2.1.5 โธตกมาณวปุจฺฉานิทฺเทส
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ, (อิจฺจายสฺมา โธตโก)
วาจาภิกงฺขามิ มเหสิ ตุยฺหํ;
ตว สุตฺวาน นิคฺโฆสํ,
สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน. (1)
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺ ติ. ปุจฺฉามี ติ ติโสฺส ปุจฺฉา— อทิฏฺฐโชตนา ปุจฺฉา, ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉา, วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา …เป… อิมา ติโสฺส ปุจฺฉา …เป… นิพฺพานปุจฺฉา. ปุจฺฉามิ ตนฺ ติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ, กถยสฺสุ เมติ— ปุจฺฉามิ ตํ. ภควา ติ คารวาธิวจนเมตํ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ. พฺรูหิ เมตนฺ ติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ— ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ.
อิจฺจายสฺมา โธตโก ติ. อิจฺจา ติ ปทสนฺธิ …เป… อายสฺมา ติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ อายสฺมาติ. โธตโก ติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโปติ— อิจฺจายสฺมา โธตโก.
วาจาภิกงฺขามิ มเหสิ ตุยฺหนฺ ติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺฐํ กงฺขามิ อภิกงฺขามิ อิจฺฉามิ สาทิยามิ ปตฺถยามิ ปิหยามิ อภิชปฺปามิ. มเหสี ติ กิํ มเหสิ ภควา? มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ …เป… กหํ นราสโภติ มเหสีติ— วาจาภิกงฺขามิ มเหสิ ตุยฺหํ.
ตว สุตฺวาน นิคฺโฆสนฺ ติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺฐํ สุตฺวา สุณิตฺวา อุคฺคเหตฺวา อุปธารยิตฺวา อุปลกฺขยิตฺวาติ— ตว สุตฺวาน นิคฺโฆสํ.
สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน ติ. สิกฺขา ติ ติโสฺส สิกฺขา— อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขา …เป… อยํ อธิปญฺญาสิกฺขา. นิพฺพานมตฺตโน ติ อตฺตโน ราคสฺส นิพฺพาปนาย, โทสสฺส นิพฺพาปนาย, โมหสฺส นิพฺพาปนาย, โกธสฺส นิพฺพาปนาย, อุปนาหสฺส นิพฺพาปนาย …เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สมาย อุปสมาย วูปสมาย นิพฺพาปนาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปสฺสทฺธิยา อธิสีลมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิปญฺญมฺปิ สิกฺเขยฺย. อิมา ติโสฺส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย, ชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปสฺสนฺโต สิกฺเขยฺย, ปจฺจเวกฺขนฺโต สิกฺเขยฺย, จิตฺตํ ปทหนฺโต สิกฺเขยฺย, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺเขยฺย, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต สิกฺเขยฺย, สติํ อุปฏฺฐเปนฺโต สิกฺเขยฺย, จิตฺตํ สมาทหนฺโต สิกฺเขยฺย, ปญฺญาย ปชานนฺโต สิกฺเขยฺย, อภิญฺเญยฺยํ อภิชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปริญฺเญยฺยํ ปริชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต สิกฺเขยฺย, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺเขยฺย, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย, อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺยาติ— สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ, (อิจฺจายสฺมา โธตโก)
วาจาภิกงฺขามิ มเหสิ ตุยฺหํ;
ตว สุตฺวาน นิคฺโฆสํ,
สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน”ติ.
เตนหาตปฺปํ กโรหิ, (โธตกาติ ภควา)
อิเธว นิปโก สโต;
อิโต สุตฺวาน นิคฺโฆสํ,
สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน. (2)
เตนหาตปฺปํ กโรหี ติ อาตปฺปํ กโรหิ, อุสฺสาหํ กโรหิ, อุโสฺสฬฺหิํ กโรหิ, ถามํ กโรหิ, ธิติํ กโรหิ, วีริยํ กโรหิ, ฉนฺทํ ชเนหิ สญฺชเนหิ อุปฏฺฐเปหิ สมุฏฺฐเปหิ นิพฺพตฺเตหิ อภินิพฺพตฺเตหีติ— เตนหาตปฺปํ กโรหิ.
