2.1.6 อุปสีวมาณวปุจฺฉานิทฺเทส
เอโก อหํ สกฺก มหนฺตโมฆํ, (อิจฺจายสฺมา อุปสีโว)
อนิสฺสิโต โน วิสหามิ ตาริตุํ;
อารมฺมณํ พฺรูหิ สมนฺตจกฺขุ,
ยํ นิสฺสิโต โอฆมิมํ ตเรยฺยํ. (1)
เอโก อหํ สกฺก มหนฺตโมฆนฺ ติ. เอโก ติ ปุคฺคโล วา เม ทุติโย นตฺถิ, ธมฺโม วา เม ทุติโย นตฺถิ, ยํ วา ปุคฺคลํ นิสฺสาย ธมฺมํ วา นิสฺสาย มหนฺตํ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฐฆํ อวิชฺโชฆํ ตเรยฺยํ อุตฺตเรยฺยํ ปตเรยฺยํ สมติกฺกเมยฺยํ วีติวตฺเตยฺยนฺติ. สกฺกา ติ สกฺโก. ภควา สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติปิ สกฺโก. อถ วา อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวาติปิ สกฺโก. ตสฺสิมานิ ธนานิ, เสยฺยถิทํ— สทฺธาธนํ สีลธนํ หิริธนํ โอตฺตปฺปธนํ สุตธนํ จาคธนํ ปญฺญาธนํ สติปฏฺฐานธนํ …เป… นิพฺพานธนํ. อิเมหิ อเนเกหิ ธนรตเนหิ อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวาติปิ สกฺโก. อถ วา สกฺโก ปหุ วิสวี อลมตฺโต สูโร วีโร วิกฺกนฺโต อภีรู อฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโสติปิ สกฺโกติ— เอโก อหํ สกฺก มหนฺตโมฆํ.
อิจฺจายสฺมา อุปสีโว ติ. อิจฺจา ติ ปทสนฺธิ …เป… . อายสฺมา ติ ปิยวจนํ …เป… . อุปสีโว ติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ …เป… อภิลาโปติ— อิจฺจายสฺมา อุปสีโว.
อนิสฺสิโต โน วิสหามิ ตาริตุนฺ ติ. อนิสฺสิโต ติ ปุคฺคลํ วา อนิสฺสิโต ธมฺมํ วา อนิสฺสิโต โน วิสหามิ น อุสฺสหามิ น สกฺโกมิ น ปฏิพโล มหนฺตํ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฐฆํ อวิชฺโชฆํ ตริตุํ อุตฺตริตุํ ปตริตุํ สมติกฺกมิตุํ วีติวตฺติตุนฺติ— อนิสฺสิโต โน วิสหามิ ตาริตุํ.
อารมฺมณํ พฺรูหิ สมนฺตจกฺขู ติ อารมฺมณํ อาลมฺพณํ นิสฺสยํ อุปนิสฺสยํ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหิ. สมนฺตจกฺขู ติ สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญาณํ. ภควา เตน สพฺพญฺญุตญาเณน อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต.
น ตสฺส อทิฏฺฐมิธตฺถิ กิญฺจิ,
อโถ อวิญฺญาตมชานิตพฺพํ;
สพฺพํ อภิญฺญาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ,
ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติ.
อารมฺมณํ พฺรูหิ สมนฺตจกฺขุ.
ยํ นิสฺสิโต โอฆมิมํ ตเรยฺยนฺ ติ. ยํ นิสฺสิโต ติ ยํ ปุคฺคลํ วา นิสฺสิโต ธมฺมํ วา นิสฺสิโต มหนฺตํ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฐฆํ อวิชฺโชฆํ ตเรยฺยํ อุตฺตเรยฺยํ ปตเรยฺยํ สมติกฺกเมยฺยํ วีติวตฺเตยฺยนฺติ— ยํ นิสฺสิโต โอฆมิมํ ตเรยฺยํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“เอโก อหํ สกฺก มหนฺตโมฆํ, (อิจฺจายสฺมา อุปสีโว)
อนิสฺสิโต โน วิสหามิ ตาริตุํ;
อารมฺมณํ พฺรูหิ สมนฺตจกฺขุ,
ยํ นิสฺสิโต โอฆมิมํ ตเรยฺยนฺ”ติ.
