2.2 ปารายนตฺถุติคาถานิทฺเทส
อิทมโวจ ภควา ติ อิทํ ปารายนํ อโวจ. ภควา ติ คารวาธิวจนเมตํ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ ภควาติ— อิทมโวจ ภควา. มคเธสุ วิหรนฺโต ติ มคธนามเก ชนปเท วิหรนฺโต อิริยนฺโต วตฺเตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโต. ปาสาณเก เจติเย ติ ปาสาณกเจติยํ วุจฺจติ พุทฺธาสนนฺติ— มคเธสุ วิหรนฺโต ปาสาณเก เจติเย. ปริจารกโสฬสานํ พฺราหฺมณานนฺ ติ ปิงฺคิโย พฺราหฺมโณ พาวริสฺส พฺราหฺมณสฺส ปทฺโธ ปทฺธจโร ปริจารโก สิโสฺส. ปิงฺคิเยน เต โสฬสาติ— เอวมฺปิ ปริจารกโสฬสานํ พฺราหฺมณานํ. อถ วา เต โสฬส พฺราหฺมณา พุทฺธสฺส ภควโต ปทฺธา ปทฺธจรา ปริจารกา สิสฺสาติ— เอวมฺปิ ปริจารกโสฬสานํ พฺราหฺมณานํ.
อชฺฌิฏฺโฐ ปุฏฺโฐ ปุฏฺโฐ ปญฺหํ พฺยากาสี ติ. อชฺฌิฏฺโฐ ติ อชฺฌิฏฺโฐ อชฺเฌสิโต. ปุฏฺโฐ ปุฏฺโฐ ติ ปุฏฺโฐ ปุฏฺโฐ ปุจฺฉิโต ปุจฺฉิโต ยาจิโต ยาจิโต อชฺเฌสิโต อชฺเฌสิโต ปสาทิโต ปสาทิโต. ปญฺหํ พฺยากาสี ติ ปญฺหํ พฺยากาสิ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฏฺฐเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอากาสิ ปกาเสสีติ— อชฺฌิฏฺโฐ ปุฏฺโฐ ปุฏฺโฐ ปญฺหํ พฺยากาสิ. เตเนตํ วุจฺจติ—
“อิทมโวจ ภควา มคเธสุ วิหรนฺโต ปาสาณเก เจติเย, ปริจารกโสฬสานํ พฺราหฺมณานํ อชฺฌิฏฺโฐ ปุฏฺโฐ ปุฏฺโฐ ปญฺหํ พฺยากาสี”ติ.
เอกเมกสฺส เจปิ ปญฺหสฺสา ติ เอกเมกสฺส เจปิ อชิตปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ ติสฺสเมตฺเตยฺยปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ ปุณฺณกปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ เมตฺตคูปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ โธตกปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ อุปสีวปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ นนฺทกปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ เหมกปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ โตเทยฺยปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ กปฺปปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ ชตุกณฺณิปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ ภทฺราวุธปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ อุทยปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ โปสาลปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ โมฆราชปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส เจปิ ปิงฺคิยปญฺหสฺสาติ— เอกเมกสฺส เจปิ ปญฺหสฺส.
อตฺถมญฺญาย ธมฺมมญฺญายา ติ เสฺวว ปญฺโห ธมฺโม, วิสชฺชนํ อตฺโถติ อตฺถํ อญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ— อตฺถมญฺญาย. ธมฺมมญฺญายา ติ ธมฺมํ อญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ— ธมฺมมญฺญายาติ— อตฺถมญฺญาย ธมฺมมญฺญาย. ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺเชยฺยา ติ สมฺมาปฏิปทํ อนุโลมปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปทํ อนฺวตฺถปฏิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ ปฏิปชฺเชยฺยาติ— ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺเชยฺย. คจฺเฉเยฺยว ชรามรณสฺส ปารนฺ ติ ชรามรณสฺส ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. คจฺเฉเยฺยว ชรามรณสฺส ปารนฺ ติ ชรามรณสฺส ปารํ คจฺเฉยฺย, ปารํ อธิคจฺเฉยฺย, ปารํ อธิผเสฺสยฺย, ปารํ สจฺฉิกเรยฺยาติ— คจฺเฉเยฺยว ชรามรณสฺส ปารํ. ปารงฺคมนียา อิเม ธมฺมา ติ อิเม ธมฺมา ปารงฺคมนียา. ปารํ ปาเปนฺติ ปารํ สมฺปาเปนฺติ ปารํ สมนุปาเปนฺติ, ชรามรณสฺส ตรณาย สํวตฺตนฺตีติ— ปารงฺคมนียา อิเม ธมฺมาติ.
