2.1.8 เหมกมาณวปุจฺฉานิทฺเทส
เย เม ปุพฺเพ วิยากํสุ, (อิจฺจายสฺมา เหมโก)
หุรํ โคตมสาสนา;
อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติ,
สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ;
สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ,
นาหํ ตตฺถ อภิรมิํ. (1)
เย เม ปุพฺเพ วิยากํสู ติ โย จ พาวรี พฺราหฺมโณ เย จญฺเญ ตสฺส อาจริยา, เต สกํ ทิฏฺฐิํ สกํ ขนฺติํ สกํ รุจิํ สกํ ลทฺธิํ สกํ อชฺฌาสยํ สกํ อธิปฺปายํ พฺยากํสุ อาจิกฺขิํสุ เทสยิํสุ ปญฺญปิํสุ ปฏฺฐปิํสุ วิวริํสุ วิภชิํสุ อุตฺตานีอกํสุ ปกาเสสุนฺติ— เย เม ปุพฺเพ วิยากํสุ. อิจฺจายสฺมา เหมโก ติ. อิจฺจา ติ ปทสนฺธิ …เป… ปทานุปุพฺพตาเปตํ— อิจฺจาติ. อายสฺมา ติ ปิยวจนํ …เป… . เหมโก ติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ …เป… อภิลาโปติ— อิจฺจายสฺมา เหมโก.
หุรํ โคตมสาสนา ติ หุรํ โคตมสาสนา ปรํ โคตมสาสนา ปุเร โคตมสาสนา ปฐมตรํ โคตมสาสนา พุทฺธสาสนา ชินสาสนา ตถาคตสาสนา อรหนฺตสาสนาติ— หุรํ โคตมสาสนา.
อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสตี ติ เอวํ กิร อาสิ, เอวํ กิร ภวิสฺสตีติ— อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติ.
สพฺพํ ตํ อิติหีติหนฺ ติ สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ อิติกิราย ปรํปราย ปิฏกสมฺปทาย ตกฺกเหตุ นยเหตุ อาการปริวิตกฺเกน ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา น สามํ สยมภิญฺญาตํ น อตฺตปจฺจกฺขธมฺมํ กถยิํสูติ— สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ.
สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนนฺ ติ สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ วิตกฺกวฑฺฒนํ สงฺกปฺปวฑฺฒนํ กามวิตกฺกวฑฺฒนํ พฺยาปาทวิตกฺกวฑฺฒนํ วิหิํสาวิตกฺกวฑฺฒนํ ญาติวิตกฺกวฑฺฒนํ ชนปทวิตกฺกวฑฺฒนํ อมราวิตกฺกวฑฺฒนํ ปรานุทยตาปฏิสํยุตฺตวิตกฺกวฑฺฒนํ ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺตวิตกฺกวฑฺฒนํ อนวญฺญตฺติปฏิสํยุตฺตวิตกฺกวฑฺฒนนฺติ— สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ.
นาหํ ตตฺถ อภิรมินฺ ติ นาหํ ตตฺถ อภิรมิํ น วินฺทิํ นาธิคจฺฉิํ น ปฏิลภินฺติ— นาหํ ตตฺถ อภิรมิํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“เย เม ปุพฺเพ วิยากํสุ, (อิจฺจายสฺมา เหมโก)
หุรํ โคตมสาสนา;
อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติ,_
สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ;
สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ,
นาหํ ตตฺถ อภิรมินฺ”ติ.
ตฺวญฺจ เม ธมฺมมกฺขาหิ,
ตณฺหานิคฺฆาตนํ มุนิ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ,
ตเร โลเก วิสตฺติกํ. (2)
ตฺวญฺจ เม ธมฺมมกฺขาหี ติ. ตฺวนฺ ติ ภควนฺตํ ภณติ. ธมฺมมกฺขาหี ติ. ธมฺมนฺ ติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ, จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺเค อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฏิปทํ อกฺขาหิ อาจิกฺขาหิ เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวราหิ วิภชาหิ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ— ตฺวญฺจ เม ธมฺมมกฺขาหิ.
ตณฺหานิคฺฆาตนํ มุนี ติ. ตณฺหา ติ— รูปตณฺหา …เป… ธมฺมตณฺหา. ตณฺหานิคฺฆาตนํ ตณฺหาปหานํ ตณฺหาวูปสมํ ตณฺหาปฏินิสฺสคฺคํ ตณฺหาปฏิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานํ. มุนี ติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ …เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนีติ— ตณฺหานิคฺฆาตนํ มุนิ.