โธตกา ติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควา ติ คารวาธิวจนเมตํ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ— โธตกาติ ภควา.
อิเธว นิปโก สโต ติ. อิธา ติ อิมิสฺสา ทิฏฺฐิยา อิมิสฺสา ขนฺติยา อิมิสฺสา รุจิยา อิมสฺมิํ อาทาเย อิมสฺมิํ ธมฺเม อิมสฺมิํ วินเย อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย อิมสฺมิํ ปาวจเน อิมสฺมิํ พฺรหฺมจริเย อิมสฺมิํ สตฺถุสาสเน อิมสฺมิํ อตฺตภาเว อิมสฺมิํ มนุสฺสโลเก. นิปโก ติ นิปโก ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวี. สโต ติ จตูหิ การเณหิ สโต— กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต …เป… โส วุจฺจติ สโตติ— อิเธว นิปโก สโต.
อิโต สุตฺวาน นิคฺโฆสนฺ ติ อิโต มยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺฐํ สุตฺวา สุณิตฺวา อุคฺคณฺหิตฺวา อุปธารยิตฺวา อุปลกฺขยิตฺวาติ— อิโต สุตฺวาน นิคฺโฆสํ.
สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน ติ. สิกฺขา ติ ติโสฺส สิกฺขา— อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขา …เป… อยํ อธิปญฺญาสิกฺขา. นิพฺพานมตฺตโน ติ อตฺตโน ราคสฺส นิพฺพาปนาย, โทสสฺส นิพฺพาปนาย, โมหสฺส นิพฺพาปนาย, โกธสฺส นิพฺพาปนาย, อุปนาหสฺส นิพฺพาปนาย …เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สมาย อุปสมาย วูปสมาย นิพฺพาปนาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปสฺสทฺธิยา อธิสีลมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิปญฺญมฺปิ สิกฺเขยฺย. อิมา ติโสฺส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย, ชานนฺโต สิกฺเขยฺย …เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย, อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺยาติ— สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน. เตนาห ภควา—
“เตนหาตปฺปํ กโรหิ, (โธตกาติ ภควา)
อิเธว นิปโก สโต;_
อิโต สุตฺวาน นิคฺโฆสํ,_
สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน”ติ.
ปสฺสามหํ เทวมนุสฺสโลเก,
อกิญฺจนํ พฺราหฺมณมิริยมานํ;
ตํ ตํ นมสฺสามิ สมนฺตจกฺขุ,
ปมุญฺจ มํ สกฺก กถํกถาหิ. (3)
ปสฺสามหํ เทวมนุสฺสโลเก ติ. เทวา ติ ตโย เทวา— สมฺมุติเทวา, อุปปตฺติเทวา, วิสุทฺธิเทวา. กตเม สมฺมุติเทวา? สมฺมุติเทวา วุจฺจนฺติ ราชาโน จ ราชกุมารา จ เทวิโย จ. อิเม วุจฺจนฺติ สมฺมุติเทวา. กตเม อุปปตฺติเทวา? อุปปตฺติเทวา วุจฺจนฺติ จาตุมหาราชิกา เทวา ตาวติํสา เทวา ยามา เทวา ตุสิตา เทวา นิมฺมานรตี เทวา ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทวา พฺรหฺมกายิกา เทวา เย จ เทวา ตทุตฺตริ. อิเม วุจฺจนฺติ อุปปตฺติเทวา. กตเม วิสุทฺธิเทวา? วิสุทฺธิเทวา วุจฺจนฺติ ตถาคตสาวกา อรหนฺโต ขีณาสวา เย จ ปจฺเจกพุทฺธา. อิเม วุจฺจนฺติ วิสุทฺธิเทวา. ภควา สมฺมุติเทวานญฺจ อุปปตฺติเทวานญฺจ วิสุทฺธิเทวานญฺจ เทโว จ อติเทโว จ เทวาติเทโว จ สีหสีโห นาคนาโค คณิคณี มุนิมุนี ราชราชา. ปสฺสามหํ เทวมนุสฺสโลเก ติ มนุสฺสโลเก เทวํ ปสฺสามิ อติเทวํ ปสฺสามิ เทวาติเทวํ ปสฺสามิ ทกฺขามิ โอโลเกมิ นิชฺฌายามิ อุปปริกฺขามีติ— ปสฺสามหํ เทวมนุสฺสโลเก.