ตสฺมา อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺสา ติ. ตสฺมา ติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานาติ— ตสฺมา. อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺสา ติ อิมสฺส ปารายนสฺสาติ— ตสฺมา อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺส. ปารายนนฺเตว อธิวจนนฺ ติ ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ …เป… นิโรโธ นิพฺพานํ. อยนํ วุจฺจติ มคฺโค, เสยฺยถิทํ— สมฺมาทิฏฺฐิ …เป… สมฺมาสมาธิ. อธิวจนนฺ ติ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโปติ— ปารายนนฺเตว อธิวจนํ. เตเนตํ วุจฺจติ—
“เอกเมกสฺส เจปิ ปญฺหสฺส อตฺถมญฺญาย ธมฺมมญฺญาย ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺเชยฺย, คจฺเฉเยฺยว ชรามรณสฺส ปารํ. ปารงฺคมนียา อิเม ธมฺมาติ. ตสฺมา อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺส ‘ปารายนนฺ’เตว อธิวจนนฺ”ติ.
อชิโต ติสฺสเมตฺเตโยฺย,
ปุณฺณโก อถ เมตฺตคู;
โธตโก อุปสีโว จ,
นนฺโท จ อถ เหมโก. (1)
โตเทยฺยกปฺปา ทุภโย,
ชตุกณฺณี จ ปณฺฑิโต;
ภทฺราวุโธ อุทโย จ,
โปสาโล จาปิ พฺราหฺมโณ;
โมฆราชา จ เมธาวี,
ปิงฺคิโย จ มหาอิสิ. (2)
เอเต พุทฺธํ อุปาคจฺฉุํ,
สมฺปนฺนจรณํ อิสิํ;
ปุจฺฉนฺตา นิปุเณ ปเญฺห,
พุทฺธเสฏฺฐํ อุปาคมุํ. (3)
เอเต พุทฺธํ อุปาคจฺฉุนฺ ติ. เอเต ติ โสฬส ปารายนิยา พฺราหฺมณา. พุทฺโธ ติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต พเลสุ จ วสีภาวํ. พุทฺโธ ติ เกนฏฺเฐน พุทฺโธ? พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ, โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธ, สพฺพญฺญุตาย พุทฺโธ, สพฺพทสฺสาวิตาย พุทฺโธ, อภิญฺเญยฺยตาย พุทฺโธ, วิสวิตาย พุทฺโธ, ขีณาสวสงฺขาเตน พุทฺโธ, นิรุปเลปสงฺขาเตน พุทฺโธ, เอกนฺตวีตราโคติ พุทฺโธ, เอกนฺตวีตโทโสติ พุทฺโธ, เอกนฺตวีตโมโหติ พุทฺโธ, เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ พุทฺโธ, เอกายนมคฺคํ คโตติ พุทฺโธ, เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ พุทฺโธ, อพุทฺธิวิหตตฺตา พุทฺธิปฏิลาภาติ พุทฺโธ. พุทฺโธ ติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ น ปิตรา กตํ น ภาตรา กตํ น ภคินิยา กตํ น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ น ญาติสาโลหิเตหิ กตํ น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ น เทวตาหิ กตํ. วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ พุทฺโธติ. เอเต พุทฺธํ อุปาคจฺฉุนฺ ติ เอเต พุทฺธํ อุปาคมิํสุ อุปสงฺกมิํสุ ปยิรุปาสิํสุ ปริปุจฺฉิํสุ ปริปญฺหิํสูติ— เอเต พุทฺธํ อุปาคจฺฉุํ.
