2.1.7 นนฺทมาณวปุจฺฉานิทฺเทส
สนฺติ โลเก มุนโย, (อิจฺจายสฺมา นนฺโท)
ชนา วทนฺติ ตยิทํ กถํสุ;
ญาณูปปนฺนํ มุนิ โน วทนฺติ,
อุทาหุ เว ชีวิเตนูปปนฺนํ. (1)
สนฺติ โลเก มุนโย ติ. สนฺตี ติ สนฺติ สํวิชฺชนฺติ อตฺถิ อุปลพฺภนฺติ. โลเก ติ อปายโลเก …เป… อายตนโลเก. มุนโย ติ มุนินามกา อาชีวกา นิคณฺฐา ชฏิลา ตาปสา. เทวา โลเก มุนโยติ สญฺชานนฺติ, น จ เต มุนโยติ. สนฺติ โลเก มุนโย. อิจฺจายสฺมา นนฺโท ติ. อิจฺจา ติ ปทสนฺธิ …เป… . อายสฺมา ติ ปิยวจนํ …เป… . นนฺโท ติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ …เป… อภิลาโปติ— อิจฺจายสฺมา นนฺโท.
ชนา วทนฺติ ตยิทํ กถํสู ติ. ชนา ติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ. วทนฺตี ติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ. ตยิทํ กถํสู ติ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา ทฺเวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา “เอวํ นุ โข, น นุ โข, กิํ นุ โข, กถํ นุ โข”ติ— ชนา วทนฺติ ตยิทํ กถํสุ.
ญาณูปปนฺนํ มุนิ โน วทนฺตี ติ. อฏฺฐ สมาปตฺติญาเณน วา ปญฺจาภิญฺญาญาเณน วา อุเปตํ สมุเปตํ อุปาคตํ สมุปาคตํ อุปปนฺนํ สมุปปนฺนํ สมนฺนาคตํ มุนิํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ— ญาณูปปนฺนํ มุนิ โน วทนฺติ.
อุทาหุ เว ชีวิเตนูปปนฺนนฺ ติ อุทาหุ อเนกวิวิธอติปรมทุกฺกรการิกลูขชีวิตานุโยเคน อุเปตํ สมุเปตํ อุปาคตํ สมุปาคตํ อุปปนฺนํ สมุปปนฺนํ สมนฺนาคตํ มุนิํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ— อุทาหุ เว ชีวิเตนูปปนฺนํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“สนฺติ โลเก มุนโย, (อิจฺจายสฺมา นนฺโท)
ชนา วทนฺติ ตยิทํ กถํสุ;
ญาณูปปนฺนํ มุนิ โน วทนฺติ,
อุทาหุ เว ชีวิเตนูปปนฺนนฺ”ติ._
น ทิฏฺฐิยา น สุติยา น ญาเณน,
มุนีธ นนฺท กุสลา วทนฺติ;
วิเสนิกตฺวา อนีฆา นิราสา,
จรนฺติ เย เต มุนโยติ พฺรูมิ. (2)
น ทิฏฺฐิยา น สุติยา น ญาเณนา ติ. น ทิฏฺฐิยา ติ น ทิฏฺฐสุทฺธิยา. น สุติยา ติ น สุตสุทฺธิยา. น ญาเณนา ติ นปิ อฏฺฐสมาปตฺติญาเณน นปิ ปญฺจาภิญฺญาญาเณน นปิ มิจฺฉาญาเณนาติ— น ทิฏฺฐิยา น สุติยา น ญาเณน.
มุนีธ นนฺท กุสลา วทนฺตี ติ. กุสลา ติ เย เต ขนฺธกุสลา ธาตุกุสลา อายตนกุสลา ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลา สติปฏฺฐานกุสลา สมฺมปฺปธานกุสลา อิทฺธิปาทกุสลา อินฺทฺริยกุสลา พลกุสลา โพชฺฌงฺคกุสลา มคฺคกุสลา ผลกุสลา นิพฺพานกุสลา ทิฏฺฐสุทฺธิยา วา สุตสุทฺธิยา วา อฏฺฐสมาปตฺติญาเณน วา ปญฺจาภิญฺญาญาเณน วา มิจฺฉาญาเณน วา ทิฏฺเฐน วา สุเตน วา อุเปตํ สมุเปตํ อุปาคตํ สมุปาคตํ อุปปนฺนํ สมุปปนฺนํ สมนฺนาคตํ มุนิํ น วทนฺติ น กเถนฺติ น ภณนฺติ น ทีปยนฺติ น โวหรนฺตีติ— มุนีธ นนฺท กุสลา วทนฺติ.