อากิญฺจญฺญํ เปกฺขมาโน สติมา, (อุปสีวาติ ภควา)
นตฺถีติ นิสฺสาย ตรสฺสุ โอฆํ;
กาเม ปหาย วิรโต กถาหิ,
ตณฺหกฺขยํ นตฺตมหาภิปสฺส. (2)
อากิญฺจญฺญํ เปกฺขมาโน สติมา ติ โส พฺราหฺมโณ ปกติยา อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติํ ลาภีเยว นิสฺสยํ น ชานาติ— “อยํ เม นิสฺสโย”ติ. ตสฺส ภควา นิสฺสยญฺจ อาจิกฺขติ อุตฺตริญฺจ นิยฺยานปถํ. อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติํ สโต สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐหิตฺวา ตตฺถ ชาเต จิตฺตเจตสิเก ธมฺเม อนิจฺจโต เปกฺขมาโน, ทุกฺขโต …เป… โรคโต… คณฺฑโต… สลฺลโต… อฆโต… อาพาธโต… ปรโต… ปโลกโต… อีติโต… อุปทฺทวโต… ภยโต… อุปสคฺคโต… จลโต… ปภงฺคุโต… อทฺธุวโต… อตาณโต… อเลณโต… อสรณโต… อสรณีภูตโต… ริตฺตโต… ตุจฺฉโต… สุญฺญโต… อนตฺตโต… อาทีนวโต… วิปริณามธมฺมโต… อสารกโต… อฆมูลโต… ภวโต… วิภวโต… สาสวโต… สงฺขตโต… มารามิสโต… ชาติธมฺมโต… ชราธมฺมโต… พฺยาธิธมฺมโต… มรณธมฺมโต… โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมโต… สมุทยธมฺมโต… อตฺถงฺคมโต… อสฺสาทโต… อาทีนวโต… นิสฺสรณโต เปกฺขมาโน ทกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโน.
สติมา ติ ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ …เป… สมฺมาสติ— อยํ วุจฺจติ สติ. อิมาย สติยา อุเปโต โหติ …เป… สมนฺนาคโต, โส วุจฺจติ สติมาติ— อากิญฺจญฺญํ เปกฺขมาโน สติมา.
อุปสีวาติ ภควา ติ. อุปสีวา ติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควา ติ คารวาธิวจนเมตํ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ— อุปสีวาติ ภควา.
นตฺถีติ นิสฺสาย ตรสฺสุ โอฆนฺ ติ นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ. กิํการณา นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติ? วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติํ สโต สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐหิตฺวา ตญฺเญว วิญฺญาณํ อภาเวติ, วิภาเวติ, อนฺตรธาเปติ, นตฺถิ กิญฺจีติ ปสฺสติ. ตํการณา นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติํ นิสฺสาย อุปนิสฺสาย อาลมฺพณํ กริตฺวา กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฐฆํ อวิชฺโชฆํ ตรสฺสุ อุตฺตรสฺสุ ปตรสฺสุ สมติกฺกมสฺสุ วีติวตฺตสฺสูติ— นตฺถีติ นิสฺสาย ตรสฺสุ โอฆํ.
กาเม ปหาย วิรโต กถาหี ติ. กามา ติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา— วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ …เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา …เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. กาเม ปหายา ติ วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา กิเลสกาเม ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ— กาเม ปหาย. วิรโต กถาหี ติ กถํกถา วุจฺจติ วิจิกิจฺฉา. ทุกฺเข กงฺขา …เป… ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข กถํกถาย อารโต วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ— เอวมฺปิ วิรโต กถาหิ …เป… อถ วา ทฺวตฺติํสาย ติรจฺฉานกถาย อารโต วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ เอวมฺปิ วิรโต กถาหีติ— กาเม ปหาย วิรโต กถาหิ.
