺภาหตํ, ทุกฺเข ปติฏฺฐิตํ, อตาณํ อเลณํ อสรณํ อสรณีภูตํ— อิเม วุจฺจนฺติ ทุกฺขา. อิเม ทุกฺขา อุปธินิทานา อุปธิเหตุกา อุปธิปจฺจยา อุปธิการณา โหนฺติ ปภวนฺติ สมฺภวนฺติ ชายนฺติ สญฺชายนฺติ นิพฺพตฺตนฺติ ปาตุภวนฺตีติ— อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขา.
เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา ติ. เย เกจี ติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ— เย เกจีติ. โลกสฺมินฺ ติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเก. อเนกรูปา ติ อเนกวิธา นานปฺปการา ทุกฺขาติ— เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา. เตนาห ภควา—
“ทุกฺขสฺส เว มํ ปภวํ อปุจฺฉสิ, (เมตฺตคูติ ภควา)
ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํ;
อุปธินิทานา ปภวนฺติ ทุกฺขา,_
เย เกจิ โลกสฺมิมเนกรูปา”ติ.
โย เว อวิทฺวา อุปธิํ กโรติ,
ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ มนฺโท;
ตสฺมา ปชานํ อุปธิํ น กยิรา,
ทุกฺขสฺส ชาติปฺปภวานุปสฺสี. (3)
โย เว อวิทฺวา อุปธิํ กโรตี ติ. โย ติ โย ยาทิโส ยถายุตฺโต ยถาวิหิโต ยถาปกาโร ยํฐานปฺปตฺโต ยํธมฺมสมนฺนาคโต ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวโสฺส วา สุทฺโท วา คหฏฺโฐ วา ปพฺพชิโต วา เทโว วา มนุโสฺส วา. อวิทฺวา ติ อวิชฺชาคโต อญฺญาณี อวิภาวี ทุปฺปญฺโญ. อุปธิํ กโรตี ติ ตณฺหูปธิํ กโรติ, ทิฏฺฐูปธิํ กโรติ, กิเลสูปธิํ กโรติ, กมฺมูปธิํ กโรติ, ทุจฺจริตูปธิํ กโรติ, อาหารูปธิํ กโรติ, ปฏิฆูปธิํ กโรติ, จตโสฺส อุปาทินฺนธาตุโย อุปธี กโรติ, ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ อุปธี กโรติ, ฉ วิญฺญาณกาเย อุปธี กโรติ ชเนติ สญฺชเนติ นิพฺพตฺเตติ อภินิพฺพตฺเตตีติ— อวิทฺวา อุปธิํ กโรติ.
ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ มนฺโท ติ ปุนปฺปุนํ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ เอติ สมุเปติ อุปคจฺฉติ คณฺหาติ ปรามสติ อภินิวิสตีติ— ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ. มนฺโท ติ มนฺโท โมมุโห อวิทฺวา อวิชฺชาคโต อญฺญาณี อวิภาวี ทุปฺปญฺโญติ— ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ มนฺโท.
ตสฺมา ปชานํ อุปธิํ น กยิรา ติ. ตสฺมา ติ ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา เอตํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมาโน อุปธีสูติ ตสฺมา. ปชานนฺ ติ ปชานนฺโต อาชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต, “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ ปชานนฺโต อาชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต, “สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา”ติ …เป… “สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา”ติ …เป… “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ ปชานนฺโต อาชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต. อุปธิํ น กยิรา ติ ตณฺหูปธิํ น กเรยฺย, ทิฏฺฐูปธิํ น กเรยฺย, กิเลสูปธิํ น กเรยฺย, ทุจฺจริตูปธิํ น กเรยฺย, อาหารูปธิํ น กเรยฺย, ปฏิฆูปธิํ น กเรยฺย, จตโสฺส อุปาทินฺนธาตุโย อุปธี น กเรยฺย, ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ อุปธี น กเรยฺย, ฉ วิญฺญาณกาเย อุปธี น กเรยฺย, น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺยาติ— ตสฺมา ปชานํ อุปธิํ น กยิรา.
ทุกฺขสฺสา ติ ชาติทุกฺขสฺส ชราทุกฺขสฺส พฺยาธิทุกฺขสฺส มรณทุกฺขสฺส โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขสฺส. ปภวานุปสฺสี ติ ทุกฺขสฺส มูลานุปสฺสี เหตานุปสฺสี นิทานานุปสฺสี สมฺภวานุปสฺสี ปภวานุปสฺสี สมุฏฺฐานานุปสฺสี อาหารานุปสฺสี อารมฺมณานุปสฺสี ปจฺจยานุปสฺสี สมุทยานุปสฺสี. อนุปสฺสนา วุจฺจติ ญาณํ. ยา ปญฺญา ปชานนา …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ. อิมาย อนุปสฺสนาย ปญฺญาย อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต. โส วุจฺจติ อนุปสฺสีติ— ทุกฺขสฺส ชาติปฺปภวานุปสฺสี. เตนาห ภควา—
“โย เว อวิทฺวา อุปธิํ กโรติ,
ปุนปฺปุนํ ทุกฺขมุเปติ มนฺโท;
ตสฺมา ปชานํ อุปธิํ น กยิรา,
ทุกฺขสฺส ชาติปฺปภวานุปสฺสี”ติ.
ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน,
อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิ;
กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ,
ชาติํ ชรํ โสกปริทฺทวญฺจ;
ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิ,
ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม. (4)
ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน ติ ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อยาจิมฺห อชฺเฌสิมฺห ปสาทยิมฺห. อกิตฺตยี โน ติ กิตฺติตํ ปกิตฺติตํ อาจิกฺขิตํ เทสิตํ ปญฺญปิตํ ปฏฺฐปิตํ วิวริตํ วิภตฺตํ อุตฺตานีกตํ ปกาสิตนฺติ— ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน.
อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหี ติ อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม, อญฺญํ ตํ ยาจาม, อญฺญํ ตํ อชฺเฌสาม, อญฺญํ ตํ ปสาเทม, อุตฺตริ ตํ ปุจฺฉาม. ตทิงฺฆ พฺรูหี ติ อิงฺฆ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ— อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิ.
กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ, ชาติํ ชรํ โสกปริทฺทวญฺจา ติ. กถํ นู ติ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา ทฺเวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา— “เอวํ นุ โข, นนุ โข, กิํ นุ โข, กถํ นุ โข”ติ— กถํ นุ. ธีรา ติ ธีรา ปณฺฑิตา ปญฺญวนฺโต พุทฺธิมนฺโต ญาณิโน วิภาวิโน เมธาวิโน. โอฆนฺ ติ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฐฆํ อวิชฺโชฆํ. ชาตี ติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชาติ สญฺชาติ โอกฺกนฺติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ ขนฺธานํ ปาตุภาโว อายตนานํ ปฏิลาโภ. ชรา ติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก. โสโก ติ ญาติพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส ทิฏฺฐิพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส อญฺญตรญฺญตเรน พฺยสเนน วา สมนฺนาคตสฺส อญฺญตรญฺญตเรน ทุกฺขธมฺเมน วา ผุฏฺฐสฺส โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก อนฺโตฑาโห อนฺโตปริฑาโห เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ โสกสลฺลํ. ปริเทโว ติ ญาติพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส ทิฏฺฐิพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส อญฺญตรญฺญตเรน พฺยสเนน วา สมนฺนาคตสฺส อญฺญตรญฺญตเรน ทุกฺขธมฺเมน วา ผุฏฺฐสฺส อาเทโว ปริเทโว อาเทวนา ปริเทวนา อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปนา ลาลปฺปิตตฺตํ.
กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ, ชาติํ ชรํ โสกปริทฺทวญฺจา ติ ธีรา กถํ โอฆญฺจ ชาติญฺจ ชรญฺจ โสกญฺจ ปริเทวญฺจ ตรนฺติ อุตฺตรนฺติ ปตรนฺติ สมติกฺกมนฺติ วีติวตฺตนฺตีติ— กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ, ชาติํ ชรํ โสกปริทฺทวญฺจ.
ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหี ติ. ตนฺ ติ ยํ ปุจฺฉามิ ยํ ยาจามิ ยํ อชฺเฌสามิ ยํ ปสาเทมิ. มุนี ติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ. ยา ปญฺญา ปชานนา …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ. ภควา เตน ญาเณน สมนฺนาคโต มุนิ โมนปฺปตฺโต. ตีณิ โมเนยฺยานิ— กายโมเนยฺยํ วจีโมเนยฺยํ มโนโมเนยฺยํ.
กตมํ กายโมเนยฺยํ? ติวิธานํ กายทุจฺจริตานํ ปหานํ กายโมเนยฺยํ. ติวิธํ กายสุจริตํ กายโมเนยฺยํ. กายารมฺมเณ ญาณํ กายโมเนยฺยํ. กายปริญฺญา กายโมเนยฺยํ. ปริญฺญาสหคโต มคฺโค กายโมเนยฺยํ. กาเย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ กายโมเนยฺยํ. กายสงฺขารนิโรโธ จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ กายโมเนยฺยํ. อิทํ กายโมเนยฺยํ.
กตมํ วจีโมเนยฺยํ? จตุพฺพิธานํ วจีทุจฺจริตานํ ปหานํ วจีโมเนยฺยํ. จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํ วจีโมเนยฺยํ. วาจารมฺมเณ ญาณํ วจีโมเนยฺยํ. วาจาปริญฺญา วจีโมเนยฺยํ. ปริญฺญาสหคโต มคฺโค วจีโมเนยฺยํ. วาจาย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ วจีโมเนยฺยํ. วจีสงฺขารนิโรโธ ทุติยชฺฌานสมาปตฺติ วจีโมเนยฺยํ. อิทํ วจีโมเนยฺยํ.
กตมํ มโนโมเนยฺยํ? ติวิธานํ มโนทุจฺจริตานํ ปหานํ มโนโมเนยฺยํ. ติวิธํ มโนสุจริตํ มโนโมเนยฺยํ. จิตฺตารมฺมเณ ญาณํ มโนโมเนยฺยํ. จิตฺตปริญฺญา มโนโมเนยฺยํ. ปริญฺญาสหคโต มคฺโค มโนโมเนยฺยํ. จิตฺเต ฉนฺทราคสฺส ปหานํ มโนโมเนยฺยํ. จิตฺตสงฺขารนิโรโธ สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ มโนโมเนยฺยํ. อิทํ มโนโมเนยฺยํ.
กายมุนิํ วจีมุนิํ,
มโนมุนิมนาสวํ;
มุนิํ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ,
อาหุ สพฺพปฺปหายินํ.
กายมุนิํ วจีมุนิํ,
มโนมุนิมนาสวํ;
มุนิํ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ,
อาหุ นินฺหาตปาปกนฺติ.
อิเมหิ ตีหิ โมเนเยฺยหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตา. ฉ มุนิโน— อคารมุนิโน, อนคารมุนิโน, เสขมุนิโน, อเสขมุนิโน, ปจฺเจกมุนิโน มุนิมุนิโนติ. กตเม อคารมุนิโน? เย เต อคาริกา ทิฏฺฐปทา วิญฺญาตสาสนา— อิเม อคารมุนิโน. กตเม อนคารมุนิโน? เย เต ปพฺพชิตา ทิฏฺฐปทา วิญฺญาตสาสนา— อิเม อนคารมุนิโน. สตฺต เสขา เสขมุนิโน. อรหนฺโต อเสขมุนิโน. ปจฺเจกสมฺพุทฺธา ปจฺเจกมุนิโน. ตถาคตา อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา มุนิมุนิโน.
น โมเนน มุนี โหติ,
มูฬฺหรูโป อวิทฺทสุ;
โย จ ตุลํว ปคฺคยฺห,
วรมาทาย ปณฺฑิโต.
ปาปานิ ปริวชฺเชติ,
ส มุนี เตน โส มุนิ;
โย มุนาติ อุโภ โลเก,
มุนิ เตน ปวุจฺจติ.
อสตญฺจ สตญฺจ ญตฺวา ธมฺมํ,
อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก;
เทวมนุเสฺสหิ ปูชนีโย,
สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนีติ.
สาธุ วิยากโรหี ติ ตํ สาธุ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ— ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิ. ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม ติ ตถา หิ เต วิทิโต ตุลิโต ตีริโต วิภูโต วิภาวิโต เอส ธมฺโมติ— ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน,
อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิ;
กถํ นุ ธีรา วิตรนฺติ โอฆํ,
ชาติํ ชรํ โสกปริทฺทวญฺจ;
ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิ,
ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม”ติ.
