2.3 ปารายนานุคีติคาถานิทฺเทส
ปารายนมนุคายิสฺสํ, (อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย)
ยถาทฺทกฺขิ ตถากฺขาสิ;
วิมโล ภูริเมธโส,
นิกฺกาโม นิพฺพโน นาโค;
กิสฺส เหตุ มุสา ภเณ. (1)
ปารายนมนุคายิสฺสนฺ ติ คีตมนุคายิสฺสํ กถิตมนุกถยิสฺสํ ภณิตมนุภณิสฺสํ ลปิตมนุลปิสฺสํ ภาสิตมนุภาสิสฺสนฺติ— ปารายนมนุคายิสฺสํ. อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย ติ. อิจฺจา ติ ปทสนฺธิ …เป… ปทานุปุพฺพตาเปตํ— อิจฺจาติ. อายสฺมา ติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ— อายสฺมาติ. ปิงฺคิโย ติ ตสฺส เถรสฺส นามํ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโปติ— อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย.
ยถาทฺทกฺขิ ตถากฺขาสี ติ ยถา อทฺทกฺขิ ตถา อกฺขาสิ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฏฺฐเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสิ. “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ ยถา อทฺทกฺขิ ตถา อกฺขาสิ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฏฺฐเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสิ. “สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา”ติ …เป… “สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา”ติ… “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ ยถา อทฺทกฺขิ ตถา อกฺขาสิ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฏฺฐเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสีติ— ยถาทฺทกฺขิ ตถากฺขาสิ.
วิมโล ภูริเมธโส ติ. วิมโล ติ ราโค มลํ, โทโส มลํ, โมโห มลํ, โกโธ… อุปนาโห …เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา มลา. เต มลา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา. อมโล พุทฺโธ วิมโล นิมฺมโล มลาปคโต มลวิปฺปหีโน มลวิมุตฺโต สพฺพมลวีติวตฺโต. ภูริ วุจฺจติ ปถวี. ภควา ตาย ปถวิสมาย ปญฺญาย วิปุลาย วิตฺถตาย สมนฺนาคโต. เมธา วุจฺจติ ปญฺญา. ยา ปญฺญา ปชานนา …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ. ภควา อิมาย เมธาย ปญฺญาย อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต, ตสฺมา พุทฺโธ สุเมธโสติ— วิมโล ภูริเมธโส.
นิกฺกาโม นิพฺพโน นาโค ติ. กามา ติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา— วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ …เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา …เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. พุทฺธสฺส ภควโต วตฺถุกามา ปริญฺญาตา กิเลสกามา ปหีนา วตฺถุกามานํ ปริญฺญาตตฺตา กิเลสกามานํ ปหีนตฺตา. ภควา น กาเม กาเมติ น กาเม อิจฺฉติ น กาเม ปตฺเถติ น กาเม ปิเหติ น กาเม อภิชปฺปติ. เย กาเม กาเมนฺติ กาเม อิจฺฉนฺติ กาเม ปตฺเถนฺติ กาเม ปิเหนฺติ กาเม อภิชปฺปนฺติ เต กามกามิโน ราคราคิโน สญฺญสญฺญิโน. ภควา น กาเม กาเมติ น กาเม อิจฺฉติ น กาเม ปตฺเถติ น กาเม ปิเหติ น กาเม อภิชปฺปติ. ตสฺมา พุทฺโธ อกาโม นิกฺกาโม จตฺตกาโม วนฺตกาโม มุตฺตกาโม ปหีนกาโม ปฏินิสฺสฏฺฐกาโม วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺฐราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ— นิกฺกาโม.
นิพฺพโน ติ ราโค วนํ, โทโส วนํ, โมโห วนํ, โกโธ วนํ, อุปนาโห วนํ …เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา วนา. เต วนา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ อวโน วิวโน นิพฺพโน วนาปคโต วนวิปฺปหีโน วนวิมุตฺโต สพฺพวนวีติวตฺโตติ— นิพฺพโน. นาโค ติ นาโค; ภควา อาคุํ น กโรตีติ นาโค, น คจฺฉตีติ นาโค, น อาคจฺฉตีติ นาโค …เป… เอวํ ภควา น อาคจฺฉตีติ นาโคติ— นิกฺกาโม นิพฺพโน นาโค.