วิเสนิกตฺวา อนีฆา นิราสา, จรนฺติ เย เต มุนโยติ พฺรูมี ติ เสนา วุจฺจติ มารเสนา, กายทุจฺจริตํ มารเสนา, วจีทุจฺจริตํ มารเสนา, มโนทุจฺจริตํ มารเสนา, ราโค มารเสนา, โทโส มารเสนา, โมโห มารเสนา, โกโธ …เป… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเฐยฺยํ… ถมฺโภ… สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สพฺเพ กิเลสา สพฺเพ ทุจฺจริตา สพฺเพ ทรถา สพฺเพ ปริฬาหา สพฺเพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขารา มารเสนา. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา—
“กามา เต ปฐมา เสนา,
ทุติยา อรติ วุจฺจติ;
ตติยา ขุปฺปิปาสา เต,
จตุตฺถี ตณฺหา ปวุจฺจติ.
ปญฺจมํ ถินมิทฺธํ เต,
ฉฏฺฐา ภีรู ปวุจฺจติ;
สตฺตมี วิจิกิจฺฉา เต,
มกฺโข ถมฺโภ เต อฏฺฐโม;
ลาโภ สิโลโก สกฺกาโร,
มิจฺฉาลทฺโธ จ โย ยโส.
โย จตฺตานํ สมุกฺกํเส,
ปเร จ อวชานติ;
เอสา นมุจิ เต เสนา,
กณฺหสฺสาภิปฺปหารินี;
น นํ อสูโร ชินาติ,
เชตฺวา จ ลภเต สุขนฺ”ติ.
ยโต จตูหิ อริยมคฺเคหิ สพฺพา จ มารเสนา สพฺเพ จ ปฏิเสนิกรา กิเลสา ชิตา จ ปราชิตา จ ภคฺคา วิปฺปลุคฺคา ปรมฺมุขา, เตน วุจฺจนฺติ วิเสนิกตฺวา. อนีฆา ติ ราโค นีโฆ, โทโส นีโฆ, โมโห นีโฆ, โกโธ นีโฆ, อุปนาโห นีโฆ …เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา นีฆา. เยสํ เอเต นีฆา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา เต วุจฺจนฺติ อนีฆา. นิราสา ติ อาสา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อวิชฺชา โลโภ อกุสลมูลํ. เยสํ เอสา อาสา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, เต วุจฺจนฺติ นิราสา อรหนฺโต ขีณาสวา. วิเสนิกตฺวา อนีฆา นิราสา, จรนฺติ เย เต มุนโยติ พฺรูมี ติ เย เต วิเสนิกตฺวาว อนีฆา จ นิราสา จ จรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ, เต โลเก มุนโยติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฏฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ— วิเสนิกตฺวา อนีฆา นิราสา, จรนฺติ เย เต มุนโยติ พฺรูมิ. เตนาห ภควา—
“น ทิฏฺฐิยา น สุติยา น ญาเณน,
มุนีธ นนฺท กุสลา วทนฺติ;
วิเสนิกตฺวา อนีฆา นิราสา,
จรนฺติ เย เต มุนโยติ พฺรูมี”ติ.
เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, (อิจฺจายสฺมา นนฺโท)
ทิฏฺฐสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ;
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ,
อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธิํ.
กจฺจิสฺสุ เต ภควา ตตฺถ ยตา จรนฺตา,
อตารุ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส;
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ. (3)
เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส ติ. เย เกจี ติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ— เย เกจีติ. สมณา ติ เย เกจิ อิโต พหิทฺธา ปพฺพชฺชูปคตา ปริพฺพาชกสมาปนฺนา. พฺราหฺมณา ติ เย เกจิ โภวาทิกาติ— เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส. อิจฺจายสฺมา นนฺโท ติ. อิจฺจา ติ ปทสนฺธิ …เป… . อายสฺมา ติ ปิยวจนํ …เป… . นนฺโท ติ. ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ …เป… อภิลาโปติ— อิจฺจายสฺมา นนฺโท.
ทิฏฺฐสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธินฺ ติ ทิฏฺเฐนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ; สุเตนปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ; ทิฏฺฐสฺสุเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ— ทิฏฺฐสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ.
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธินฺ ติ สีเลนปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ; วเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ; สีลพฺพเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ— สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ.
อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธินฺ ติ อเนกวิธโกตูหลมงฺคเลน สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ— อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธิํ.