อากิญฺจนํ พฺราหฺมณมิริยมานนฺ ติ. อกิญฺจนนฺ ติ ราคกิญฺจนํ โทสกิญฺจนํ โมหกิญฺจนํ มานกิญฺจนํ ทิฏฺฐิกิญฺจนํ กิเลสกิญฺจนํ ทุจฺจริตกิญฺจนํ, เต กิญฺจนา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา, ตสฺมา พุทฺโธ อกิญฺจโน. พฺราหฺมโณ ติ ภควา สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ— สกฺกายทิฏฺฐิ พาหิตา โหติ, วิจิกิจฺฉา พาหิตา โหติ, สีลพฺพตปรามาโส พาหิโต โหติ, ราโค พาหิโต โหติ, โทโส พาหิโต โหติ, โมโห พาหิโต โหติ, มาโน พาหิโต โหติ, พาหิตาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยา.
พาหิตฺวา สพฺพปาปกานิ, (สภิยาติ ภควา)
วิมโล สาธุสมาหิโต ฐิตตฺโต;
สํสารมติจฺจ เกวลี โส,
อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมาติ.
อิริยมานนฺ ติ จรนฺตํ วิหรนฺตํ อิริยนฺตํ วตฺเตนฺตํ ปาเลนฺตํ ยเปนฺตํ ยาเปนฺตนฺติ— อกิญฺจนํ พฺราหฺมณมิริยมานํ.
ตํ ตํ นมสฺสามิ สมนฺตจกฺขู ติ. ตนฺ ติ ภควนฺตํ ภณติ. นมสฺสามี ติ กาเยน วา นมสฺสามิ, วาจาย วา นมสฺสามิ, จิตฺเตน วา นมสฺสามิ, อนฺวตฺถปฏิปตฺติยา วา นมสฺสามิ, ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยา วา นมสฺสามิ สกฺกโรมิ ครุํ กโรมิ มาเนมิ ปูเชมิ. สมนฺตจกฺขู ติ สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญาณํ. ภควา สพฺพญฺญุตญาเณน อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต.
“น ตสฺส อทฺทิฏฺฐมิธตฺถิ กิญฺจิ,
อโถ อวิญฺญาตมชานิตพฺพํ;
สพฺพํ อภิญฺญาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ,
ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขู”ติ.
ตํ ตํ นมสฺสามิ สมนฺตจกฺขุ.
ปมุญฺจ มํ สกฺก กถํกถาหี ติ. สกฺกา ติ สกฺโก ภควา สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติปิ สกฺโก. อถ วา อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวาติปิ สกฺโก. ตสฺสิมานิ ธนานิ, เสยฺยถิทํ— สทฺธาธนํ สีลธนํ หิริธนํ โอตฺตปฺปธนํ สุตธนํ จาคธนํ ปญฺญาธนํ สติปฏฺฐานธนํ สมฺมปฺปธานธนํ อิทฺธิปาทธนํ อินฺทฺริยธนํ พลธนํ โพชฺฌงฺคธนํ มคฺคธนํ ผลธนํ นิพฺพานธนํ. อิเมหิ อเนกวิเธหิ ธนรตเนหิ อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวาติปิ สกฺโก. อถ วา สกฺโก ปหุ วิสวี อลมตฺโต สูโร วีโร วิกฺกนฺโต อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโสติปิ สกฺโก. กถํกถา วุจฺจติ วิจิกิจฺฉา. ทุกฺเข กงฺขา, ทุกฺขสมุทเย กงฺขา, ทุกฺขนิโรเธ กงฺขา, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย กงฺขา, ปุพฺพนฺเต กงฺขา, อปรนฺเต กงฺขา, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต กงฺขา, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขา. ยา เอวรูปา กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ วิมติ วิจิกิจฺฉา ทฺเวฬฺหกํ ทฺเวธาปโถ สํสโย อเนกํสคฺคาโห อาสปฺปนา ปริสปฺปนา อปริโยคาหนา ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข. ปมุญฺจ มํ สกฺก กถํกถาหี ติ มุญฺจ มํ ปมุญฺจ มํ โมเจหิ มํ ปโมเจหิ มํ อุทฺธร มํ สมุทฺธร มํ วุฏฺฐาเปหิ มํ กถํกถาสลฺลโตติ— ปมุญฺจ มํ สกฺก กถํกถาหิ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“ปสฺสามหํ เทวมนุสฺสโลเก,
อกิญฺจนํ พฺราหฺมณมิริยมานํ;
ตํ ตํ นมสฺสามิ สมนฺตจกฺขุ,
ปมุญฺจ มํ สกฺก กถํกถาหี”ติ.
นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย,
กถํกถิํ โธตก กญฺจิ โลเก;
ธมฺมญฺจ เสฏฺฐํ อภิชานมาโน,
เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสิ. (4)
นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนายา ติ นาหํ ตํ สกฺโกมิ มุญฺจิตุํ ปมุญฺจิตุํ โมเจตุํ ปโมเจตุํ อุทฺธริตุํ สมุทฺธริตุํ อุฏฺฐาเปตุํ สมุฏฺฐาเปตุํ กถํกถาสลฺลโตติ. เอวมฺปิ นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย. อถ วา น อีหามิ น สมีหามิ น อุสฺสหามิ น วายมามิ น อุสฺสาหํ กโรมิ น อุโสฺสฬฺหิํ กโรมิ น ถามํ กโรมิ น ธิติํ กโรมิ น วีริยํ กโรมิ น ฉนฺทํ ชเนมิ น สญฺชเนมิ น นิพฺพตฺเตมิ น อภินิพฺพตฺเตมิ อสฺสทฺเธ ปุคฺคเล อจฺฉนฺทิเก กุสีเต หีนวีริเย อปฺปฏิปชฺชมาเน ธมฺมเทสนายาติ. เอวมฺปิ นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย. อถ วา นตฺถญฺโญ โกจิ โมเจตา. เต ยทิ โมเจยฺยุํ สเกน ถาเมน สเกน พเลน สเกน วีริเยน สเกน ปรกฺกเมน สเกน ปุริสถาเมน สเกน ปุริสพเลน สเกน ปุริสวีริเยน สเกน ปุริสปรกฺกเมน อตฺตนา สมฺมาปฏิปทํ อนุโลมปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปทํ อนฺวตฺถปฏิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ ปฏิปชฺชมานา โมเจยฺยุนฺติ. เอวมฺปิ นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “โส วต, จุนฺท, อตฺตนา ปลิปปลิปนฺโน ปรํ ปลิปปลิปนฺนํ อุทฺธริสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ. โส วต, จุนฺท, อตฺตนา อทนฺโต อวินีโต อปรินิพฺพุโต ปรํ ทเมสฺสติ วิเนสฺสติ ปรินิพฺพาเปสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตี”ติ. เอวมฺปิ นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา—
“อตฺตนา หิ กตํ ปาปํ,
อตฺตนา สงฺกิลิสฺสติ;
อตฺตนา อกตํ ปาปํ,
อตฺตนาว วิสุชฺฌติ;
สุทฺธิ อสุทฺธิ ปจฺจตฺตํ,
นาญฺโญ อญฺญํ วิโสธเย”ติ.
เอวมฺปิ นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ติฏฺฐเตว นิพฺพานํ ติฏฺฐติ นิพฺพานคามี มคฺโค ติฏฺฐามหํ สมาทเปตา, อถ จ ปน มม สาวกา มยา เอวํ โอวทิยมานา เอวํ อนุสาสิยมานา อปฺเปกจฺเจ อจฺจนฺตนิฏฺฐํ นิพฺพานํ อาราเธนฺติ เอกจฺเจ นาราเธนฺตีติ. เอตฺถ กฺยาหํ, พฺราหฺมณ กโรมิ? มคฺคกฺขายี, พฺราหฺมณ, ตถาคโต. มคฺคํ พุทฺโธ อาจิกฺขติ. อตฺตนา ปฏิปชฺชมานา มุจฺเจยฺยุนฺติ. เอวมฺปิ นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย.