กิสฺส เหตุ มุสา ภเณ ติ. กิสฺส เหตู ติ กิสฺส เหตุ กิํเหตุ กิํการณา กิํนิทานา กิํปจฺจยาติ— กิสฺส เหตุ. มุสา ภเณ ติ มุสา ภเณยฺย กเถยฺย ทีเปยฺย โวหเรยฺย; มุสา ภเณ ติ โมสวชฺชํ ภเณยฺย, มุสาวาทํ ภเณยฺย, อนริยวาทํ ภเณยฺย. อิเธกจฺโจ สภคฺคโต วา ปริสคฺคโต วา ญาติมชฺฌคโต วา ปูคมชฺฌคโต วา ราชกุลมชฺฌคโต วา อภินีโต สกฺขิปุฏฺโฐ— “เอหมฺโภ ปุริส, ยํ ชานาสิ ตํ วเทหี”ติ, โส อชานํ วา อาห— “ชานามี”ติ, ชานํ วา อาห— “น ชานามี”ติ, อปสฺสํ วา อาห— “ปสฺสามี”ติ, ปสฺสํ วา อาห— “น ปสฺสามี”ติ. อิติ อตฺตเหตุ วา ปรเหตุ วา อามิสกิญฺจิกฺขเหตุ วา สมฺปชานมุสา ภาสติ, อิทํ วุจฺจติ โมสวชฺชํ.
อปิ จ ตีหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ. ปุพฺเพวสฺส โหติ— “มุสา ภณิสฺสนฺ”ติ, ภณนฺตสฺส โหติ— “มุสา ภณามี”ติ, ภณิตสฺส โหติ— “มุสา มยา ภณิตนฺ”ติ— อิเมหิ ตีหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ. อปิ จ จตูหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ. ปุพฺเพวสฺส โหติ— “มุสา ภณิสฺสนฺ”ติ, ภณนฺตสฺส โหติ— “มุสา ภณามี”ติ, ภณิตสฺส โหติ— “มุสา มยา ภณิตนฺ”ติ, วินิธาย ทิฏฺฐิํ— อิเมหิ จตูหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ. อปิ จ ปญฺจหากาเรหิ …เป… ฉหากาเรหิ… สตฺตหากาเรหิ… อฏฺฐหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ. ปุพฺเพวสฺส โหติ— “มุสา ภณิสฺสนฺ”ติ, ภณนฺตสฺส โหติ— “มุสา ภณามี”ติ, ภณิตสฺส โหติ— “มุสา มยา ภณิตนฺ”ติ, วินิธาย ทิฏฺฐิํ, วินิธาย ขนฺติํ, วินิธาย รุจิํ, วินิธาย สญฺญํ, วินิธาย ภาวํ— อิเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ โมสวชฺชํ. กิสฺส เหตุ มุสา ภเณยฺย กเถยฺย ทีเปยฺย โวหเรยฺยาติ— กิสฺส เหตุ มุสา ภเณ. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย—
“ปารายนมนุคายิสฺสํ, (อิจฺจายสฺมา ปิงฺคิโย)
ยถาทฺทกฺขิ ตถากฺขาสิ;
วิมโล ภูริเมธโส,
นิกฺกาโม นิพฺพโน นาโค;
กิสฺส เหตุ มุสา ภเณ”ติ.
ปหีนมลโมหสฺส,
มานมกฺขปฺปหายิโน;
หนฺทาหํ กิตฺตยิสฺสามิ,
คิรํ วณฺณูปสญฺหิตํ. (2)
ปหีนมลโมหสฺสา ติ. มลนฺ ติ ราโค มลํ, โทโส มลํ, โมโห มลํ, มาโน มลํ, ทิฏฺฐิ มลํ, กิเลโส มลํ, สพฺพทุจฺจริตํ มลํ, สพฺพภวคามิกมฺมํ มลํ.