กจฺจิสฺสุ เต ภควา ตตฺถ ยตา จรนฺตา ติ. กจฺจิสฺสู ติ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา ทฺเวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา, “เอวํ นุ โข, น นุ โข, กิํ นุ โข, กถํ นุ โข”ติ— กจฺจิสฺสุ. เต ติ ทิฏฺฐิคติกา. ภควา ติ คารวาธิวจนเมตํ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ— กจฺจิสฺสุ เต ภควา. ตตฺถ ยตา จรนฺตา ติ. ตตฺถา ติ สกาย ทิฏฺฐิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา. ยตา ติ ยตฺตา ปฏิยตฺตา คุตฺตา โคปิตา รกฺขิตา สํวุตา. จรนฺตา ติ จรนฺตา วิหรนฺตา อิริยนฺตา วตฺเตนฺตา ปาเลนฺตา ยเปนฺตา ยาเปนฺตาติ— กจฺจิสฺสุ เต ภควา ตตฺถ ยตา จรนฺตา.
อตารุ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริสา ติ ชาติชรามรณํ อตริํสุ อุตฺตริํสุ ปตริํสุ สมติกฺกมิํสุ วีติวตฺติํสุ. มาริสา ติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ— มาริสาติ— อตารุ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส.
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺ ติ. ปุจฺฉามิ ตนฺ ติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ, กถยสฺสุ เมติ ปุจฺฉามิ ตํ. ภควา ติ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ. พฺรูหิ เมตนฺ ติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ— ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, (อิจฺจายสฺมา นนฺโท)
ทิฏฺฐสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ;
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ,
อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธิํ.
กจฺจิสฺสุ เต ภควา ตตฺถ ยตา จรนฺตา,
อตารุ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส;
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺ”ติ.
เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, (นนฺทาติ ภควา)
ทิฏฺฐสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ;
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ,
อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธิํ;
กิญฺจาปิ เต ตตฺถ ยตา จรนฺติ,
นาตริํสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมิ. (4)
เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส ติ. เย เกจี ติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ— เย เกจีติ. สมณา ติ เย เกจิ อิโต พหิทฺธา ปพฺพชฺชูปคตา ปริพฺพาชกสมาปนฺนา. พฺราหฺมณา ติ เย เกจิ โภวาทิกาติ— เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส. นนฺทาติ ภควา ติ. นนฺทา ติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควา ติ คารวาธิวจนเมตํ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ— นนฺทาติ ภควา.
ทิฏฺฐสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธินฺ ติ ทิฏฺเฐนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ; สุเตนปิ สุทฺธิํ …เป… ทิฏฺฐสฺสุเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ— ทิฏฺฐสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ.
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธินฺ ติ สีเลนปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ; วเตนาปิ สุทฺธิํ …เป… โวหรนฺติ; สีลพฺพเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ— สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ.
อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธินฺ ติ อเนกวิธโกตูหลมงฺคเลน สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ— อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธิํ.
กิญฺจาปิ เต ตตฺถ ยตา จรนฺตี ติ. กิญฺจาปี ติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ— กิญฺจาปีติ. เต ติ ทิฏฺฐิคติกา. ตตฺถา ติ สกาย ทิฏฺฐิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา. ยตา ติ ยตฺตา ปฏิยตฺตา คุตฺตา โคปิตา รกฺขิตา สํวุตา. จรนฺตี ติ จรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺตีติ— กิญฺจาปิ เต ตตฺถ ยตา จรนฺติ.
นาตริํสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมี ติ ชาติชรามรณํ น ตริํสุ น อุตฺตริํสุ น ปตริํสุ น สมติกฺกมิํสุ น วีติวตฺติํสุ, ชาติชรามรณา อนิกฺขนฺตา อนิสฺสฏา อนติกฺกนฺตา อสมติกฺกนฺตา อวีติวตฺตา, อนฺโตชาติชรามรเณ ปริวตฺเตนฺติ, อนฺโตสํสารปเถ ปริวตฺเตนฺติ, ชาติยา อนุคตา, ชราย อนุสฏา, พฺยาธินา อภิภูตา, มรเณน อพฺภาหตา อตาณา อเลณา อสรณา อสรณีภูตาติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฏฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ— นาตริํสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมิ. เตนาห ภควา—
“เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, (นนฺทาติ ภควา)
ทิฏฺฐสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ;
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ,
อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธิํ;
กิญฺจาปิ เต ตตฺถ ยตา จรนฺติ,
นาตริํสุ ชาติชรนฺติ พฺรูมี”ติ.
เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, (อิจฺจายสฺมา นนฺโท)
ทิฏฺฐสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ;
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ,
อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธิํ.
เต เจ มุนี พฺรูสิ อโนฆติณฺเณ,
อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก;
อตาริ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส,
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ. (5)
เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส ติ. เย เกจี ติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ— เย เกจีติ. สมณา ติ เย เกจิ อิโต พหิทฺธา ปพฺพชฺชูปคตา ปริพฺพาชกสมาปนฺนา. พฺราหฺมณา ติ เย เกจิ โภวาทิกาติ— เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส. อิจฺจายสฺมา นนฺโท ติ. อิจฺจา ติ ปทสนฺธิ …เป… อิจฺจายสฺมา นนฺโท.
ทิฏฺฐสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธินฺ ติ ทิฏฺเฐนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ; สุเตนาปิ สุทฺธิํ …เป… ทิฏฺฐสฺสุเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ— ทิฏฺฐสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ.
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธินฺ ติ สีเลนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ; วเตนาปิ สุทฺธิํ …เป… โวหรนฺติ; สีลพฺพเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ— สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ.
อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธินฺ ติ อเนกวิธโกตูหลมงฺคเลน สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ— อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธิํ.
เต เจ มุนี พฺรูสิ อโนฆติณฺเณ ติ. เต เจ ติ ทิฏฺฐิคติเก. มุนี ติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ …เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. พฺรูสิ อโนฆติณฺเณ ติ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฐฆํ อวิชฺโชฆํ อติณฺเณ อนติกฺกนฺเต อสมติกฺกนฺเต อวีติวตฺเต อนฺโตชาติชรามรเณ ปริวตฺเตนฺเต อนฺโตสํสารปเถ ปริวตฺเตนฺเต ชาติยา อนุคเต ชราย อนุสเฏ พฺยาธินา อภิภูเต มรเณน อพฺภาหเต อตาเณ อเลเณ อสรเณ อสรณีภูเต. พฺรูสี ติ พฺรูสิ อาจิกฺขสิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฏฺฐเปสิ วิวรสิ วิภชสิ อุตฺตานีกโรสิ ปกาเสสีติ— เต เจ มุนี พฺรูสิ อโนฆติณฺเณ.
อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก, อตาริ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริสา ติ อถ โก เอโส สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ชาติชรามรณํ อตริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยิ. มาริสา ติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ มาริสาติ— อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก, อตาริ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส.
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺ ติ. ปุจฺฉามิ ตนฺ ติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ. ภควา ติ คารวาธิวจนเมตํ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ. พฺรูหิ เมตนฺ ติ พฺรูหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ— ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“เย เกจิเม สมณพฺราหฺมณาเส, (อิจฺจายสฺมา นนฺโท)
ทิฏฺฐสฺสุเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ;
สีลพฺพเตนาปิ วทนฺติ สุทฺธิํ,
อเนกรูเปน วทนฺติ สุทฺธิํ.
เต เจ มุนี พฺรูสิ อโนฆติณฺเณ,
อถ โก จรหิ เทวมนุสฺสโลเก;
อตาริ ชาติญฺจ ชรญฺจ มาริส,
ปุจฺฉามิ ตํ ภควา พฺรูหิ เมตนฺ”ติ.
นาหํ สพฺเพ สมณพฺราหฺมณาเส, (นนฺทาติ ภควา)
ชาติชราย นิวุตาติ พฺรูมิ;
เย สีธ ทิฏฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา,
สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ.
อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพํ,
ตณฺหํ ปริญฺญาย อนาสวาเส;
เต เว นรา โอฆติณฺณาติ พฺรูมิ. (6)
นาหํ สพฺเพ สมณพฺราหฺมณาเส, (นนฺทาติ ภควา) ชาติชราย นิวุตาติ พฺรูมี ติ นาหํ, นนฺท, สพฺเพ สมณพฺราหฺมณา ชาติชราย อาวุตา นิวุตา โอวุตา ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตาติ วทามิ. อตฺถิ เต สมณพฺราหฺมณา เยสํ ชาติ จ ชรามรณญฺจ ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฏฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ— นาหํ สพฺเพ สมณพฺราหฺมณาเส, (นนฺทาติ ภควา) ชาติชราย นิวุตาติ พฺรูมิ.