กิตฺตยิสฺสามิ เต ธมฺมํ, (เมตฺตคูติ ภควา)
ทิฏฺเฐ ธมฺเม อนีติหํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ,
ตเร โลเก วิสตฺติกํ. (5)
กิตฺตยิสฺสามิ เต ธมฺมนฺ ติ. ธมฺมนฺ ติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ, จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน, จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน, จตฺตาโร อิทฺธิปาเท, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺเค, อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ, นิพฺพานญฺจ, นิพฺพานคามินิญฺจ ปฏิปทํ กิตฺตยิสฺสามิ อาจิกฺขิสฺสามิ เทเสสฺสามิ ปญฺญเปสฺสามิ ปฏฺฐเปสฺสามิ วิวริสฺสามิ วิภชิสฺสามิ อุตฺตานีกริสฺสามิ ปกาสิสฺสามีติ— กิตฺตยิสฺสามิ เต ธมฺมํ. เมตฺตคู ติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ.
ทิฏฺเฐ ธมฺเม อนีติหนฺ ติ. ทิฏฺเฐ ธมฺเม ติ ทิฏฺเฐ ธมฺเม ญาเต ธมฺเม ตุลิเต ธมฺเม ตีริเต ธมฺเม วิภูเต ธมฺเม วิภาวิเต ธมฺเม สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ …เป… ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ทิฏฺเฐ ธมฺเม ญาเต ธมฺเม ตุลิเต ธมฺเม ตีริเต ธมฺเม วิภูเต ธมฺเม วิภาวิเต ธมฺเมติ— เอวมฺปิ ทิฏฺเฐ ธมฺเม กถยิสฺสามิ. อถ วา ทุกฺเข ทิฏฺเฐ ทุกฺขํ กถยิสฺสามิ, สมุทเย ทิฏฺเฐ สมุทยํ กถยิสฺสามิ, มคฺเค ทิฏฺเฐ มคฺคํ กถยิสฺสามิ, นิโรเธ ทิฏฺเฐ นิโรธํ กถยิสฺสามีติ— เอวมฺปิ ทิฏฺเฐ ธมฺเม กถยิสฺสามิ. อถ วา ทิฏฺเฐ ธมฺเม สนฺทิฏฺฐิกํ อกาลิกํ เอหิปสฺสิกํ โอปเนยฺยิกํ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพํ วิญฺญูหีติ— เอวมฺปิ ทิฏฺเฐ ธมฺเม กถยิสฺสามีติ ทิฏฺเฐ ธมฺเม. อนีติหนฺ ติ น อิติหีติหํ น อิติกิราย น ปรมฺปราย น ปิฏกสมฺปทาย น ตกฺกเหตุ น นยเหตุ น อาการปริวิตกฺเกน น ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา, สามํ สยมภิญฺญาตํ อตฺตปจฺจกฺขธมฺมํ, ตํ กถยิสฺสามีติ— ทิฏฺเฐ ธมฺเม อนีติหํ.
ยํ วิทิตฺวา สโต จรนฺ ติ ยํ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, “สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา”ติ… “สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา”ติ …เป… “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. สโต ติ จตูหิ การเณหิ สโต— กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต …เป… โส วุจฺจติ สโต. จรนฺ ติ จรนฺโต วิหรนฺโต อิริยนฺโต วตฺเตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโตติ— ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ.
ตเร โลเก วิสตฺติกนฺ ติ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. วิสตฺติกา ติ เกนฏฺเฐน วิสตฺติกา? วิสตาติ วิสตฺติกา, วิสาลาติ วิสตฺติกา, วิสฏาติ วิสตฺติกา, วิสมาติ วิสตฺติกา, วิสกฺกตีติ วิสตฺติกา, วิสํหรตีติ วิสตฺติกา, วิสํวาทิกาติ วิสตฺติกา, วิสมูลาติ วิสตฺติกา, วิสผลาติ วิสตฺติกา, วิสปริโภคาติ วิสตฺติกา, วิสาลา วา ปน สา ตณฺหา รูเป สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺฐพฺเพ ธมฺเม กุเล คเณ อาวาเส ลาเภ ยเส ปสํสาย สุเข จีวเร ปิณฺฑปาเต เสนาสเน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร กามธาตุยา รูปธาตุยา อรูปธาตุยา กามภเว รูปภเว อรูปภเว สญฺญาภเว อสญฺญาภเว เนวสญฺญานาสญฺญาภเว เอกโวการภเว จตุโวการภเว ปญฺจโวการภเว อตีเต อนาคเต ปจฺจุปฺปนฺเน ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกา. โลเก ติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเก. ตเร โลเก วิสตฺติกนฺ ติ โลเก เวสา วิสตฺติกา, โลเก เวตํ วิสตฺติกํ สโต ตเรยฺย อุตฺตเรยฺย ปตเรยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺยาติ— ตเร โลเก วิสตฺติกํ. เตนาห ภควา—
“กิตฺตยิสฺสามิ เต ธมฺมํ, (เมตฺตคูติ ภควา)
ทิฏฺเฐ ธมฺเม อนีติหํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ,
ตเร โลเก วิสตฺติกนฺ”ติ.
ตญฺจาหํ อภินนฺทามิ,
มเหสิ ธมฺมมุตฺตมํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ,
ตเร โลเก วิสตฺติกํ. (6)
ตญฺจาหํ อภินนฺทามี ติ. ตนฺ ติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺฐํ. นนฺทามิ อภินนฺทามิ โมทามิ อนุโมทามิ อิจฺฉามิ สาทิยามิ ยาจามิ ปตฺถยามิ ปิหยามิ อภิชปฺปามีติ— ตญฺจาหํ อภินนฺทามิ.
มเหสิ ธมฺมมุตฺตมนฺ ติ. มเหสี ติ กิํ มเหสิ ภควา, มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหนฺตํ สมาธิกฺขนฺธํ …เป… มหนฺตํ ปญฺญากฺขนฺธํ… มหนฺตํ วิมุตฺติกฺขนฺธํ… มหนฺตํ วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต ตโมกายสฺส ปทาลนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต วิปลฺลาสสฺส ปเภทนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต ตณฺหาสลฺลสฺส อพฺพหนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต ทิฏฺฐิสงฺฆาฏสฺส วินิเวฐนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต มานธชสฺส ปปาตนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต อภิสงฺขารสฺส วูปสมํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต โอฆสฺส นิตฺถรณํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต ภารสฺส นิกฺเขปนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต สํสารวฏฺฏสฺส อุปจฺเฉทํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต สนฺตาปสฺส นิพฺพาปนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต ปริฬาหสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธิํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหโต ธมฺมธชสฺส อุสฺสาปนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหนฺเต สติปฏฺฐาเน …เป… มหนฺเต สมฺมปฺปธาเน… มหนฺเต อิทฺธิปาเท… มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ… มหนฺตานิ พลานิ… มหนฺเต โพชฺฌงฺเค… มหนฺตํ อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ… มหนฺตํ ปรมตฺถํ อมตํ นิพฺพานํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มเหสกฺเขหิ สตฺเตหิ เอสิโต คเวสิโต ปริเยสิโต— “กหํ พุทฺโธ, กหํ ภควา, กหํ เทวเทโว, กหํ นราสโภ”ติ มเหสิ. ธมฺมมุตฺตมนฺ ติ ธมฺมมุตฺตมํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. อุตฺตมนฺ ติ อคฺคํ เสฏฺฐํ วิเสฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ ธมฺมนฺติ— มเหสิ ธมฺมมุตฺตมํ.