กถํกถิํ โธตก กญฺจิ โลเก ติ กถํกถิํ ปุคฺคลํ สกงฺขํ สขิลํ สทฺเวฬฺหกํ สวิจิกิจฺฉํ. กญฺจี ติ กญฺจิ ขตฺติยํ วา พฺราหฺมณํ วา เวสฺสํ วา สุทฺทํ วา คหฏฺฐํ วา ปพฺพชิตํ วา เทวํ วา มนุสฺสํ วา. โลเก ติ อปายโลเก …เป… อายตนโลเกติ— กถํกถิํ โธตก กญฺจิ โลเก.
ธมฺมญฺจ เสฏฺฐํ อภิชานมาโน ติ ธมฺมํ เสฏฺฐํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. เสฏฺฐนฺ ติ อคฺคํ เสฏฺฐํ วิเสฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ ธมฺมํ อาชานมาโน วิชานมาโน ปฏิวิชานมาโน ปฏิวิชฺฌมาโนติ— ธมฺมญฺจ เสฏฺฐํ อภิชานมาโน.
เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสี ติ เอวํ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฐฆํ อวิชฺโชฆํ ตเรยฺยาสิ อุตฺตเรยฺยาสิ ปตเรยฺยาสิ สมติกฺกเมยฺยาสิ วีติวตฺเตยฺยาสีติ— เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสิ. เตนาห ภควา—
“นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย,
กถํกถิํ โธตก กญฺจิ โลเก;
ธมฺมญฺจ เสฏฺฐํ อภิชานมาโน,
เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสี”ติ.
อนุสาส พฺรเหฺม กรุณายมาโน,
วิเวกธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญํ;
ยถาหํ อากาโสว อพฺยาปชฺชมาโน ,
อิเธว สนฺโต อสิโต จเรยฺยํ. (5)
อนุสาส พฺรเหฺม กรุณายมาโน ติ อนุสาส พฺรเหฺม อนุคฺคณฺห พฺรเหฺม อนุกมฺป พฺรเหฺมติ— อนุสาส พฺรเหฺม. กรุณายมาโน ติ กรุณายมาโน อนุทยมาโน อนุรกฺขมาโน อนุคฺคณฺหมาโน อนุกมฺปมาโนติ— อนุสาส พฺรเหฺม กรุณายมาโน.
วิเวกธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญนฺ ติ วิเวกธมฺมํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. ยมหํ วิชญฺญนฺ ติ ยมหํ ชาเนยฺยํ อาชาเนยฺยํ วิชาเนยฺยํ ปฏิวิชาเนยฺยํ ปฏิวิชฺเฌยฺยํ อธิคจฺเฉยฺยํ ผเสฺสยฺยํ สจฺฉิกเรยฺยนฺติ— วิเวกธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญํ.
ยถาหํ อากาโสว อพฺยาปชฺชมาโน ติ ยถา อากาโส น ปชฺชติ น คณฺหติ น พชฺฌติ น ปลิพชฺฌติ, เอวํ อปชฺชมาโน อคณฺหมาโน อพชฺฌมาโน อปลิพชฺฌมาโนติ— เอวมฺปิ อากาโสว อพฺยาปชฺชมาโน. ยถา อากาโส น รชฺชติ ลาขาย วา หลิทฺทิยา วา นีลิยา วา มญฺเชฏฺฐาย วา เอวํ อรชฺชมาโน อทุสฺสมาโน อมุยฺหมาโน อกิลิสฺสมาโนติ— เอวมฺปิ อากาโสว อพฺยาปชฺชมาโน. ยถา อากาโส น กุปฺปติ น พฺยาปชฺชติ น ปติลียติ น ปฏิหญฺญติ, เอวํ อกุปฺปมาโน อพฺยาปชฺชมาโน อปฺปติลียมาโน อปฺปฏิหญฺญมาโน อปฺปฏิหตมาโนติ— เอวมฺปิ อากาโสว อพฺยาปชฺชมาโน.