ยํ วิทิตฺวา สโต จรนฺ ติ ยํ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, “สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา”ติ …เป… “สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา”ติ …เป… “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ วิทิตํ กตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. สโต ติ จตูหิ การเณหิ สโต— กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต …เป… โส วุจฺจติ สโต. จรนฺ ติ จรนฺโต วิหรนฺโต อิริยนฺโต วตฺเตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโตติ— ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ.
ตเร โลเก วิสตฺติกนฺ ติ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. วิสตฺติกา ติ เกนฏฺเฐน วิสตฺติกา …เป… วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกา. โลเก ติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเก. ตเร โลเก วิสตฺติกนฺ ติ โลเก เวสา วิสตฺติกา โลเก เวตํ วิสตฺติกํ สโต ตเรยฺยํ อุตฺตเรยฺยํ ปตเรยฺยํ สมติกฺกเมยฺยํ วีติวตฺเตยฺยนฺติ— ตเร โลเก วิสตฺติกํ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“ตฺวญฺจ เม ธมฺมมกฺขาหิ,
ตณฺหานิคฺฆาตนํ มุนิ;
ยํ วิทิตฺวา สโต จรํ,
ตเร โลเก วิสตฺติกนฺ”ติ.
อิธ ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาเตสุ,
ปิยรูเปสุ เหมก;
ฉนฺทราควิโนทนํ,
นิพฺพานปทมจฺจุตํ. (3)
อิธ ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาเตสู ติ. ทิฏฺฐนฺ ติ จกฺขุนา ทิฏฺฐํ; สุตนฺ ติ โสเตน สุตํ; มุตนฺ ติ ฆาเนน ฆายิตํ ชิวฺหาย สายิตํ กาเยน ผุฏฺฐํ; วิญฺญาตนฺ ติ มนสา วิญฺญาตนฺติ— อิธ ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาเตสุ.
ปิยรูเปสุ เหมกา ติ กิญฺจ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ? จกฺขุ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, โสตํ โลเก …เป… ฆานํ โลเก… ชิวฺหา โลเก… กาโย โลเก… มโน โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; รูปา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, สทฺทา โลเก… คนฺธา โลเก… รสา โลเก… โผฏฺฐพฺพา โลเก… ธมฺมา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; จกฺขุวิญฺญาณํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, โสตวิญฺญาณํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, ฆานวิญฺญาณํ โลเก… ชิวฺหาวิญฺญาณํ โลเก… กายวิญฺญาณํ โลเก… มโนวิญฺญาณํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, จกฺขุสมฺผโสฺส โลเก… โสตสมฺผโสฺส โลเก… ฆานสมฺผโสฺส โลเก… ชิวฺหาสมฺผโสฺส โลเก… กายสมฺผโสฺส โลเก… มโนสมฺผโสฺส โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ… โสตสมฺผสฺสชา เวทนา… ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา… ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา… กายสมฺผสฺสชา เวทนา… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; รูปสญฺญา โลเก… สทฺทสญฺญา โลเก… คนฺธสญฺญา โลเก… รสสญฺญา โลเก… โผฏฺฐพฺพสญฺญา โลเก… ธมฺมสญฺญา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, รูปสญฺเจตนา โลเก… สทฺทสญฺเจตนา โลเก… คนฺธสญฺเจตนา โลเก… รสสญฺเจตนา โลเก… โผฏฺฐพฺพสญฺเจตนา โลเก… ธมฺมสญฺเจตนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; รูปตณฺหา โลเก… สทฺทตณฺหา โลเก… คนฺธตณฺหา โลเก… รสตณฺหา โลเก… โผฏฺฐพฺพตณฺหา โลเก… ธมฺมตณฺหา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; รูปวิตกฺโก โลเก… สทฺทวิตกฺโก โลเก… คนฺธวิตกฺโก โลเก… รสวิตกฺโก โลเก… โผฏฺฐพฺพวิตกฺโก โลเก… ธมฺมวิตกฺโก โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ; รูปวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, สทฺทวิจาโร โลเก… คนฺธวิจาโร โลเก… รสวิจาโร โลเก… โผฏฺฐพฺพวิจาโร โลเก… ธมฺมวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปนฺติ— ปิยรูเปสุ เหมก.
ฉนฺทราควิโนทนนฺ ติ. ฉนฺทราโค ติ โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสิเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ. ฉนฺทราควิโนทนนฺ ติ ฉนฺทราคปฺปหานํ ฉนฺทราควูปสมํ ฉนฺทราคปฏินิสฺสคฺคํ ฉนฺทราคปฏิปฺปสฺสทฺธํ อมตํ นิพฺพานนฺติ— ฉนฺทราควิโนทนํ.