ยํ วิทิตฺวา สโต จรนฺ ติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, “สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา”ติ… “สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา”ติ …เป… “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. สโต ติ จตูหิ การเณหิ สโต— กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต, เวทนาสุ …เป… จิตฺเต… ธมฺเมสุ… ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต… โส วุจฺจติ สโต. จรนฺ ติ จรนฺโต วิหรนฺโต อิริยนฺโต วตฺเตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโตติ— ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ.
ตเร โลเก วิสตฺติกนฺ ติ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. วิสตฺติกา ติ เกนฏฺเฐน วิสตฺติกา …เป… วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกา. โลเก ติ อปายโลเก …เป… อายตนโลเก. ตเร โลเก วิสตฺติกนฺ ติ โลเก เวสา วิสตฺติกา, โลเก เวตํ วิสตฺติกํ สโต ตเรยฺย อุตฺตเรยฺย ปตเรยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺยาติ— ตเร โลเก วิสตฺติกํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“ตญฺจาหํ อภินนฺทามิ,
มเหสิ ธมฺมมุตฺตมํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ,
ตเร โลเก วิสตฺติกนฺ”ติ.
ยํ กิญฺจิ สมฺปชานาสิ, (เมตฺตคูติ ภควา)
อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ;
เอเตสุ นนฺทิญฺจ นิเวสนญฺจ,
ปนุชฺช วิญฺญาณํ ภเว น ติฏฺเฐ. (7)
ยํ กิญฺจิ สมฺปชานาสี ติ ยํ กิญฺจิ ปชานาสิ อาชานาสิ วิชานาสิ ปฏิวิชานาสิ ปฏิวิชฺฌสีติ— ยํ กิญฺจิ สมฺปชานาสิ. เมตฺตคู ติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควา ติ คารวาธิวจนเมตํ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ— เมตฺตคูติ ภควา.
อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ ติ. อุทฺธนฺ ติ อนาคตํ; อโธ ติ อตีตํ; ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ ติ ปจฺจุปฺปนฺนํ. อุทฺธนฺ ติ เทวโลโก; อโธ ติ นิรยโลโก; ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ ติ มนุสฺสโลโก. อถ วา อุทฺธนฺ ติ กุสลา ธมฺมา; อโธ ติ อกุสลา ธมฺมา; ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ ติ อพฺยากตา ธมฺมา. อุทฺธนฺ ติ อรูปธาตุ; อโธ ติ กามธาตุ; ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ ติ รูปธาตุ. อุทฺธนฺ ติ สุขา เวทนา; อโธ ติ ทุกฺขา เวทนา; ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ ติ อทุกฺขมสุขา เวทนา. อุทฺธนฺ ติ อุทฺธํ ปาทตลา; อโธ ติ อโธ เกสมตฺถกา; ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ ติ เวมชฺเฌติ— อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ.
เอเตสุ นนฺทิญฺจ นิเวสนญฺจ, ปนุชฺช วิญฺญาณํ ภเว น ติฏฺเฐ ติ เอเตสู ติ อาจิกฺขิเตสุ เทสิเตสุ ปญฺญปิเตสุ ปฏฺฐปิเตสุ วิวริเตสุ วิภชิเตสุ อุตฺตานีกเตสุ ปกาสิเตสุ. นนฺที วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. นิเวสนนฺ ติ ทฺเว นิเวสนา— ตณฺหานิเวสนา จ ทิฏฺฐินิเวสนา จ. กตมา ตณฺหา นิเวสนา? ยาวตา ตณฺหาสงฺขาเตน …เป… อยํ ตณฺหานิเวสนา. กตมา ทิฏฺฐินิเวสนา? วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ …เป… อยํ ทิฏฺฐินิเวสนา.
ปนุชฺช วิญฺญาณนฺ ติ ปุญฺญาภิสงฺขารสหคตํ วิญฺญาณํ, อปุญฺญาภิสงฺขารสหคตํ วิญฺญาณํ, อาเนญฺชาภิสงฺขารสหคตํ วิญฺญาณํ. เอเตสุ นนฺทิญฺจ นิเวสนญฺจ อภิสงฺขารสหคตญฺจ วิญฺญาณํ นุชฺช ปนุชฺช นุท ปนุท ชห ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตีกโรหิ อนภาวํ คเมหีติ— เอเตสุ นนฺทิญฺจ นิเวสนญฺจ ปนุชฺช วิญฺญาณํ.
ภเว น ติฏฺเฐ ติ. ภวา ติ ทฺเว ภวา— กมฺมภโว จ ปฏิสนฺธิโก จ ปุนพฺภโว. กตโม กมฺมภโว? ปุญฺญาภิสงฺขาโร อปุญฺญาภิสงฺขาโร อาเนญฺชาภิสงฺขาโร— อยํ กมฺมภโว. กตโม ปฏิสนฺธิโก ปุนพฺภโว? ปฏิสนฺธิกา รูปํ เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํ— อยํ ปฏิสนฺธิโก ปุนพฺภโว. ภเว น ติฏฺเฐ ติ นนฺทิญฺจ นิเวสนญฺจ อภิสงฺขารสหคตํ วิญฺญาณญฺจ กมฺมภวญฺจ ปฏิสนฺธิกญฺจ ปุนพฺภวํ ปชหนฺโต วิโนเทนฺโต พฺยนฺตีกโรนฺโต อนภาวํ คเมนฺโต กมฺมภเว น ติฏฺเฐยฺย ปฏิสนฺธิเก ปุนพฺภเว น ติฏฺเฐยฺย น สนฺติฏฺเฐยฺยาติ— ปนุชฺช วิญฺญาณํ ภเว น ติฏฺเฐ. เตนาห ภควา—
“ยํ กิญฺจิ สมฺปชานาสิ, (เมตฺตคูติ ภควา)
อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ;_
เอเตสุ นนฺทิญฺจ นิเวสนญฺจ,
ปนุชฺช วิญฺญาณํ ภเว น ติฏฺเฐ”ติ.