อิเธว สนฺโต อสิโต จเรยฺยนฺ ติ. อิเธว สนฺโต ติ อิเธว สนฺโต สมาโน อิเธว นิสินฺโน สมาโน อิมสฺมิํเยว อาสเน นิสินฺโน สมาโน อิมิสฺสาเยว ปริสาย นิสินฺโน สมาโนติ, เอวมฺปิ— อิเธว สนฺโต. อถ วา อิเธว สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปฺปสฺสทฺโธติ, เอวมฺปิ— อิเธว สนฺโต. อสิโต ติ ทฺเว นิสฺสยา— ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฏฺฐินิสฺสโย จ …เป… อยํ ตณฺหานิสฺสโย …เป… อยํ ทิฏฺฐินิสฺสโย… ตณฺหานิสฺสยํ ปหาย ทิฏฺฐินิสฺสยํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ อนิสฺสิโต, โสตํ อนิสฺสิโต, ฆานํ อนิสฺสิโต, ชิวฺหํ อนิสฺสิโต, กายํ อนิสฺสิโต, มนํ อนิสฺสิโต, รูเป… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ… ธมฺเม… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ… รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ… กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สญฺญาภวํ… อสญฺญาภวํ… เนวสญฺญานาสญฺญาภวํ… เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปญฺจโวการภวํ… อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพ ธมฺเม อสิโต อนิสฺสิโต อนลฺลีโน อนุปคโต อนชฺโฌสิโต อนธิมุตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสํยุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา. จเรยฺยนฺ ติ จเรยฺยํ วิหเรยฺยํ อิริเยยฺยํ วตฺเตยฺยํ ปาเลยฺยํ ยเปยฺยํ ยาเปยฺยนฺติ— อิเธว สนฺโต อสิโต จเรยฺยํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“อนุสาส พฺรเหฺม กรุณายมาโน,
วิเวกธมฺมํ ยมหํ วิชญฺญํ;
ยถาหํ อากาโสว อพฺยาปชฺชมาโน,
อิเธว สนฺโต อสิโต จเรยฺยนฺ”ติ._
กิตฺตยิสฺสามิ เต สนฺติํ, (โธตกาติ ภควา)
ทิฏฺเฐ ธมฺเม อนีติหํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ,
ตเร โลเก วิสตฺติกํ. (6)
กิตฺตยิสฺสามิ เต สนฺตินฺ ติ ราคสฺส สนฺติํ, โทสสฺส สนฺติํ, โมหสฺส สนฺติํ, โกธสฺส สนฺติํ, อุปนาหสฺส …เป… มกฺขสฺส… ปฬาสสฺส… อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส… มายาย… สาเฐยฺยสฺส… ถมฺภสฺส… สารมฺภสฺส… มานสฺส… อติมานสฺส… มทสฺส… ปมาทสฺส… สพฺพกิเลสานํ… สพฺพทุจฺจริตานํ… สพฺพทรถานํ… สพฺพปริฬาหานํ… สพฺพสนฺตาปานํ… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺติํ อุปสนฺติํ วูปสนฺติํ นิพฺพุติํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิํ กิตฺตยิสฺสามิ ปกิตฺตยิสฺสามิ อาจิกฺขิสฺสามิ เทเสสฺสามิ ปญฺญเปสฺสามิ ปฏฺฐเปสฺสามิ วิวริสฺสามิ วิภชิสฺสามิ อุตฺตานีกริสฺสามิ ปกาสิสฺสามีติ— กิตฺตยิสฺสามิ เต สนฺติํ.
โธตกาติ ภควา ติ. โธตกา ติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควา ติ คารวาธิวจนเมตํ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ— โธตกาติ ภควา.