สมฺปนฺนจรณํ อิสินฺ ติ จรณํ วุจฺจติ สีลาจารนิพฺพตฺติ. สีลสํวโรปิ จรณํ, อินฺทฺริยสํวโรปิ จรณํ, โภชเน มตฺตญฺญุตาปิ จรณํ, ชาคริยานุโยโคปิ จรณํ, สตฺตปิ สทฺธมฺมา จรณํ, จตฺตาริปิ ฌานานิ จรณํ. สมฺปนฺนจรณนฺ ติ สมฺปนฺนจรณํ เสฏฺฐจรณํ วิเสฏฺฐจรณํ ปาโมกฺขจรณํ อุตฺตมจรณํ ปวรจรณํ. อิสี ติ อิสิ ภควา มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ อิสิ …เป… มเหสกฺเขหิ วา สตฺเตหิ เอสิโต คเวสิโต ปริเยสิโต— “กหํ พุทฺโธ, กหํ ภควา, กหํ เทวเทโว กหํ นราสโภ”ติ— อิสีติ— สมฺปนฺนจรณํ อิสิํ.
ปุจฺฉนฺตา นิปุเณ ปเญฺห ติ. ปุจฺฉนฺตา ติ ปุจฺฉนฺตา ยาจนฺตา อชฺเฌสนฺตา ปสาเทนฺตา. นิปุเณ ปเญฺห ติ คมฺภีเร ทุทฺทเส ทุรนุโพเธ สนฺเต ปณีเต อตกฺกาวจเร นิปุเณ ปณฺฑิตเวทนีเย ปเญฺหติ— ปุจฺฉนฺตา นิปุเณ ปเญฺห.
พุทฺธเสฏฺฐํ อุปาคมุนฺ ติ. พุทฺโธ ติ โย โส ภควา …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ พุทฺโธติ. เสฏฺฐนฺ ติ อคฺคํ เสฏฺฐํ วิเสฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ พุทฺธํ อุปาคมุํ อุปาคมิํสุ อุปสงฺกมิํสุ ปยิรุปาสิํสุ ปริปุจฺฉิํสุ ปริปญฺหิํสูติ— พุทฺธเสฏฺฐํ อุปาคมุํ. เตเนตํ วุจฺจติ—
“เอเต พุทฺธํ อุปาคจฺฉุํ,
สมฺปนฺนจรณํ อิสิํ;
ปุจฺฉนฺตา นิปุเณ ปเญฺห,
พุทฺธเสฏฺฐํ อุปาคมุนฺ”ติ.
เตสํ พุทฺโธ ปพฺยากาสิ,
ปญฺหํ ปุฏฺโฐ ยถาตถํ;
ปญฺหานํ เวยฺยากรเณน,
โตเสสิ พฺราหฺมเณ มุนิ. (4)
เตสํ พุทฺโธ ปพฺยากาสี ติ. เตสนฺ ติ โสฬสานํ ปารายนิยานํ พฺราหฺมณานํ. พุทฺโธ ติ โย โส ภควา …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ พุทฺโธติ. ปพฺยากาสี ติ เตสํ พุทฺโธ ปพฺยากาสิ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฏฺฐเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสีติ— เตสํ พุทฺโธ ปพฺยากาสิ.
ปญฺหํ ปุฏฺโฐ ยถาตถนฺ ติ. ปญฺหํ ปุฏฺโฐ ติ ปญฺหํ ปุฏฺโฐ ปุจฺฉิโต ยาจิโต อชฺเฌสิโต ปสาทิโต. ยถาตถนฺ ติ ยถา อาจิกฺขิตพฺพํ ตถา อาจิกฺขิ, ยถา เทสิตพฺพํ ตถา เทเสสิ, ยถา ปญฺญเปตพฺพํ ตถา ปญฺญเปสิ, ยถา ปฏฺฐเปตพฺพํ ตถา ปฏฺฐเปสิ, ยถา วิวริตพฺพํ ตถา วิวริ, ยถา วิภชิตพฺพํ ตถา วิภชิ, ยถา อุตฺตานีกาตพฺพํ ตถา อุตฺตานีอกาสิ, ยถา ปกาสิตพฺพํ ตถา ปกาเสสีติ— ปญฺหํ ปุฏฺโฐ ยถาตถํ.