โมโห ติ ยํ ทุกฺเข อญฺญาณํ …เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ. อยํ วุจฺจติ โมโห. มลญฺจ โมโห จ พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ ปหีนมลโมโหติ— ปหีนมลโมหสฺส.
มานมกฺขปฺปหายิโน ติ. มาโน ติ เอกวิเธน มาโน— ยา จิตฺตสฺส อุนฺนติ. ทุวิเธน มาโน— อตฺตุกฺกํสนมาโน, ปรวมฺภนมาโน. ติวิเธน มาโน— เสโยฺยหมสฺมีติ มาโน, สทิโสหมสฺมีติ มาโน, หีโนหมสฺมีติ มาโน. จตุพฺพิเธน มาโน— ลาเภน มานํ ชเนติ, ยเสน มานํ ชเนติ, ปสํสาย มานํ ชเนติ, สุเขน มานํ ชเนติ. ปญฺจวิเธน มาโน— ลาภิมฺหิ มนาปิกานํ รูปานนฺติ มานํ ชเนติ, ลาภิมฺหิ มนาปิกานํ สทฺทานํ …เป… คนฺธานํ… รสานํ… โผฏฺฐพฺพานนฺติ มานํ ชเนติ. ฉพฺพิเธน มาโน— จกฺขุสมฺปทาย มานํ ชเนติ, โสตสมฺปทาย …เป… ฆานสมฺปทาย… ชิวฺหาสมฺปทาย… กายสมฺปทาย… มโนสมฺปทาย มานํ ชเนติ. สตฺตวิเธน มาโน— มาโน, อติมาโน, มานาติมาโน, โอมาโน, อวมาโน, อสฺมิมาโน, มิจฺฉามาโน. อฏฺฐวิเธน มาโน— ลาเภน มานํ ชเนติ, อลาเภน โอมานํ ชเนติ, ยเสน มานํ ชเนติ, อยเสน โอมานํ ชเนติ, ปสํสาย มานํ ชเนติ, นินฺทาย โอมานํ ชเนติ, สุเขน มานํ ชเนติ, ทุกฺเขน โอมานํ ชเนติ. นววิเธน มาโน— เสยฺยสฺส เสโยฺยหมสฺมีติ มาโน, เสยฺยสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน, สทิสสฺส เสโยฺยหมสฺมีติ มาโน, สทิสสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, สทิสสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน, หีนสฺส เสโยฺยหมสฺมีติ มาโน, หีนสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, หีนสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน. ทสวิเธน มาโน— อิเธกจฺโจ มานํ ชเนติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนา. โย เอวรูโป มาโน มญฺญนา มญฺญิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส— อยํ วุจฺจติ มาโน.
มกฺโข ติ โย มกฺโข มกฺขายนา มกฺขายิตตฺตํ นิฏฺฐุริยํ นิฏฺฐุริยกมฺมํ— อยํ วุจฺจติ มกฺโข. พุทฺธสฺส ภควโต มาโน จ มกฺโข จ ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ มานมกฺขปฺปหายีติ— มานมกฺขปฺปหายิโน.
หนฺทาหํ กิตฺตยิสฺสามิ คิรํ วณฺณูปสญฺหิตนฺ ติ. หนฺทาหนฺ ติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ— หนฺทาหนฺติ. กิตฺตยิสฺสามิ คิรํ วณฺณูปสญฺหิตนฺ ติ วณฺเณน อุเปตํ สมุเปตํ อุปาคตํ สมุปาคตํ อุปปนฺนํ สมุปปนฺนํ สมนฺนาคตํ วาจํ คิรํ พฺยปฺปถํ อุทีรณํ กิตฺตยิสฺสามิ เทเสสฺสามิ ปญฺญเปสฺสามิ ปฏฺฐเปสฺสามิ วิวริสฺสามิ วิภชิสฺสามิ อุตฺตานีกริสฺสามิ ปกาเสสฺสามีติ— หนฺทาหํ กิตฺตยิสฺสามิ คิรํ วณฺณูปสญฺหิตํ. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย—
“ปหีนมลโมหสฺส,
มานมกฺขปฺปหายิโน;
หนฺทาหํ กิตฺตยิสฺสามิ,
คิรํ วณฺณูปสญฺหิตนฺ”ติ.