ทิฏฺเฐ ธมฺเม อนีติหนฺ ติ. ทิฏฺเฐ ธมฺเม ติ ทิฏฺเฐ ธมฺเม ญาเต ธมฺเม ตุลิเต ธมฺเม ตีริเต ธมฺเม วิภูเต ธมฺเม วิภาวิเต ธมฺเม สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ …เป… ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺติ ทิฏฺเฐ ธมฺเม ญาเต ธมฺเม ตุลิเต ธมฺเม ตีริเต ธมฺเม วิภาวิเต ธมฺเม วิภูเต ธมฺเมติ, เอวมฺปิ— ทิฏฺเฐ ธมฺเม …เป… . อถ วา ทุกฺเข ทิฏฺเฐ ทุกฺขํ กถยิสฺสามิ, สมุทเย ทิฏฺเฐ สมุทยํ กถยิสฺสามิ, มคฺเค ทิฏฺเฐ มคฺคํ กถยิสฺสามิ, นิโรเธ ทิฏฺเฐ นิโรธํ กถยิสฺสามีติ, เอวมฺปิ— ทิฏฺเฐ ธมฺเม …เป… . อถ วา สนฺทิฏฺฐิกํ อกาลิกํ เอหิปสฺสิกํ โอปเนยฺยิกํ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพํ วิญฺญูหีติ, เอวมฺปิ— ทิฏฺเฐ ธมฺเม. อนีติหนฺ ติ น อิติหีติหํ น อิติกิราย น ปรมฺปราย น ปิฏกสมฺปทาย น ตกฺกเหตุ น นยเหตุ น อาการปริวิตกฺเกน น ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา สามํ สยมภิญฺญาตํ อตฺตปจฺจกฺขธมฺมํ, ตํ กถยิสฺสามีติ— ทิฏฺเฐ ธมฺเม อนีติหํ.
ยํ วิทิตฺวา สโต จรนฺ ติ ยํ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา; “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา; “สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา”ติ …เป… “สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา”ติ …เป… “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. สโต ติ จตูหิ การเณหิ สโต— กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต …เป… โส วุจฺจติ สโต. จรนฺ ติ จรนฺโต วิหรนฺโต อิริยนฺโต วตฺเตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโตติ— ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ.
ตเร โลเก วิสตฺติกนฺ ติ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. วิสตฺติกา ติ เกนฏฺเฐน วิสตฺติกา …เป… วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกา. โลเก ติ อปายโลเก …เป… อายตนโลเก. ตเร โลเก วิสตฺติกนฺ ติ โลเก เวสา วิสตฺติกา, โลเก เวตํ วิสตฺติกํ สโต ตเรยฺย อุตฺตเรยฺย ปตเรยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺยาติ— ตเร โลเก วิสตฺติกํ. เตนาห ภควา—
“กิตฺตยิสฺสามิ เต สนฺติํ, (โธตกาติ ภควา)
ทิฏฺเฐ ธมฺเม อนีติหํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ,
ตเร โลเก วิสตฺติกนฺ”ติ.
ตญฺจาหํ อภินนฺทามิ,
มเหสิ สนฺติมุตฺตมํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ,
ตเร โลเก วิสตฺติกํ. (7)
ตญฺจาหํ อภินนฺทามี ติ. ตนฺ ติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺฐํ นนฺทามิ อภินนฺทามิ โมทามิ อนุโมทามิ อิจฺฉามิ สาทิยามิ ปตฺถยามิ ปิหยามิ อภิชปฺปามีติ— ตญฺจาหํ อภินนฺทามิ.
มเหสิสนฺติมุตฺตมนฺ ติ. มเหสี ติ กิํ มเหสิ ภควา? มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหนฺตํ สมาธิกฺขนฺธํ …เป… กหํ นราสโภติ มเหสิ. สนฺติมุตฺตมนฺ ติ สนฺติ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. อุตฺตมนฺ ติ อคฺคํ เสฏฺฐํ วิเสฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรนฺติ— มเหสิ สนฺติมุตฺตมํ.
ยํ วิทิตฺวา สโต จรนฺ ติ ยํ วิทิตํ กตฺวา …เป… “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา; “สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา”ติ… “สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา”ติ …เป… “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. สโต ติ จตูหิ การเณหิ สโต— กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต …เป… โส วุจฺจติ สโต. จรนฺ ติ จรนฺโต …เป… ยาเปนฺโตติ— ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ.