ปญฺหานํ เวยฺยากรเณนา ติ ปญฺหานํ เวยฺยากรเณน อาจิกฺขเนน เทสเนน ปญฺญปเนน ปฏฺฐปเนน วิวรเณน วิภชเนน อุตฺตานีกมฺเมน ปกาสเนนาติ— ปญฺหานํ เวยฺยากรเณน.
โตเสสิ พฺราหฺมเณ มุนี ติ. โตเสสี ติ โตเสสิ วิโตเสสิ ปสาเทสิ อาราเธสิ อตฺตมเน อกาสิ. พฺราหฺมเณ ติ โสฬส ปารายนิเย พฺราหฺมเณ. มุนี ติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ …เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนีติ— โตเสสิ พฺราหฺมเณ มุนิ. เตเนตํ วุจฺจติ—
“เตสํ พุทฺโธ ปพฺยากาสิ,
ปญฺหํ ปุฏฺโฐ ยถาตถํ;
ปญฺหานํ เวยฺยากรเณน,
โตเสสิ พฺราหฺมเณ มุนี”ติ.
เต โตสิตา จกฺขุมตา,
พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;
พฺรหฺมจริยมจริํสุ,
วรปญฺญสฺส สนฺติเก. (5)
เต โตสิตา จกฺขุมตา ติ. เต ติ โสฬส ปารายนิยา พฺราหฺมณา. โตสิตา ติ โตสิตา วิโตสิตา ปสาทิตา อาราธิตา อตฺตมนา กตาติ— เต โตสิตา. จกฺขุมตา ติ ภควา ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมา— มํสจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, ทิพฺพจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, ปญฺญาจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, พุทฺธจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, สมนฺตจกฺขุนาปิ จกฺขุมา. กถํ ภควา มํสจกฺขุนาปิ จกฺขุมา …เป… เอวํ ภควา สมนฺตจกฺขุนาปิ จกฺขุมาติ— เต โตสิตา จกฺขุมตา.
พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา ติ. พุทฺโธ ติ โย โส ภควา …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ พุทฺโธติ. อาทิจฺจพนฺธุนา ติ อาทิจฺโจ วุจฺจติ สูริโย. โส โคตโม โคตฺเตน, ภควาปิ โคตโม โคตฺเตน, ภควา สูริยสฺส โคตฺตญาตโก โคตฺตพนฺธุ. ตสฺมา พุทฺโธ อาทิจฺจพนฺธูติ— พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา.
พฺรหฺมจริยมจริํสู ติ พฺรหฺมจริยํ วุจฺจติ อสทฺธมฺมสมาปตฺติยา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี วิรมณํ อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต. อปิ จ นิปฺปริยายวเสน พฺรหฺมจริยํ วุจฺจติ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ— สมฺมาทิฏฺฐิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ. พฺรหฺมจริยมจริํสู ติ พฺรหฺมจริยํ จริํสุ อจริํสุ สมาทาย วตฺติํสูติ— พฺรหฺมจริยมจริํสุ.
วรปญฺญสฺส สนฺติเก ติ วรปญฺญสฺส อคฺคปญฺญสฺส เสฏฺฐปญฺญสฺส วิเสฏฺฐปญฺญสฺส ปาโมกฺขปญฺญสฺส อุตฺตมปญฺญสฺส ปวรปญฺญสฺส. สนฺติเก ติ สนฺติเก สามนฺตา อาสนฺเน อวิทูเร อุปกฏฺเฐติ— วรปญฺญสฺส สนฺติเก. เตเนตํ วุจฺจติ—
“เต โตสิตา จกฺขุมตา,
พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;
พฺรหฺมจริยมจริํสุ,
วรปญฺญสฺส สนฺติเก”ติ.
เอกเมกสฺส ปญฺหสฺส,
ยถา พุทฺเธน เทสิตํ;
ตถา โย ปฏิปชฺเชยฺย,
คจฺเฉ ปารํ อปารโต. (6)
เอกเมกสฺส ปญฺหสฺสา ติ เอกเมกสฺส อชิตปญฺหสฺส, เอกเมกสฺส ติสฺสเมตฺเตยฺยปญฺหสฺส …เป… เอกเมกสฺส ปิงฺคิยปญฺหสฺสาติ— เอกเมกสฺส ปญฺหสฺส.