ตโมนุโท พุทฺโธ สมนฺตจกฺขุ,
โลกนฺตคู สพฺพภวาติวตฺโต;
อนาสโว สพฺพทุกฺขปฺปหีโน,
สจฺจวฺหโย พฺรเหฺม อุปาสิโต เม. (3)
ตโมนุโท พุทฺโธ สมนฺตจกฺขู ติ. ตโมนุโท ติ ราคตมํ โทสตมํ โมหตมํ มานตมํ ทิฏฺฐิตมํ กิเลสตมํ ทุจฺจริตตมํ อนฺธกรณํ อญฺญาณกรณํ ปญฺญานิโรธิกํ วิฆาตปกฺขิกํ อนิพฺพานสํวตฺตนิกํ นุทิ ปนุทิ ปชหิ วิโนเทสิ พฺยนฺตีอกาสิ อนภาวํ คเมสิ. พุทฺโธ ติ โย โส ภควา …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ; ยทิทํ พุทฺโธติ. สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญาณํ …เป… ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติ— ตโมนุโท พุทฺโธ สมนฺตจกฺขุ.
โลกนฺตคู สพฺพภวาติวตฺโต ติ. โลโก ติ เอโก โลโก— ภวโลโก. ทฺเว โลกา— ภวโลโก จ สมฺภวโลโก จ; สมฺปตฺติภวโลโก จ สมฺปตฺติสมฺภวโลโก จ; วิปตฺติภวโลโก จ วิปตฺติสมฺภวโลโก จ. ตโย โลกา— ติโสฺส เวทนา. จตฺตาโร โลกา— จตฺตาโร อาหารา. ปญฺจ โลกา— ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา. ฉ โลกา— ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ. สตฺต โลกา— สตฺตวิญฺญาณฏฺฐิติโย. อฏฺฐ โลกา— อฏฺฐ โลกธมฺมา. นว โลกา— นว สตฺตาวาสา. ทส โลกา— ทส อายตนานิ. ทฺวาทส โลกา— ทฺวาทสายตนานิ. อฏฺฐารส โลกา— อฏฺฐารส ธาตุโย. โลกนฺตคู ติ ภควา โลกสฺส อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต โกฏิคโต โกฏิปฺปตฺโต… นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปตฺโต. โส วุตฺถวาโส จิณฺณจรโณ… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ— โลกนฺตคู.
สพฺพภวาติวตฺโต ติ. ภวา ติ ทฺเว ภวา— กมฺมภโว จ ปฏิสนฺธิโก จ ปุนพฺภโว. กตโม กมฺมภโว? ปุญฺญาภิสงฺขาโร อปุญฺญาภิสงฺขาโร อาเนญฺชาภิสงฺขาโร— อยํ กมฺมภโว. กตโม ปฏิสนฺธิโก ปุนพฺภโว? ปฏิสนฺธิกา รูปา เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํ— อยํ ปฏิสนฺธิโก ปุนพฺภโว. ภควา กมฺมภวญฺจ ปฏิสนฺธิกญฺจ ปุนพฺภวํ อติวตฺโต อติกฺกนฺโต วีติวตฺโตติ— โลกนฺตคู สพฺพภวาติวตฺโต.