นิพฺพานปทมจฺจุตนฺ ติ นิพฺพานปทํ ตาณปทํ เลณปทํ สรณปทํ อภยปทํ. อจฺจุตนฺ ติ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ— นิพฺพานปทมจฺจุตํ. เตนาห ภควา—
“อิธ ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาเตสุ,
ปิยรูเปสุ เหมก;
ฉนฺทราควิโนทนํ,
นิพฺพานปทมจฺจุตนฺ”ติ.
เอตทญฺญาย เย สตา,
ทิฏฺฐธมฺมาภินิพฺพุตา;
อุปสนฺตา จ เต สทา,
ติณฺณา โลเก วิสตฺติกํ. (4)
เอตทญฺญาย เย สตา ติ. เอตนฺ ติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. อญฺญายา ติ อญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ อญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. “สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา”ติ… “สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา”ติ …เป… “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ อญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. เย ติ อรหนฺโต ขีณาสวา. สตา ติ จตูหิ การเณหิ สตา— กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาวิตตฺตา สตา …เป… เต วุจฺจนฺติ สตาติ— เอตทญฺญาย เย สตา.
ทิฏฺฐธมฺมาภินิพฺพุตา ติ. ทิฏฺฐธมฺมา ติ ทิฏฺฐธมฺมา ญาตธมฺมา ตุลิตธมฺมา ตีริตธมฺมา วิภูตธมฺมา วิภาวิตธมฺมา. “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ ทิฏฺฐธมฺมา …เป… “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ ทิฏฺฐธมฺมา ญาตธมฺมา ตุลิตธมฺมา ตีริตธมฺมา วิภูตธมฺมา วิภาวิตธมฺมา. อภินิพฺพุตา ติ ราคสฺส นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุตา, โทสสฺส นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุตา, โมหสฺส นิพฺพาปิตตฺตา นิพฺพุตา, โกธสฺส …เป… อุปนาหสฺส… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา นิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา สนฺตา อุปสนฺตา วูปสนฺตา นิพฺพุตา ปฏิปฺปสฺสทฺธาติ— ทิฏฺฐธมฺมาภินิพฺพุตา.
อุปสนฺตา จ เต สทา ติ. อุปสนฺตา ติ ราคสฺส อุปสมิตตฺตา นิพฺพาปิตตฺตา อุปสนฺตา …เป… โทสสฺส… โมหสฺส… โกธสฺส… อุปนาหสฺส …เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา นิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา สนฺตา อุปสนฺตา วูปสนฺตา นิพฺพุตา ปฏิปฺปสฺสทฺธาติ อุปสนฺตา. เต ติ อรหนฺโต ขีณาสวา. สทา ติ สทา สพฺพกาลํ นิจฺจกาลํ ธุวกาลํ สตตํ สมิตํ อพฺโพกิณฺณํ โปงฺขานุโปงฺขํ อุทกูมิกชาตํ อวีจิสนฺตติสหิตํ ผสฺสิตํ ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ ปุริมยามํ มชฺฌิมยามํ ปจฺฉิมยามํ กาเฬ ชุเณฺห วเสฺส เหมนฺเต คิเมฺห ปุริเม วโยขนฺเธ มชฺฌิเม วโยขนฺเธ ปจฺฉิเม วโยขนฺเธติ— อุปสนฺตา จ เต สทา.
ติณฺณา โลเก วิสตฺติกนฺ ติ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. วิสตฺติกา ติ เกนฏฺเฐน วิสตฺติกา …เป… วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกา. โลเก ติ อปายโลเก …เป… อายตนโลเก. ติณฺณา โลเก วิสตฺติกนฺ ติ โลเก เวสา วิสตฺติกา โลเก เวตํ วิสตฺติกํ ติณฺณา อุตฺติณฺณา นิตฺถิณฺณา อติกฺกนฺตา สมติกฺกนฺตา วีติวตฺตาติ— ติณฺณา โลเก วิสตฺติกํ. เตนาห ภควา—
“เอตทญฺญาย เย สตา,
ทิฏฺฐธมฺมาภินิพฺพุตา;
อุปสนฺตา จ เต สทา,_
ติณฺณา โลเก วิสตฺติกนฺ”ติ.
สห คาถาปริโยสานา …เป… สตฺถา เม, ภนฺเต, ภควา, สาวโกหมสฺมีติ.
เหมกมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส อฏฺฐโม.