เอวํวิหารี สโต อปฺปมตฺโต,
ภิกฺขุ จรํ หิตฺวา มมายิตานิ;
ชาติํ ชรํ โสกปริทฺทวญฺจ,
อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺขํ. (8)
เอวํวิหารี สโต อปฺปมตฺโต ติ. เอวํวิหารี ติ นนฺทิญฺจ นิเวสนญฺจ อภิสงฺขารสหคตวิญฺญาณญฺจ กมฺมภวญฺจ ปฏิสนฺธิกญฺจ ปุนพฺภวํ ปชหนฺโต วิโนเทนฺโต พฺยนฺตีกโรนฺโต อนภาวํ คเมนฺโตติ— เอวํวิหารี. สโต ติ จตูหิ การเณหิ สโต— กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต …เป… โส วุจฺจติ สโต. อปฺปมตฺโต ติ สกฺกจฺจการี สาตจฺจการี อฏฺฐิตการี อโนลีนวุตฺติโก อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺโท อนิกฺขิตฺตธุโร อปฺปมตฺโต กุสเลสุ ธมฺเมสุ— “กถาหํ อปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ, ปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ตตฺถ ตตฺถ ปญฺญาย อนุคฺคเณฺหยฺยนฺ”ติ โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุโสฺสฬฺหี จ อปฺปฏิวานี จ สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺฐานํ อนุโยโค อปฺปมตฺโต อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสุ. “กถาหํ อปริปูรํ วา สมาธิกฺขนฺธํ …เป… ปญฺญากฺขนฺธํ… วิมุตฺติกฺขนฺธํ… วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ ปริปูรํ วา วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ ตตฺถ ตตฺถ ปญฺญาย อนุคฺคเณฺหยฺยนฺ”ติ โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุโสฺสฬฺหี จ อปฺปฏิวานี จ สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺฐานํ อนุโยโค อปฺปมตฺโต อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสุ. “กถาหํ อปริญฺญาตํ วา ทุกฺขํ ปริชาเนยฺยํ, อปฺปหีเน วา กิเลเส ปชเหยฺยํ, อภาวิตํ วา มคฺคํ ภาเวยฺยํ, อสจฺฉิกตํ วา นิโรธํ สจฺฉิกเรยฺยนฺ”ติ โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุโสฺสฬฺหี จ อปฺปฏิวานี จ สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺฐานํ อนุโยโค อปฺปมตฺโต อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสูติ— เอวํวิหารี สโต อปฺปมตฺโต.
ภิกฺขุ จรํ หิตฺวา มมายิตานี ติ. ภิกฺขู ติ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก วา ภิกฺขุ เสกฺโข วา ภิกฺขุ. จรนฺ ติ จรนฺโต วิหรนฺโต อิริยนฺโต วตฺเตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโต. มมตฺตา ติ ทฺเว มมตฺตา— ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฏฺฐิมมตฺตญฺจ …เป… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ …เป… อิทํ ทิฏฺฐิมมตฺตํ… ตณฺหามมตฺตํ ปหาย ทิฏฺฐิมมตฺตํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา มมตฺเต ชหิตฺวา จชิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ— ภิกฺขุ จรํ หิตฺวา มมายิตานิ.
ชาติํ ชรํ โสกปริทฺทวญฺจ, อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺขนฺ ติ. ชาตี ติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ …เป… ชรนฺ ติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ …เป… โสโก ติ ญาติพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส …เป… ปริเทโว ติ ญาติพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส …เป… อิธา ติ อิมิสฺสา ทิฏฺฐิยา …เป… อิมสฺมิํ มนุสฺสโลเก. วิทฺวา ติ วิชฺชาคโต ญาณี วิภาวี เมธาวี. ทุกฺขนฺ ติ ชาติทุกฺขํ …เป… โทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ. ชาติํ ชรํ โสกปริทฺทวญฺจ, อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺขนฺ ติ วิชฺชาคโต ญาณี วิภาวี เมธาวี อิเธว ชาติญฺจ ชรญฺจ โสกปริทฺทวญฺจ ทุกฺขญฺจ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตีกเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ— ชาติํ ชรํ โสกปริทฺทวญฺจ, อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺขํ. เตนาห ภควา—
“เอวํวิหารี สโต อปฺปมตฺโต,
ภิกฺขุ จรํ หิตฺวา มมายิตานิ;
ชาติํ ชรํ โสกปริทฺทวญฺจ,
อิเธว วิทฺวา ปชเหยฺย ทุกฺขนฺ”ติ._
เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน,
สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํ;
อทฺธา หิ ภควา ปหาสิ ทุกฺขํ,
ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม. (9)
เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน ติ. เอตนฺ ติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺฐํ นนฺทามิ อภินนฺทามิ โมทามิ อนุโมทามิ อิจฺฉามิ สาทิยามิ ปตฺถยามิ ปิหยามิ อภิชปฺปามิ. มเหสิโน ติ กิํ มเหสิ ภควา? มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ …เป… กหํ นราสโภติ มเหสีติ— เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน.
สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกนฺ ติ. สุกิตฺติตนฺ ติ สุกิตฺติตํ สุอาจิกฺขิตํ สุเทสิตํ สุปญฺญปิตํ สุปฏฺฐปิตํ สุวิวริตํ สุวิภชิตํ สุอุตฺตานีกตํ สุปกาสิตนฺติ— สุกิตฺติตํ. โคตมนูปธีกนฺ ติ อุปธี วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ. อุปธิปฺปหานํ อุปธิวูปสมํ อุปธิปฏินิสฺสคฺคํ อุปธิปฏิปสฺสทฺธํ อมตํ นิพฺพานนฺติ— สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํ.
อทฺธา หิ ภควา ปหาสิ ทุกฺขนฺ ติ. อทฺธา ติ เอกํสวจนํ นิสฺสํสยวจนํ นิกฺกงฺขาวจนํ อทฺเวชฺฌวจนํ อทฺเวฬฺหกวจนํ นิโรธวจนํ อปณฺณกวจนํ อวตฺถาปนวจนเมตํ— อทฺธาติ. ภควา ติ คารวาธิวจนเมตํ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ. ปหาสิ ทุกฺขนฺ ติ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ ปหาสิ ปชหิ วิโนเทสิ พฺยนฺตีกโรสิ อนภาวํ คเมสีติ— อทฺธา หิ ภควา ปหาสิ ทุกฺขํ.
ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม ติ ตถา หิ เต วิทิโต ตุลิโต ตีริโต วิภูโต วิภาวิโต เอส ธมฺโมติ— ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน,
สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํ;
อทฺธา หิ ภควา ปหาสิ ทุกฺขํ,
ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม”ติ.
เต จาปิ นูนปฺปชเหยฺยุ ทุกฺขํ,
เย ตฺวํ มุนิ อฏฺฐิตํ โอวเทยฺย;
ตํ ตํ นมสฺสามิ สเมจฺจ นาค,
อปฺเปว มํ ภควา อฏฺฐิตํ โอวเทยฺย. (10)
เต จาปิ นูนปฺปชเหยฺยุ ทุกฺขนฺ ติ. เต จาปี ติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ. ปชเหยฺยุ ทุกฺขนฺ ติ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ ปชเหยฺยุํ วิโนเทยฺยุํ พฺยนฺตีกเรยฺยุํ อนภาวํ คเมยฺยุนฺติ— เต จาปิ นูนปฺปชเหยฺยุ ทุกฺขํ.
เย ตฺวํ มุนิ อฏฺฐิตํ โอวเทยฺยา ติ. เย ติ ขตฺติเย จ พฺราหฺมเณ จ เวเสฺส จ สุทฺเท จ คหฏฺเฐ จ ปพฺพชิเต จ เทเว จ มนุเสฺส จ. ตฺวนฺ ติ ภควนฺตํ ภณติ. มุนี ติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ …เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. อฏฺฐิตํ โอวเทยฺยา ติ อฏฺฐิตํ โอวเทยฺย สกฺกจฺจํ โอวเทยฺย อภิณฺหํ โอวเทยฺย ปุนปฺปุนํ โอวเทยฺย อนุสาเสยฺยาติ— เย ตฺวํ มุนิ อฏฺฐิตํ โอวเทยฺย.
ตํ ตํ นมสฺสามิ สเมจฺจ นาคา ติ. ตนฺ ติ ภควนฺตํ ภณติ. นมสฺสามี ติ กาเยน วา นมสฺสามิ, วาจาย วา นมสฺสามิ, จิตฺเตน วา นมสฺสามิ, อนฺวตฺถปฏิปตฺติยา วา นมสฺสามิ, ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยา วา นมสฺสามิ, สกฺกโรมิ ครุํ กโรมิ มาเนมิ ปูเชมิ. สเมจฺจา ติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ สมาคนฺตฺวา อภิสมาคนฺตฺวา สมฺมุขา ตํ นมสฺสามิ. นาคา ติ นาโค จ ภควา อาคุํ น กโรตีติ— นาโค, น คจฺฉตีติ— นาโค, น อาคจฺฉตีติ— นาโค. กถํ ภควา อาคุํ น กโรตีติ— นาโค? อาคุ วุจฺจติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยา.
อาคุํ น กโรติ กิญฺจิ โลเก, (สภิยาติ ภควา)
สพฺพสํโยเค วิสชฺช พนฺธนานิ;
สพฺพตฺถ น สชฺชตี วิมุตฺโต,
นาโค ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตาติ.
เอวํ ภควา อาคุํ น กโรตีติ— นาโค.
กถํ ภควา น คจฺฉตีติ— นาโค. ภควา น ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ, น โทสาคติํ คจฺฉติ, น โมหาคติํ คจฺฉติ, น ภยาคติํ คจฺฉติ, น ราควเสน คจฺฉติ, น โทสวเสน คจฺฉติ, น โมหวเสน คจฺฉติ, น มานวเสน คจฺฉติ, น ทิฏฺฐิวเสน คจฺฉติ, น อุทฺธจฺจวเสน คจฺฉติ, น วิจิกิจฺฉาวเสน คจฺฉติ, น อนุสยวเสน คจฺฉติ, น วคฺเคหิ ธมฺเมหิ ยายติ นียติ วุยฺหติ สํหรียติ. เอวํ ภควา น คจฺฉตีติ— นาโค.
กถํ ภควา น อาคจฺฉตีติ— นาโค. โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ. สกทาคามิมคฺเคน …เป… อนาคามิมคฺเคน… อรหตฺตมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ. เอวํ ภควา น อาคจฺฉตีติ นาโคติ— ตํ ตํ นมสฺสามิ สเมจฺจ นาค.
อปฺเปว มํ ภควา อฏฺฐิตํ โอวเทยฺยา ติ อปฺเปว มํ ภควา อฏฺฐิตํ โอวเทยฺย สกฺกจฺจํ โอวเทยฺย อภิณฺหํ โอวเทยฺย ปุนปฺปุนํ โอวเทยฺย อนุสาเสยฺยาติ— อปฺเปว มํ ภควา อฏฺฐิตํ โอวเทยฺย. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“เต จาปิ นูนปฺปชเหยฺยุ ทุกฺขํ,
เย ตฺวํ มุนิ อฏฺฐิตํ โอวเทยฺย;
ตํ ตํ นมสฺสามิ สเมจฺจ นาค,
อปฺเปว มํ ภควา อฏฺฐิตํ โอวเทยฺยา”ติ.
ยํ พฺราหฺมณํ เวทคุมาภิชญฺญา,
อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺตํ;
อทฺธา หิ โส โอฆมิมํ อตาริ,
ติณฺโณ จ ปารํ อขิโล อกงฺโข. (11)
ยํ พฺราหฺมณํ เวทคุมาภิชญฺญา ติ. พฺราหฺมโณ ติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ. สกฺกายทิฏฺฐิ พาหิตา โหติ, วิจิกิจฺฉา พาหิตา โหติ, สีลพฺพตปรามาโส พาหิโต โหติ, ราโค พาหิโต โหติ, โทโส พาหิโต โหติ, โมโห พาหิโต โหติ, มาโน พาหิโต โหติ. พาหิตาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยา.
พาหิตฺวา สพฺพปาปกานิ, (สภิยาติ ภควา)
วิมโล สาธุสมาหิโต ฐิตตฺโต;
สํสารมติจฺจ เกวลี โส,
อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมา.