อนาสโว สพฺพทุกฺขปฺปหีโน ติ. อนาสโว ติ จตฺตาโร อาสวา— กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺฐาสโว, อวิชฺชาสโว. เต อาสวา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ อนาสโว. สพฺพทุกฺขปฺปหีโน ติ สพฺพํ ตสฺส ปฏิสนฺธิกํ ชาติทุกฺขํ ชราทุกฺขํ พฺยาธิทุกฺขํ มรณทุกฺขํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ …เป… ทิฏฺฐิพฺยสนทุกฺขํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปฺปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒํ. ตสฺมา พุทฺโธ สพฺพทุกฺขปฺปหีโนติ— อนาสโว สพฺพทุกฺขปฺปหีโน.
สจฺจวฺหโย พฺรเหฺม อุปาสิโต เม ติ. สจฺจวฺหโย ติ สจฺจวฺหโย สทิสนาโม สทิสวฺหโย สจฺจสทิสวฺหโย. วิปสฺสี ภควา, สิขี ภควา, เวสฺสภู ภควา, กกุสนฺโธ ภควา, โกณาคมโน ภควา, กสฺสโป ภควา. เต พุทฺธา ภควนฺโต สทิสนามา สทิสวฺหยา. ภควาปิ สกฺยมุนิ เตสํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สทิสนาโม สทิสวฺหโยติ— ตสฺมา พุทฺโธ สจฺจวฺหโย.
พฺรเหฺม อุปาสิโต เม ติ โส มยา ภควา อาสิโต อุปาสิโต ปยิรุปาสิโต ปริปุจฺฉิโต ปริปญฺหิโตติ— สจฺจวฺหโย พฺรเหฺม อุปาสิโต เม. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย—
“ตโมนุโท พุทฺโธ สมนฺตจกฺขุ,
โลกนฺตคู สพฺพภวาติวตฺโต;
อนาสโว สพฺพทุกฺขปฺปหีโน,
สจฺจวฺหโย พฺรเหฺม อุปาสิโต เม”ติ.
ทิโช ยถา กุพฺพนกํ ปหาย,
พหุปฺผลํ กานนมาวเสยฺย;
เอวมหํ อปฺปทเสฺส ปหาย,
มโหทธิํ หํโสริว อชฺฌปตฺโต. (4)
ทิโช ยถา กุพฺพนกํ ปหาย, พหุปฺผลํ กานนมาวเสยฺยา ติ. ทิโช วุจฺจติ ปกฺขี. กิํการณา ทิโช วุจฺจติ ปกฺขี? ทฺวิกฺขตฺตุํ ชายตีติ ทิโช, มาตุกุจฺฉิมฺหา จ อณฺฑโกสมฺหา จ. ตํการณา ทิโช วุจฺจติ ปกฺขีติ— ทิโช. ยถา กุพฺพนกํ ปหายา ติ ยถา ทิโช กุพฺพนกํ ปริตฺตวนกํ อปฺปผลํ อปฺปภกฺขํ อปฺโปทกํ ปหาย ชหิตฺวา อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวตฺเตตฺวา อญฺญํ พหุปฺผลํ พหุภกฺขํ พหูทกํ มหนฺตํ กานนํ วนสณฺฑํ อธิคจฺเฉยฺย วินฺเทยฺย ปฏิลเภยฺย, ตสฺมิญฺจ วนสณฺเฑ วาสํ กปฺเปยฺยาติ— ทิโช ยถา กุพฺพนกํ ปหาย พหุปฺผลํ กานนํ อาวเสยฺย.