ยถา พุทฺเธน เทสิตนฺ ติ. พุทฺโธ ติ โย โส ภควา สยมฺภู …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ พุทฺโธติ. ยถา พุทฺเธน เทสิตนฺ ติ ยถา พุทฺเธน อาจิกฺขิตํ เทสิตํ ปญฺญปิตํ ปฏฺฐปิตํ วิวริตํ วิภชิตํ อุตฺตานีกตํ ปกาสิตนฺติ— ยถา พุทฺเธน เทสิตํ.
ตถา โย ปฏิปชฺเชยฺยา ติ สมฺมาปฏิปทํ อนุโลมปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปทํ อนฺวตฺถปฏิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ ปฏิปชฺเชยฺยาติ— ตถา โย ปฏิปชฺเชยฺย.
คจฺเฉ ปารํ อปารโต ติ ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ …เป… นิโรโธ นิพฺพานํ; อปารํ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ. คจฺเฉ ปารํ อปารโต ติ อปารโต ปารํ คจฺเฉยฺย, ปารํ อธิคจฺเฉยฺย, ปารํ ผเสฺสยฺย, ปารํ สจฺฉิกเรยฺยาติ— คจฺเฉ ปารํ อปารโต. เตเนตํ วุจฺจติ—
“เอกเมกสฺส ปญฺหสฺส,
ยถา พุทฺเธน เทสิตํ;
ตถา โย ปฏิปชฺเชยฺย,
คจฺเฉ ปารํ อปารโต”ติ.
อปารา ปารํ คจฺเฉยฺย,
ภาเวนฺโต มคฺคมุตฺตมํ;
มคฺโค โส ปารํ คมนาย,
ตสฺมา ปารายนํ อิติ. (7)
อปารา ปารํ คจฺเฉยฺยา ติ อปารํ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ; ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ …เป… ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. อปารา ปารํ คจฺเฉยฺยา ติ อปารา ปารํ คจฺเฉยฺย, ปารํ อธิคจฺเฉยฺย, ปารํ ผเสฺสยฺย, ปารํ สจฺฉิกเรยฺยาติ— อปารา ปารํ คจฺเฉยฺย.
ภาเวนฺโต มคฺคมุตฺตมนฺ ติ มคฺคมุตฺตมํ วุจฺจติ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ— สมฺมาทิฏฺฐิ …เป… สมฺมาสมาธิ. มคฺคมุตฺตมนฺ ติ มคฺคํ อคฺคํ เสฏฺฐํ วิเสฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ. ภาเวนฺโต ติ ภาเวนฺโต อาเสวนฺโต พหุลีกโรนฺโตติ— ภาเวนฺโต มคฺคมุตฺตมํ.
มคฺโค โส ปารํ คมนายา ติ—
มคฺโค ปนฺโถ ปโถ ปชฺโช,
อญฺชสํ วฏุมายนํ;
นาวา อุตฺตรเสตุ จ,
กุโลฺล จ ภิสิ สงฺกโม.
ปารํ คมนายา ติ ปารํ คมนาย ปารํ สมฺปาปนาย ปารํ สมนุปาปนาย ชรามรณสฺส ตรณายาติ— มคฺโค โส ปารํ คมนาย.
ตสฺมา ปารายนํ อิตี ติ. ตสฺมา ติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา. ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ …เป… นิโรโธ นิพฺพานํ. อยนํ วุจฺจติ มคฺโค. อิตี ติ ปทสนฺธิ …เป… ปทานุปุพฺพตาเปตํ อิตีติ— ตสฺมา ปารายนํ อิติ. เตเนตํ วุจฺจติ—
“อปารา ปารํ คจฺเฉยฺย,
ภาเวนฺโต มคฺคมุตฺตมํ;
มคฺโค โส ปารํ คมนาย,
ตสฺมา ปารายนํ อิตี”ติ.
ปารายนตฺถุติคาถานิทฺเทโส สตฺตรสโม.