ตณฺหกฺขยํ นตฺตมหาภิปสฺสา ติ. ตณฺหา ติ รูปตณฺหา …เป… ธมฺมตณฺหา. นตฺตํ วุจฺจติ รตฺติ. อโห ติ ทิวโส. รตฺติญฺจ ทิวา จ ตณฺหกฺขยํ ราคกฺขยํ โทสกฺขยํ โมหกฺขยํ คติกฺขยํ อุปปตฺติกฺขยํ ปฏิสนฺธิกฺขยํ ภวกฺขยํ สํสารกฺขยํ วฏฺฏกฺขยํ ปสฺส อภิปสฺส ทกฺข โอโลกย นิชฺฌาย อุปปริกฺขาติ— ตณฺหกฺขยํ นตฺตมหาภิปสฺส. เตนาห ภควา—
“อากิญฺจญฺญํ เปกฺขมาโน สติมา, (อุปสีวาติ ภควา)
นตฺถีติ นิสฺสาย ตรสฺสุ โอฆํ;
กาเม ปหาย วิรโต กถาหิ,
ตณฺหกฺขยํ นตฺตมหาภิปสฺสา”ติ.
สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค, (อิจฺจายสฺมา อุปสีโว)
อากิญฺจญฺญํ นิสฺสิโต หิตฺวา มญฺญํ;
สญฺญาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโต,
ติฏฺเฐ นุ โส ตตฺถ อนานุยายี. (3)
สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค ติ. สพฺเพสู ติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ สพฺเพสูติ. กาเมสู ติ กามา ติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา— วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ …เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา …เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโคติ. สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺฐราโค วิกฺขมฺภนโตติ— สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค.
อิจฺจายสฺมา อุปสีโว ติ. อิจฺจา ติ ปทสนฺธิ …เป… . อายสฺมา ติ ปิยวจนํ …เป… . อุปสีโว ติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ …เป… อภิลาโปติ— อิจฺจายสฺมา อุปสีโว.
อากิญฺจญฺญํ นิสฺสิโต หิตฺวา มญฺญนฺ ติ. เหฏฺฐิมา ฉ สมาปตฺติโย หิตฺวา จชิตฺวา ปริจฺจชิตฺวา อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวตฺติตฺวา อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติํ นิสฺสิโต อลฺลีโน อุปคโต สมุปคโต อชฺโฌสิโต อธิมุตฺโตติ— อากิญฺจญฺญํ นิสฺสิโต หิตฺวา มญฺญํ.
สญฺญาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโต ติ สญฺญาวิโมกฺขา วุจฺจนฺติ สตฺต สญฺญาสมาปตฺติโย. ตาสํ สญฺญาสมาปตฺตีนํ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติวิโมกฺโข อคฺโค จ เสฏฺโฐ จ วิเสฏฺโฐ จ ปาโมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จ, ปรเม อคฺเค เสฏฺเฐ วิเสฏฺเฐ ปาโมกฺเข อุตฺตเม ปวเร อธิมุตฺติวิโมกฺเขน อธิมุตฺโต ตตฺราธิมุตฺโต ตทธิมุตฺโต ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตโยฺยติ— สญฺญาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโต.
ติฏฺเฐ นุ โส ตตฺถ อนานุยายี ติ. ติฏฺเฐ นู ติ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา ทฺเวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา, “เอวํ นุ โข, นนุ โข, กิํ นุ โข, กถํ นุ โข”ติ— ติฏฺเฐ นุ. ตตฺถา ติ อากิญฺจญฺญายตเน. อนานุยายี ติ อนานุยายี อวิจฺจมาโน อวิคจฺฉมาโน อนนฺตรธายมาโน อปริหายมาโน …เป… . อถ วา อรชฺชมาโน อทุสฺสมาโน อมุยฺหมาโน อกิลิสฺสมาโนติ— ติฏฺเฐ นุ โส ตตฺถ อนานุยายี. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค, (อิจฺจายสฺมา อุปสีโว)
อากิญฺจญฺญํ นิสฺสิโต หิตฺวา มญฺญํ;
สญฺญาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโต,
ติฏฺเฐ นุ โส ตตฺถ อนานุยายี”ติ.
สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค, (อุปสีวาติ ภควา)
อากิญฺจญฺญํ นิสฺสิโต หิตฺวา มญฺญํ;
สญฺญาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโต,
ติฏฺเฐยฺย โส ตตฺถ อนานุยายี. (4)
สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค ติ. สพฺเพสู ติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ สพฺเพสูติ. กาเมสู ติ กามา ติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา— วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ …เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา …เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค ติ สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค …เป… ปฏินิสฺสฏฺฐราโค วิกฺขมฺภนโตติ— สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค.
อุปสีวาติ ภควา ติ. อุปสีวา ติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควา ติ คารวาธิวจนเมตํ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ— อุปสีวาติ ภควา.
อากิญฺจญฺญํ นิสฺสิโต หิตฺวา มญฺญนฺ ติ. เหฏฺฐิมา ฉ สมาปตฺติโย หิตฺวา จชิตฺวา ปริจฺจชิตฺวา อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวตฺติตฺวา อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติํ นิสฺสิโต อลฺลีโน อุปคโต สมุปคโต อชฺโฌสิโต อธิมุตฺโตติ— อากิญฺจญฺญํ นิสฺสิโต หิตฺวา มญฺญํ.
สญฺญาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโต ติ สญฺญาวิโมกฺขา วุจฺจนฺติ สตฺต สญฺญาสมาปตฺติโย. ตาสํ สญฺญาสมาปตฺตีนํ อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติวิโมกฺโข อคฺโค จ เสฏฺโฐ จ วิเสฏฺโฐ จ ปาโมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จ, ปรเม อคฺเค เสฏฺเฐ วิเสฏฺเฐ ปาโมกฺเข อุตฺตเม ปวเร อธิมุตฺติวิโมกฺเขน อธิมุตฺโต ตตฺราธิมุตฺโต ตทธิมุตฺโต …เป… ตทธิปเตโยฺยติ— สญฺญาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโต.
ติฏฺเฐยฺย โส ตตฺถ อนานุยายี ติ. ติฏฺเฐยฺยา ติ ติฏฺเฐยฺย สฏฺฐิกปฺปสหสฺสานิ. ตตฺถา ติ อากิญฺจญฺญายตเน. อนานุยายี ติ อนานุยายี อวิจฺจมาโน อวิคจฺฉมาโน อนนฺตรธายมาโน อปริหายมาโน. อถ วา อรชฺชมาโน อทุสฺสมาโน อมุยฺหมาโน อกิลิสฺสมาโนติ— ติฏฺเฐยฺย โส ตตฺถ อนานุยายี. เตนาห ภควา—
“สพฺเพสุ กาเมสุ โย วีตราโค, (อุปสีวาติ ภควา)
อากิญฺจญฺญํ นิสฺสิโต หิตฺวา มญฺญํ;
สญฺญาวิโมกฺเข ปรเมธิมุตฺโต,
ติฏฺเฐยฺย โส ตตฺถ อนานุยายี”ติ.
ติฏฺเฐ เจ โส ตตฺถ อนานุยายี,
ปูคมฺปิ วสฺสานิ สมนฺตจกฺขุ;
ตตฺเถว โส สีติสิยา วิมุตฺโต,
จเวถ วิญฺญาณํ ตถาวิธสฺส. (5)
ติฏฺเฐ เจ โส ตตฺถ อนานุยายี ติ สเจ โส ติฏฺเฐยฺย สฏฺฐิกปฺปสหสฺสานิ. ตตฺถา ติ อากิญฺจญฺญายตเน. อนานุยายี ติ อนานุยายี อวิจฺจมาโน อวิคจฺฉมาโน อนนฺตรธายมาโน อปริหายมาโน. อถ วา อรชฺชมาโน อทุสฺสมาโน อมุยฺหมาโน อกิลิสฺสมาโนติ— ติฏฺเฐ เจ โส ตตฺถ อนานุยายี.