เอวมหํ อปฺปทเสฺส ปหาย, มโหทธิํ หํโสริว อชฺฌปตฺโต ติ. เอวนฺ ติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํ. อปฺปทเสฺส ปหายา ติ โย จ พาวรี พฺราหฺมโณ เย จญฺเญ ตสฺส อาจริยา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปาทาย อปฺปทสฺสา ปริตฺตทสฺสา โถกทสฺสา โอมกทสฺสา ลามกทสฺสา ฉตุกฺกทสฺสา วา. เต อปฺปทเสฺส ปริตฺตทเสฺส โถกทเสฺส โอมกทเสฺส ลามกทเสฺส ฉตุกฺกทเสฺส ปหาย ปชหิตฺวา อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวตฺเตตฺวา พุทฺธํ ภควนฺตํ อปฺปมาณทสฺสํ อคฺคทสฺสํ เสฏฺฐทสฺสํ วิเสฏฺฐทสฺสํ ปาโมกฺขทสฺสํ อุตฺตมทสฺสํ ปวรทสฺสํ อสมํ อสมสมํ อปฺปฏิสมํ อปฺปฏิภาคํ อปฺปฏิปุคฺคลํ เทวาติเทวํ นราสภํ ปุริสสีหํ ปุริสนาคํ ปุริสาชญฺญํ ปุริสนิสภํ ปุริสโธรยฺหํ ทสพลธาริํ อธิคจฺฉิํ วินฺทิํ ปฏิลภิํ. ยถา จ หํโส มหนฺตํ มานสกํ วา สรํ อโนตตฺตํ วา ทหํ มหาสมุทฺทํ วา อกฺโขภํ อมิโตทกํ ชลราสิํ อธิคจฺเฉยฺย วินฺเทยฺย ปฏิลเภยฺย, เอวเมว พุทฺธํ ภควนฺตํ อกฺโขภํ อมิตเตชํ ปภินฺนญาณํ วิวฏจกฺขุํ ปญฺญาปเภทกุสลํ อธิคตปฏิสมฺภิทํ จตุเวสารชฺชปฺปตฺตํ สุทฺธาธิมุตฺตํ เสตปจฺจตฺตํ อทฺวยภาณิํ ตาทิํ ตถาปฏิญฺญํ อปริตฺตํ มหนฺตํ คมฺภีรํ อปฺปเมยฺยํ ทุปฺปริโยคาหํ ปหูตรตนํ สาครสมํ ฉฬงฺคุเปกฺขาย สมนฺนาคตํ อตุลํ วิปุลํ อปฺปเมยฺยํ, ตํ ตาทิสํ ปวทตํ มคฺควาทินํ เมรุมิว นคานํ ครุฬมิว ทิชานํ สีหมิว มิคานํ อุทธิมิว อณฺณวานํ อธิคจฺฉิํ, ตํ สตฺถารํ ชินปวรํ มเหสินฺติ— เอวมหํ อปฺปทเสฺส ปหาย มโหทธิํ หํโสริว อชฺฌปตฺโต. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย—
“ทิโช ยถา กุพฺพนกํ ปหาย,
พหุปฺผลํ กานนมาวเสยฺย;
เอวมหํ อปฺปทเสฺส ปหาย,
มโหทธิํ หํโสริว อชฺฌปตฺโต”ติ.
เยเม ปุพฺเพ วิยากํสุ,
หุรํ โคตมสาสนา;
อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติ,
สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ;
สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ. (5)
เย เม ปุพฺเพ วิยากํสู ติ. เย ติ โย จ พาวรี พฺราหฺมโณ เย จญฺเญ ตสฺส อาจริยา, เต สกํ ทิฏฺฐิํ สกํ ขนฺติํ สกํ รุจิํ สกํ ลทฺธิํ สกํ อชฺฌาสยํ สกํ อธิปฺปายํ พฺยากํสุ อาจิกฺขิํสุ เทสยิํสุ ปญฺญปิํสุ ปฏฺฐปิํสุ วิวริํสุ วิภชิํสุ อุตฺตานีอกํสุ ปกาเสสุนฺติ— เย เม ปุพฺเพ วิยากํสุ.
หุรํ โคตมสาสนา ติ หุรํ โคตมสาสนา, ปรํ โคตมสาสนา, ปุเร โคตมสาสนา, ปฐมตรํ โคตมสาสนา พุทฺธสาสนา ชินสาสนา ตถาคตสาสนา อรหนฺตสาสนาติ— หุรํ โคตมสาสนา.
อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสตี ติ เอวํ กิร อาสิ, เอวํ กิร ภวิสฺสตีติ— อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติ.