เย สีธ ทิฏฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพนฺ ติ เย สพฺพา ทิฏฺฐสุทฺธิโย ปหาย ชหิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา. เย สพฺพา สุตสุทฺธิโย ปหาย …เป… เย สพฺพา มุตสุทฺธิโย ปหาย, เย สพฺพา ทิฏฺฐสุตมุตสุทฺธิโย ปหาย เย สพฺพา สีลสุทฺธิโย ปหาย, เย สพฺพา วตสุทฺธิโย ปหาย, เย สพฺพา สีลพฺพตสุทฺธิโย ปหาย ชหิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ— เย สีธ ทิฏฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ.
อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพนฺ ติ อเนกวิธโกตูหลมงฺคเลน สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ ปหาย ชหิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ— อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพํ.
ตณฺหํ ปริญฺญาย อนาสวา เส, เต เว นรา โอฆติณฺณาติ พฺรูมี ติ. ตณฺหา ติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺฐพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา. ตณฺหํ ปริญฺญายา ติ ตณฺหํ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวา— ญาตปริญฺญาย, ตีรณปริญฺญาย, ปหานปริญฺญาย. กตมา ญาตปริญฺญา? ตณฺหํ ชานาติ “อยํ รูปตณฺหา, อยํ สทฺทตณฺหา, อยํ คนฺธตณฺหา, อยํ รสตณฺหา, อยํ โผฏฺฐพฺพตณฺหา, อยํ ธมฺมตณฺหา”ติ ชานาติ ปสฺสติ— อยํ ญาตปริญฺญา.
กตมา ตีรณปริญฺญา? เอวํ ญาตํ กตฺวา ตณฺหํ ตีเรติ อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต …เป… นิสฺสรณโต ตีเรติ— อยํ ตีรณปริญฺญา.
กตมา ปหานปริญฺญา? เอวํ ตีรยิตฺวา ตณฺหํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “โย, ภิกฺขเว, ตณฺหาย ฉนฺทราโค ตํ ปชหถ. เอวํ สา ตณฺหา ปหีนา ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา”. อยํ ปหานปริญฺญา. ตณฺหํ ปริญฺญายา ติ ตณฺหํ อิมาหิ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวา. อนาสวา ติ จตฺตาโร อาสวา— กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺฐาสโว, อวิชฺชาสโว. เยสํ อิเม อาสวา ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา, เต วุจฺจนฺติ อนาสวา อรหนฺโต ขีณาสวา— ตณฺหํ ปริญฺญาย อนาสวา.
เต เว นรา โอฆติณฺณาติ พฺรูมี ติ เย ตณฺหํ ปริญฺญาย อนาสวา, เต กาโมฆํ ติณฺณา ภโวฆํ ติณฺณา ทิฏฺโฐฆํ ติณฺณา อวิชฺโชฆํ ติณฺณา สพฺพสํสารปถํ ติณฺณา อุตฺติณฺณา นิตฺถิณฺณา อติกฺกนฺตา สมติกฺกนฺตา วีติวตฺตาติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฏฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ— ตณฺหํ ปริญฺญาย อนาสวาเส เต เว นรา โอฆติณฺณาติ พฺรูมิ. เตนาห ภควา—
“นาหํ สพฺเพ สมณพฺราหฺมณาเส, (นนฺทาติ ภควา)
ชาติชราย นิวุตาติ พฺรูมิ;
เย สีธ ทิฏฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา,
สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ.
อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพํ,
ตณฺหํ ปริญฺญาย อนาสวาเส;
เต เว นรา โอฆติณฺณาติ พฺรูมี”ติ.
เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน,
สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํ;
เย สีธ ทิฏฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา,
สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ.
อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพํ,
ตณฺหํ ปริญฺญาย อนาสวาเส;
อหมฺปิ เต โอฆติณฺณาติ พฺรูมิ. (7)
เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน ติ. เอตนฺ ติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺฐํ นนฺทามิ อภินนฺทามิ โมทามิ อนุโมทามิ อิจฺฉามิ สาทิยามิ ปตฺถยามิ ปิหยามิ อภิชปฺปามิ. มเหสิโน ติ กิํ มเหสิ ภควา? มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ …เป… กหํ นราสโภติ มเหสีติ— เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน.
สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกนฺ ติ. สุกิตฺติตนฺ ติ สุกิตฺติตํ สุอาจิกฺขิตํ สุเทสิตํ สุปญฺญปิตํ สุปฏฺฐปิตํ สุวิวฏํ สุวิภตฺตํ สุอุตฺตานีกตํ สุปกาสิตํ. โคตมนูปธีกนฺ ติ อุปธี วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ. อุปธิปฺปหานํ อุปธิวูปสมํ อุปธินิสฺสคฺคํ อุปธิปฏิปฺปสฺสทฺธํ อมตํ นิพฺพานนฺติ— สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํ.
เย สีธ ทิฏฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพนฺ ติ เย สพฺพา ทิฏฺฐสุทฺธิโย ปหาย ชหิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา. เย สพฺพา สุตสุทฺธิโย …เป… เย สพฺพา มุตสุทฺธิโย… เย สพฺพา ทิฏฺฐสุตมุตสุทฺธิโย… เย สพฺพา สีลสุทฺธิโย… เย สพฺพา วตสุทฺธิโย… เย สพฺพา สีลพฺพตสุทฺธิโย ปหาย ชหิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ— เย สีธ ทิฏฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ.
อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพนฺ ติ อเนกวิธโกตูหลมงฺคเลน สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ ปหาย ชหิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ— อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพํ.
ตณฺหํ ปริญฺญาย อนาสวาเส, อหมฺปิ เต โอฆติณฺณาติ พฺรูมี ติ. ตณฺหา ติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺฐพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา. ตณฺหํ ปริญฺญายา ติ ตณฺหํ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวา— ญาตปริญฺญาย, ตีรณปริญฺญาย, ปหานปริญฺญาย. กตมา ญาตปริญฺญา? ตณฺหํ ชานาติ— อยํ รูปตณฺหา, อยํ สทฺทตณฺหา, อยํ คนฺธตณฺหา, อยํ รสตณฺหา, อยํ โผฏฺฐพฺพตณฺหา, อยํ ธมฺมตณฺหาติ ชานาติ ปสฺสติ— อยํ ญาตปริญฺญา.
กตมา ตีรณปริญฺญา? เอวํ ญาตํ กตฺวา ตณฺหํ ตีเรติ อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต อีติโต อุปทฺทวโต ภยโต อุปสคฺคโต จลโต ปภงฺคุโต อทฺธุวโต อตาณโต อเลณโต อสรณโต อสรณีภูตโต ริตฺตโต ตุจฺฉโต สุญฺญโต อนตฺตโต อาทีนวโต วิปริณามธมฺมโต อสารกโต อฆมูลโต วธกโต วิภวโต สาสวโต สงฺขตโต มารามิสโต ชาติธมฺมโต ชราธมฺมโต พฺยาธิธมฺมโต มรณธมฺมโต โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมโต สํกิเลสธมฺมโต สมุทยโต อตฺถงฺคมโต อสฺสาทโต อาทีนวโต นิสฺสรณโต ตีเรติ— อยํ ตีรณปริญฺญา.
กตมา ปหานปริญฺญา? เอวํ ตีรยิตฺวา ตณฺหํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ— อยํ ปหานปริญฺญา.
ตณฺหํ ปริญฺญายา ติ ตณฺหํ อิมาหิ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวา. อนาสวา ติ จตฺตาโร อาสวา— กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺฐาสโว, อวิชฺชาสโว. เยสํ อิเม อาสวา ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา, เต วุจฺจนฺติ อนาสวา อรหนฺโต ขีณาสวา. ตณฺหํ ปริญฺญาย อนาสวาเส, อหมฺปิ เต โอฆติณฺณา ติ. พฺรูมี ติ เย ตณฺหํ ปริญฺญาย อนาสวา, อหมฺปิ เต กาโมฆํ ติณฺณา ภโวฆํ ติณฺณา ทิฏฺโฐฆํ ติณฺณา อวิชฺโชฆํ ติณฺณา สพฺพสํสารปถํ ติณฺณา อุตฺติณฺณา นิตฺถิณฺณา อติกฺกนฺตา สมติกฺกนฺตา วีติวตฺตาติ พฺรูมิ วทามีติ— ตณฺหํ ปริญฺญาย อนาสวาเส, อหมฺปิ เต โอฆติณฺณาติ พฺรูมิ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“เอตาภินนฺทามิ วโจ มเหสิโน,
สุกิตฺติตํ โคตมนูปธีกํ;
เย สีธ ทิฏฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา,
สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ.
อเนกรูปมฺปิ ปหาย สพฺพํ,
ตณฺหํ ปริญฺญาย อนาสวาเส;
อหมฺปิ เต โอฆติณฺณาติ พฺรูมี”ติ.
นนฺทมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส สตฺตโม.