ตเร โลเก วิสตฺติกนฺ ติ. วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. วิสตฺติกา ติ เกนฏฺเฐน วิสตฺติกา …เป… วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกา. โลเก ติ อปายโลเก …เป… อายตนโลเก. ตเร โลเก วิสตฺติกนฺ ติ โลเก เวสา วิสตฺติกา, โลเก เวตํ วิสตฺติกํ สโต ตเรยฺยํ อุตฺตเรยฺยํ …เป… วีติวตฺเตยฺยนฺติ— ตเร โลเก วิสตฺติกํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“ตญฺจาหํ อภินนฺทามิ,
มเหสิ สนฺติมุตฺตมํ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ,
ตเร โลเก วิสตฺติกนฺ”ติ.
ยํ กิญฺจิ สมฺปชานาสิ, (โธตกาติ ภควา)
อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ;
เอตํ วิทิตฺวา สงฺโคติ โลเก,
ภวาภวาย มากาสิ ตณฺหํ. (8)
ยํ กิญฺจิ สมฺปชานาสี ติ ยํ กิญฺจิ สมฺปชานาสิ อาชานาสิ ปฏิวิชานาสิ ปฏิวิชฺฌสีติ— ยํ กิญฺจิ สมฺปชานาสิ. โธตกาติ ภควา ติ. โธตกา ติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควา ติ คารวาธิวจนเมตํ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ— โธตกาติ ภควา.
อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ ติ. อุทฺธนฺ ติ อนาคตํ; อโธ ติ อตีตํ; ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ ติ ปจฺจุปฺปนฺนํ. อุทฺธนฺ ติ เทวโลโก; อโธ ติ อปายโลโก; ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ ติ มนุสฺสโลโก. อถ วา อุทฺธนฺ ติ กุสลา ธมฺมา; อโธ ติ อกุสลา ธมฺมา; ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ ติ อพฺยากตา ธมฺมา. อุทฺธนฺ ติ อรูปธาตุ; อโธ ติ กามธาตุ; ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ ติ รูปธาตุ. อุทฺธนฺ ติ สุขา เวทนา; อโธ ติ ทุกฺขา เวทนา; ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ ติ อทุกฺขมสุขา เวทนา. อุทฺธนฺ ติ อุทฺธํ ปาทตลา; อโธ ติ อโธ เกสมตฺถกา; ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ ติ เวมชฺเฌติ— อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ.
เอตํ วิทิตฺวา สงฺโคติ โลเก ติ สงฺโค เอโส ลคฺคนํ เอตํ พนฺธนํ เอตํ ปลิโพโธ เอโสติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ— เอตํ วิทิตฺวา สงฺโคติ โลเก.
ภวาภวาย มากาสิ ตณฺหนฺ ติ. ตณฺหา ติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา …เป… ธมฺมตณฺหา. ภวาภวายา ติ ภวาภวาย กมฺมภวาย ปุนพฺภวาย กามภวาย, กมฺมภวาย กามภวาย ปุนพฺภวาย รูปภวาย, กมฺมภวาย รูปภวาย ปุนพฺภวาย อรูปภวาย, กมฺมภวาย อรูปภวาย ปุนพฺภวาย ปุนปฺปุนพฺภวาย, ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุเนาปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา ตณฺหํ มากาสิ มา ชเนสิ มา สญฺชเนสิ มา นิพฺพตฺเตสิ มาภินิพฺพตฺเตสิ, ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตีกโรหิ อนภาวํ คเมหีติ— ภวาภวาย มากาสิ ตณฺหนฺติ. เตนาห ภควา—
“ยํ กิญฺจิ สมฺปชานาสิ, (โธตกาติ ภควา)
อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจาปิ มชฺเฌ;_
เอตํ วิทิตฺวา สงฺโคติ โลเก,
ภวาภวาย มากาสิ ตณฺหนฺ”ติ.
สห คาถาปริโยสานา …เป… สตฺถา เม, ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติ.
โธตกมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ปญฺจโม.