สพฺพํ ตํ อิติหีติหนฺ ติ สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ อิติกิราย ปรมฺปราย ปิฏกสมฺปทาย ตกฺกเหตุ นยเหตุ อาการปริวิตกฺเกน ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา น สามํ สยมภิญฺญาตํ น อตฺตปจฺจกฺขํ ธมฺมํ ยํ กถยิํสูติ— สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ.
สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนนฺ ติ สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ วิตกฺกวฑฺฒนํ สงฺกปฺปวฑฺฒนํ กามวิตกฺกวฑฺฒนํ พฺยาปาทวิตกฺกวฑฺฒนํ วิหิํสาวิตกฺกวฑฺฒนํ ญาติวิตกฺกวฑฺฒนํ ชนปทวิตกฺกวฑฺฒนํ อมราวิตกฺกวฑฺฒนํ ปรานุทยตาปฏิสํยุตฺตวิตกฺกวฑฺฒนํ ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺตวิตกฺกวฑฺฒนํ อนวญฺญตฺติปฏิสํยุตฺตวิตกฺกวฑฺฒนนฺติ— สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนํ. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย—
“เยเม ปุพฺเพ วิยากํสุ,
หุรํ โคตมสาสนา;
อิจฺจาสิ อิติ ภวิสฺสติ,_
สพฺพํ ตํ อิติหีติหํ;
สพฺพํ ตํ ตกฺกวฑฺฒนนฺ”ติ.
เอโก ตโมนุทาสีโน,
ชุติมา โส ปภงฺกโร;
โคตโม ภูริปญฺญาโณ,
โคตโม ภูริเมธโส. (6)
เอโก ตโมนุทาสีโน ติ. เอโก ติ ภควา ปพฺพชฺชสงฺขาเตน เอโก, อทุติยฏฺเฐน เอโก, ตณฺหาย ปหานฏฺเฐน เอโก, เอกนฺตวีตราโคติ เอโก, เอกนฺตวีตโทโสติ เอโก, เอกนฺตวีตโมโหติ เอโก, เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ เอโก, เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก, เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโก.
กถํ ภควา ปพฺพชฺชสงฺขาเตน เอโก? ภควา ทหโรว สมาโน สุสุ กาฬเกโส ภเทฺรน โยพฺพเนน สมนฺนาคโต ปฐเมน วยสา อกามกานํ มาตาปิตูนํ อสฺสุมุขานํ โรทนฺตานํ วิลปนฺตานํ ญาติสงฺฆํ สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ญาติปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา มิตฺตามจฺจปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา สนฺนิธิปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิญฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ. เอวํ ภควา ปพฺพชฺชสงฺขาเตน เอโก.
กถํ ภควา อทุติยฏฺเฐน เอโก? เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน เอโก อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฏิเสวติ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหเสฺสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานิ. โส เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฏฺฐติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอโก อภิกฺกมติ, เอโก ปฏิกฺกมติ, เอโก รโห นิสีทติ, เอโก จงฺกมํ อธิฏฺฐาติ, เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ. เอวํ ภควา อทุติยฏฺเฐน เอโก.
กถํ ภควา ตณฺหาย ปหานฏฺเฐน เอโก? โส เอวํ เอโก อทุติโย อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นชฺชา เนรญฺชราย ตีเร โพธิรุกฺขมูเล มหาปธานํ ปทหนฺโต มารํ สเสนํ กณฺหํ นมุจิํ ปมตฺตพนฺธุํ วิธมิตฺวา ตณฺหาชาลินิํ วิสฏํ วิสตฺติกํ ปชหิ วิโนเทสิ พฺยนฺตีอกาสิ อนภาวํ คเมสิ.
“ตณฺหาทุติโย ปุริโส,
ทีฆมทฺธาน สํสรํ;
อิตฺถภาวญฺญถาภาวํ,_
สํสารํ นาติวตฺตติ.
เอตมาทีนวํ ญตฺวา,
ตณฺหํ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;
วีตตโณฺห อนาทาโน,
สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช”ติ.