เวทคู ติ เวโท วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ …เป… สพฺพํ เวทมติจฺจ เวทคู โสติ. อภิชญฺญา ติ อภิชาเนยฺย อาชาเนยฺย วิชาเนยฺย ปฏิวิชาเนยฺย ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ— ยํ พฺราหฺมณํ เวทคุมาภิชญฺญา.
อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺตนฺ ติ. อกิญฺจนนฺ ติ ราคกิญฺจนํ โทสกิญฺจนํ โมหกิญฺจนํ มานกิญฺจนํ ทิฏฺฐิกิญฺจนํ กิเลสกิญฺจนํ ทุจฺจริตกิญฺจนํ, ยเสฺสเต กิญฺจนา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อกิญฺจโน. กามา ติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา— วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ …เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา …เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. ภวา ติ ทฺเว ภวา— กมฺมภโว จ ปฏิสนฺธิโก จ ปุนพฺภโว …เป… อยํ ปฏิสนฺธิโก ปุนพฺภโว. อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺตนฺ ติ อกิญฺจนํ ปุคฺคลํ กามภเว จ อสตฺตํ อลคฺคํ อลคฺคิตํ อปลิพุทฺธํ นิกฺขนฺตํ นิสฺสฏํ วิปฺปมุตฺตํ วิสญฺญุตฺตํ วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรนฺตนฺติ— อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺตํ.
อทฺธา หิ โส โอฆมิมํ อตารี ติ. อทฺธา ติ เอกํสวจนํ …เป… อวตฺถาปนวจนเมตํ— อทฺธาติ. โอฆนฺ ติ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฐฆํ อวิชฺโชฆํ. อตารี ติ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยีติ— อทฺธา หิ โส โอฆมิมํ อตาริ.
ติณฺโณ จ ปารํ อขิโล อกงฺโข ติ. ติณฺโณ ติ กาโมฆํ ติณฺโณ, ภโวฆํ ติณฺโณ, ทิฏฺโฐฆํ ติณฺโณ, อวิชฺโชฆํ ติณฺโณ, สํสารปถํ ติณฺโณ อุตฺติณฺโณ นิตฺถิณฺโณ อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโต. โส วุตฺถวาโส จิณฺณจรโณ คตทฺโธ คตทิโส คตโกฏิโก ปาลิตพฺรหฺมจริโย อุตฺตมทิฏฺฐิปฺปตฺโต ภาวิตมคฺโค, ปหีนกิเลโส ปฏิวิทฺธากุปฺโป สจฺฉิกตนิโรโธ. ทุกฺขํ ตสฺส ปริญฺญาตํ, สมุทโย ปหีโน, มคฺโค ภาวิโต, นิโรโธ สจฺฉิกโต, อภิญฺเญยฺยํ อภิญฺญาตํ, ปริญฺเญยฺยํ ปริญฺญาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ. โส อุกฺขิตฺตปลิโฆ สํกิณฺณปริกฺโข อพฺพุเฬฺหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสญฺญุตฺโต ปญฺจงฺควิปฺปหีโน ฉฬงฺคสมนฺนาคโต เอการกฺโข จตุราปเสฺสโน ปนุณฺณปจฺเจกสจฺโจ สมวยสฏฺเฐสโน อนาวิลสงฺกปฺโป ปสฺสทฺธกายสงฺขาโร สุวิมุตฺตจิตฺโต สุวิมุตฺตปญฺโญ เกวลี วุสิตวา อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปฺปตฺโต. โส เนว อาจินาติ น อปจินาติ, อปจินิตฺวา ฐิโต. เนว ปชหติ น อุปาทิยติ, ปชหิตฺวา ฐิโต. เนว วิสิเนติ น อุสฺสิเนติ, วิสิเนตฺวา ฐิโต. เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ, วิธูเปตฺวา ฐิโต. อเสกฺเขน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคตตฺตา ฐิโต. อเสกฺเขน สมาธิกฺขนฺเธน …เป… ปญฺญากฺขนฺเธน… วิมุตฺติกฺขนฺเธน… วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธน สมนฺนาคตตฺตา ฐิโต. สจฺจํ สมฺปฏิปาทยิตฺวา ฐิโต. เอชํ สมติกฺกมิตฺวา ฐิโต. กิเลสคฺคิํ ปริยาทิยิตฺวา ฐิโต. อปริคมนตาย ฐิโต. กถํ สมาทาย ฐิโต? วิมุตฺติปฏิเสวนตาย ฐิโต. เมตฺตาย ปาริสุทฺธิยา ฐิโต. กรุณาย …เป… มุทิตาย… อุเปกฺขาย ปาริสุทฺธิยา ฐิโต. อจฺจนฺตปาริสุทฺธิยา ฐิโต. อตมฺมยตาย ปาริสุทฺธิยา ฐิโต. วิมุตฺตตฺตา ฐิโต. สนฺตุสฺสิตตฺตา ฐิโต. ขนฺธปริยนฺเต ฐิโต. ธาตุปริยนฺเต ฐิโต. อายตนปริยนฺเต ฐิโต. คติปริยนฺเต ฐิโต. อุปปตฺติปริยนฺเต ฐิโต. ปฏิสนฺธิปริยนฺเต ฐิโต. ภวปริยนฺเต ฐิโต. สํสารปริยนฺเต ฐิโต. วฏฺฏปริยนฺเต ฐิโต. อนฺติมภเว ฐิโต. อนฺติเม สมุสฺสเย ฐิโต. อนฺติมเทหธโร อรหา.
“ตสฺสายํ ปจฺฉิมโก ภโว,
จริโมยํ สมุสฺสโย;
ชาติมรณสํสาโร,
นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโว”ติ.
ติณฺโณ จ ปารนฺ ติ ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. โส ปารคโต ปารปฺปตฺโต อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต โกฏิคโต โกฏิปฺปตฺโต ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปตฺโต โวสานคโต โวสานปฺปตฺโต ตาณคโต ตาณปฺปตฺโต เลณคโต เลณปฺปตฺโต สรณคโต สรณปฺปตฺโต อภยคโต อภยปฺปตฺโต อจฺจุตคโต อจฺจุตปฺปตฺโต อมตคโต อมตปฺปตฺโต นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปตฺโต. โส วุตฺถวาโส จิณฺณจรโณ …เป… ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ— ติณฺโณ จ ปารํ.