ปูคมฺปิ วสฺสานิ สมนฺตจกฺขู ติ. ปูคมฺปิ วสฺสานี ติ ปูคมฺปิ วสฺสานิ พหูนิ วสฺสานิ พหูนิ วสฺสสตานิ พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ พหูนิ วสฺสสตสหสฺสานิ พหูนิ กปฺปานิ พหูนิ กปฺปสตานิ พหูนิ กปฺปสหสฺสานิ พหูนิ กปฺปสตสหสฺสานิ. สมนฺตจกฺขู ติ สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญาณํ …เป… ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติ— ปูคมฺปิ วสฺสานิ สมนฺตจกฺขุ.
ตตฺเถว โส สีติสิยา วิมุตฺโต, จเวถ วิญฺญาณํ ตถาวิธสฺสา ติ ตตฺเถว โส สีติภาวมนุปฺปตฺโต นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม สสฺสติสมํ ตเถว ติฏฺเฐยฺย. อถ วา ตสฺส วิญฺญาณํ จเวยฺย อุจฺฉิชฺเชยฺย นเสฺสยฺย วินเสฺสยฺย น ภเวยฺยาติ ปุนพฺภวปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ นิพฺพตฺเตยฺย กามธาตุยา วา รูปธาตุยา วา อรูปธาตุยา วาติ อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส สสฺสตญฺจ อุจฺเฉทญฺจ ปุจฺฉติ. อุทาหุ ตตฺเถว อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพาเยยฺย. อถ วา ตสฺส วิญฺญาณํ จเวยฺย ปุน ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ นิพฺพตฺเตยฺย กามธาตุยา วา รูปธาตุยา วา อรูปธาตุยา วาติ, อากิญฺจญฺญายตนํ อุปปนฺนสฺส ปรินิพฺพานญฺจ ปฏิสนฺธิญฺจ ปุจฺฉติ. ตถาวิธสฺสา ติ ตถาวิธสฺส ตาทิสสฺส ตสฺสณฺฐิตสฺส ตปฺปการสฺส ตปฺปฏิภาคสฺส อากิญฺจญฺญายตนํ อุปปนฺนสฺสาติ— ตตฺเถว โส สีติสิยา วิมุตฺโต, จเวถ วิญฺญาณํ ตถาวิธสฺส. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“ติฏฺเฐ เจ โส ตตฺถ อนานุยายี,
ปูคมฺปิ วสฺสานิ สมนฺตจกฺขุ;
ตตฺเถว โส สีติสิยา วิมุตฺโต,
จเวถ วิญฺญาณํ ตถาวิธสฺสา”ติ.
อจฺจิ ยถา วาตเวเคน ขิตฺตา, (อุปสีวาติ ภควา)
อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ;
เอวํ มุนี นามกายา วิมุตฺโต,
อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ. (6)
อจฺจิ ยถา วาตเวเคน ขิตฺตา ติ อจฺจิ วุจฺจติ ชาลสิขา. วาตา ติ ปุรตฺถิมา วาตา ปจฺฉิมา วาตา อุตฺตรา วาตา ทกฺขิณา วาตา สรชา วาตา อรชา วาตา สีตา วาตา อุณฺหา วาตา ปริตฺตา วาตา อธิมตฺตา วาตา เวรมฺภวาตา ปกฺขวาตา สุปณฺณวาตา ตาลปณฺณวาตา วิธูปนวาตา. วาตเวเคน ขิตฺตา ติ วาตเวเคน ขิตฺตา อุกฺขิตฺตา นุนฺนา ปณุนฺนา ขมฺภิตา วิกฺขมฺภิตาติ— อจฺจิ ยถา วาตเวเคน ขิตฺตา. อุปสีวาติ ภควา ติ. อุปสีวา ติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควา ติ คารวาธิวจนเมตํ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ— อุปสีวาติ ภควา.
อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขนฺ ติ. อตฺถํ ปเลตี ติ อตฺถํ ปเลติ, อตฺถํ คเมติ, อตฺถํ คจฺฉติ นิรุชฺฌติ วูปสมติ ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. น อุเปติ สงฺขนฺ ติ สงฺขํ น อุเปติ, อุทฺเทสํ น อุเปติ, คณนํ น อุเปติ, ปณฺณตฺติํ น อุเปติ, “ปุรตฺถิมํ วา ทิสํ คตา, ปจฺฉิมํ วา ทิสํ คตา, อุตฺตรํ วา ทิสํ คตา, ทกฺขิณํ วา ทิสํ คตา อุทฺธํ วา คตา, อโธ วา คตา, ติริยํ วา คตา, วิทิสํ วา คตา”ติ, โส เหตุ นตฺถิ, ปจฺจโย นตฺถิ, การณํ นตฺถิ, เยน สงฺขํ คจฺเฉยฺยาติ— อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ.
เอวํ มุนี นามกายา วิมุตฺโต ติ. เอวนฺ ติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํ. มุนี ติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ …เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. นามกายา วิมุตฺโต ติ โส มุนิ ปกติยา ปุพฺเพว รูปกายา วิมุตฺโต. ตทงฺคํ สมติกฺกมา วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน ปหีโน. ตสฺส มุนิโน ภวนฺตํ อาคมฺม จตฺตาโร อริยมคฺคา ปฏิลทฺธา โหนฺติ. จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ปฏิลทฺธตฺตา นามกาโย จ รูปกาโย จ ปริญฺญาตา โหนฺติ. นามกายสฺส จ รูปกายสฺส จ ปริญฺญาตตฺตา นามกายา จ รูปกายา จ มุตฺโต วิมุตฺโต สุวิมุตฺโต อจฺจนฺตอนุปาทาวิโมกฺเขนาติ— เอวํ มุนี นามกายา วิมุตฺโต.
อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขนฺ ติ. อตฺถํ ปเลตี ติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ. น อุเปติ สงฺขนฺ ติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุโต สงฺขํ น อุเปติ, อุทฺเทสํ น อุเปติ, คณนํ น อุเปติ, ปณฺณตฺติํ น อุเปติ— ขตฺติโยติ วา พฺราหฺมโณติ วา เวโสฺสติ วา สุทฺโทติ วา คหฏฺโฐติ วา ปพฺพชิโตติ วา เทโวติ วา มนุโสฺสติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สญฺญีติ วา อสญฺญีติ วา เนวสญฺญีนาสญฺญีติ วา. โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ เยน สงฺขํ คจฺเฉยฺยาติ— อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ. เตนาห ภควา—
“อจฺจิ ยถา วาตเวเคน ขิตฺตา, (อุปสีวาติ ภควา)
อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขํ;
เอวํ มุนี นามกายา วิมุตฺโต,
อตฺถํ ปเลติ น อุเปติ สงฺขนฺ”ติ.
อตฺถงฺคโต โส อุท วา โส นตฺถิ,
อุทาหุ เว สสฺสติยา อโรโค;
ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิ,
ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม. (7)
อตฺถงฺคโต โส อุท วา โส นตฺถี ติ โส อตฺถงฺคโต อุทาหุ นตฺถิ โส นิรุทฺโธ อุจฺฉินฺโน วินฏฺโฐติ— อตฺถงฺคโต โส อุท วา โส นตฺถิ.
อุทาหุ เว สสฺสติยา อโรโค ติ อุทาหุ นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม สสฺสติสมํ ตเถว ติฏฺเฐยฺยาติ— อุทาหุ เว สสฺสติยา อโรโค.
ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหี ติ. ตนฺ ติ ยํ ปุจฺฉามิ ยํ ยาจามิ ยํ อชฺเฌสามิ ยํ ปสาเทมิ. มุนี ติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ …เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. สาธุ วิยากโรหี ติ สาธุ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ— ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิ.
ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม ติ ตถา หิ เต วิทิโต ตุลิโต ตีริโต วิภูโต วิภาวิโต เอส ธมฺโมติ— ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“อตฺถงฺคโต โส อุท วา โส นตฺถิ,
อุทาหุ เว สสฺสติยา อโรโค;_
ตํ เม มุนี สาธุ วิยากโรหิ,
ตถา หิ เต วิทิโต เอส ธมฺโม”ติ.
อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถิ, (อุปสีวาติ ภควา)
เยน นํ วชฺชุํ ตํ ตสฺส นตฺถิ;
สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สมูหเตสุ,
สมูหตา วาทปถาปิ สพฺเพ. (8)
อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถี ติ อตฺถงฺคตสฺส อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุตสฺส รูปปมาณํ นตฺถิ, เวทนาปมาณํ นตฺถิ, สญฺญาปมาณํ นตฺถิ, สงฺขารปมาณํ นตฺถิ, วิญฺญาณปมาณํ นตฺถิ, น อตฺถิ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปฺปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ— อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถิ. อุปสีวาติ ภควา ติ อุปสีวา ติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควา ติ คารวาธิวจนเมตํ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ— อุปสีวาติ ภควา.
เยน นํ วชฺชุํ ตํ ตสฺส นตฺถี ติ เยน ตํ ราเคน วเทยฺยุํ, เยน โทเสน วเทยฺยุํ, เยน โมเหน วเทยฺยุํ, เยน มาเนน วเทยฺยุํ, ยาย ทิฏฺฐิยา วเทยฺยุํ, เยน อุทฺธจฺเจน วเทยฺยุํ, ยาย วิจิกิจฺฉาย วเทยฺยุํ, เยหิ อนุสเยหิ วเทยฺยุํ— รตฺโตติ วา ทุฏฺโฐติ วา มูโฬฺหติ วา วินิพทฺโธติ วา ปรามฏฺโฐติ วา วิกฺเขปคโตติ วา อนิฏฺฐงฺคโตติ วา ถามคโตติ วา, เต อภิสงฺขารา ปหีนา. อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติยา เยน ตํ วเทยฺยุํ— เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา เปตฺติวิสยิโกติ วา มนุโสฺสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สญฺญีติ วา อสญฺญีติ วา เนวสญฺญีนาสญฺญีติ วา, โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ เยน วเทยฺยุํ กเถยฺยุํ ภเณยฺยุํ ทีเปยฺยุํ โวหเรยฺยุนฺติ— เยน นํ วชฺชุํ ตํ ตสฺส นตฺถิ.
สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สมูหเตสู ติ สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สพฺเพสุ ขนฺเธสุ สพฺเพสุ อายตเนสุ สพฺพาสุ ธาตูสุ สพฺพาสุ คตีสุ สพฺพาสุ อุปปตฺตีสุ สพฺพาสุ ปฏิสนฺธีสุ สพฺเพสุ ภเวสุ สพฺเพสุ สํสาเรสุ สพฺเพสุ วฏฺเฏสุ อูหเตสุ สมูหเตสุ อุทฺธเตสุ สมุทฺธเตสุ อุปฺปาฏิเตสุ สมุปฺปาฏิเตสุ ปหีเนสุ สมุจฺฉินฺเนสุ วูปสนฺเตสุ ปฏิปฺปสฺสทฺเธสุ อภพฺพุปฺปตฺติเกสุ ญาณคฺคินา ทฑฺเฒสูติ— สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สมูหเตสุ.
สมูหตา วาทปถาปิ สพฺเพ ติ วาทปถา วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ. ตสฺส วาทา จ วาทปถา จ อธิวจนานิ จ อธิวจนปถา จ นิรุตฺติ จ นิรุตฺติปถา จ ปญฺญตฺติ จ ปญฺญตฺติปถา จ อูหตา สมูหตา อุทฺธตา สมุทฺธตา อุปฺปาฏิตา สมุปฺปาฏิตา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ— สมูหตา วาทปถาปิ สพฺเพ. เตนาห ภควา—
“อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถิ, (อุปสีวาติ ภควา)
เยน นํ วชฺชุํ ตํ ตสฺส นตฺถิ;
สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สมูหเตสุ,
สมูหตา วาทปถาปิ สพฺเพ”ติ.
สห คาถาปริโยสานา เย เต พฺราหฺมเณน สทฺธิํ …เป… ปญฺชลิโก นมสฺสมาโน นิสินฺโน โหติ— สตฺถา เม, ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมีติ.
อุปสีวมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส ฉฏฺโฐ.