อขิโล ติ ราโค ขิโล, โทโส ขิโล, โมโห ขิโล, โกโธ ขิโล, อุปนาโห ขิโล …เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ขิลา. ยเสฺสเต ขิลา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา โส วุจฺจติ อขิโล. อกงฺโข ติ ทุกฺเข กงฺขา, ทุกฺขสมุทเย กงฺขา, ทุกฺขนิโรเธ กงฺขา, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย กงฺขา, ปุพฺพนฺเต กงฺขา, อปรนฺเต กงฺขา, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต กงฺขา, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขา, ยา เอวรูปา กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ วิมติ วิจิกิจฺฉา ทฺเวฬฺหกํ ทฺเวธาปโถ สํสโย อเนกํสคฺคาโห อาสปฺปนา ปริสปฺปนา อปริโยคาหนา ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข. ยเสฺสเต กงฺขา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา โส วุจฺจติ อกงฺโขติ— ติณฺโณ จ ปารํ อขิโล อกงฺโข. เตนาห ภควา—
“ยํ พฺราหฺมณํ เวทคุมาภิชญฺญา,
อกิญฺจนํ กามภเว อสตฺตํ;
อทฺธา หิ โส โอฆมิมํ อตาริ,
ติณฺโณ จ ปารํ อขิโล อกงฺโข”ติ.
วิทฺวา จ โย เวทคู นโร อิธ,
ภวาภเว สงฺคมิมํ วิสชฺช;
โส วีตตโณฺห อนีโฆ นิราโส,
อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมิ. (12)
วิทฺวา จ โย เวทคู นโร อิธา ติ. วิทฺวา ติ วิชฺชาคโต ญาณี วิภาวี เมธาวี. โย ติ โย ยาทิโส …เป… มนุโสฺส วา. เวทคู ติ เวโท วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฏฺฐิ. เตหิ เวเทหิ ชาติชรามรณสฺส อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต โกฏิคโต โกฏิปฺปตฺโต ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปตฺโต โวสานคโต โวสานปฺปตฺโต ตาณคโต ตาณปฺปตฺโต เลณคโต เลณปฺปตฺโต สรณคโต สรณปฺปตฺโต อภยคโต อภยปฺปตฺโต อจฺจุตคโต อจฺจุตปฺปตฺโต อมตคโต อมตปฺปตฺโต นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปตฺโต. เวทานํ วา อนฺตคโตติ เวทคู, เวเทหิ วา อนฺตคโตติ เวทคู, สตฺตนฺนํ วา ธมฺมานํ วิทิตตฺตา เวทคู. สกฺกายทิฏฺฐิ วิทิตา โหติ, วิจิกิจฺฉา …เป… สีลพฺพตปรามาโส… ราโค… โทโส… โมโห… มาโน วิทิโต โหติ. วิทิตาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยา.
เวทานิ วิเจยฺย เกวลานิ, (สภิยาติ ภควา)
สมณานํ ยานีธตฺถิ พฺราหฺมณานํ;
สพฺพเวทนาสุ วีตราโค,
สพฺพํ เวทมติจฺจ เวทคู โส.
นโร ติ สตฺโต นโร มานโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ ชนฺตุ อินฺทคุ มนุโช. อิธา ติ อิมิสฺสา ทิฏฺฐิยา …เป… อิมสฺมิํ มนุสฺสโลเกติ— วิทฺวา จ โย เวทคู นโร อิธ.
ภวาภเว สงฺคมิมํ วิสชฺชา ติ. ภวาภเว ติ ภวาภเว กมฺมภเว ปุนพฺภเว กามภเว, กมฺมภเว กามภเว ปุนพฺภเว รูปภเว, กมฺมภเว รูปภเว ปุนพฺภเว อรูปภเว, กมฺมภเว อรูปภเว ปุนพฺภเว ปุนปฺปุนพฺภเว, ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุเนาปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา. สงฺคา ติ สตฺต สงฺคา— ราคสงฺโค, โทสสงฺโค, โมหสงฺโค, มานสงฺโค, ทิฏฺฐิสงฺโค, กิเลสสงฺโค, ทุจฺจริตสงฺโค. วิสชฺชา ติ สงฺเค โวสชฺเชตฺวา วา วิสชฺช. อถ วา สงฺเค พนฺเธ วิพนฺเธ อาพนฺเธ ลคฺเค ลคฺคิเต ปลิพุทฺเธ พนฺธเน โผฏยิตฺวา วา วิสชฺช. ยถา ยานํ วา วยฺหํ วา รถํ วา สกฏํ วา สนฺทมานิกํ วา สชฺชํ วิสชฺชํ กโรนฺติ วิโกเปนฺติ— เอวเมว เต สงฺเค โวสชฺเชตฺวา วา วิสชฺช. อถ วา สงฺเค พนฺเธ วิพนฺเธ อาพนฺเธ ลคฺเค ลคฺคิเต ปลิพุทฺเธ พนฺธเน โผฏยิตฺวา วา วิสชฺชาติ— ภวาภเว สงฺคมิมํ วิสชฺช.
โส วีตตโณฺห อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมี ติ. ตณฺหา ติ รูปตณฺหา …เป… ธมฺมตณฺหา… ยเสฺสสา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ วีตตโณฺห วิคตตโณฺห จตฺตตโณฺห วนฺตตโณฺห มุตฺตตโณฺห ปหีนตโณฺห ปฏินิสฺสฏฺฐตโณฺห วีตราโค จตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺฐราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ— โส วีตตโณฺห. อนีโฆ ติ ราโค นีโฆ, โทโส นีโฆ, โมโห นีโฆ, โกโธ นีโฆ, อุปนาโห นีโฆ …เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา นีฆา. ยเสฺสเต นีฆา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อนีโฆ. นิราโส ติ อาสา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ยเสฺสสา อาสา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ นิราโส. ชาตี ติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ …เป… อายตนานํ ปฏิลาโภ. ชรา ติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ …เป… อินฺทฺริยานํ ปริปาโก. อยํ วุจฺจติ ชรา. โส วีตตโณฺห อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมี ติ โย โส วีตตโณฺห อนีโฆ จ นิราโส จ, โส โข ชาติชรามรณํ อตริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยีติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฏฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ— โส วีตตโณฺห อนีโฆ นิราโส, อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมิ. เตนาห ภควา—
“วิทฺวา จ โย เวทคู นโร อิธ,
ภวาภเว สงฺคมิมํ วิสชฺช;
โส วีตตโณฺห อนีโฆ นิราโส,
อตาริ โส ชาติชรนฺติ พฺรูมี”ติ.
สห คาถาปริโยสานา …เป… สตฺถา เม, ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติ.
เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส จตุตฺโถ.