เอวํ ภควา ตณฺหาย ปหานฏฺเฐน เอโก.
กถํ ภควา เอกนฺตวีตราโคติ เอโก? ราคสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตราโคติ เอโก, โทสสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตโทโสติ เอโก, โมหสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตโมโหติ เอโก, กิเลสานํ ปหีนตฺตา เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ เอโก.
กถํ ภควา เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก? เอกายนมคฺโค วุจฺจติ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา …เป… อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค.
“เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี,
มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;
เอเตน มคฺเคน ตริํสุ ปุพฺเพ,
ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆนฺ”ติ.
เอวํ ภควา เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก.
กถํ ภควา เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโก. โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฏฺฐิ. ภควา เตน โพธิญาเณน “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ พุชฺฌิ, “สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา”ติ พุชฺฌิ, “สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา”ติ พุชฺฌิ …เป… “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ พุชฺฌิ. อถ วา ยํ พุชฺฌิตพฺพํ อนุพุชฺฌิตพฺพํ ปฏิพุชฺฌิตพฺพํ สมฺพุชฺฌิตพฺพํ อธิคนฺตพฺพํ ผสฺสิตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ สพฺพํ ตํ เตน โพธิญาเณน พุชฺฌิ อนุพุชฺฌิ ปฏิพุชฺฌิ สมฺพุชฺฌิ อธิคจฺฉิ ผเสฺสสิ สจฺฉากาสิ. เอวํ ภควา เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโก.
ตโมนุโท ติ ภควา ราคตมํ โทสตมํ โมหตมํ ทิฏฺฐิตมํ กิเลสตมํ ทุจฺจริตตมํ อนฺธกรณํ อจกฺขุกรณํ อญฺญาณกรณํ ปญฺญานิโรธิกํ วิฆาตปกฺขิกํ อนิพฺพานสํวตฺตนิกํ นุทิ ปนุทิ ปชหิ วิโนเทสิ พฺยนฺตีอกาสิ อนภาวํ คเมสิ. อาสีโน ติ นิสินฺโน ภควา ปาสาณเก เจติเยติ— อาสีโน.
นคสฺส ปเสฺส อาสีนํ,
มุนิํ ทุกฺขสฺส ปารคุํ;
สาวกา ปยิรุปาสนฺติ,
เตวิชฺชา มจฺจุหายิโนติ.
เอวมฺปิ ภควา อาสีโน …เป… อถ วา ภควา สพฺโพสฺสุกฺกปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อาสีโน โส วุตฺถวาโส จิณฺณจรโณ …เป… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ, เอวมฺปิ ภควา อาสีโนติ— เอโก ตโมนุทาสีโน.
ชุติมา โส ปภงฺกโร ติ. ชุติมา ติ ชุติมา มติมา ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวี. ปภงฺกโร ติ ปภงฺกโร อาโลกกโร โอภาสกโร ทีปงฺกโร ปทีปกโร อุชฺโชตกโร ปชฺโชตกโรติ— ชุติมา โส ปภงฺกโร.
โคตโม ภูริปญฺญาโณ ติ โคตโม ภูริปญฺญาโณ ญาณปญฺญาโณ ปญฺญาธโช ปญฺญาเกตุ ปญฺญาธิปเตโยฺย วิจยพหุโล ปวิจยพหุโล โอกฺขายนพหุโล สโมกฺขายนธมฺโม วิภูตวิหารี ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตโยฺย.
ธโช รถสฺส ปญฺญาณํ,
ธูโม ปญฺญาณมคฺคิโน;
ราชา รฏฺฐสฺส ปญฺญาณํ,
ภตฺตา ปญฺญาณมิตฺถิยาติ.
เอวเมว โคตโม ภูริปญฺญาโณ ญาณปญฺญาโณ ปญฺญาธโช ปญฺญาเกตุ ปญฺญาธิปเตโยฺย วิจยพหุโล ปวิจยพหุโล โอกฺขายนพหุโล สโมกฺขายนธมฺโม วิภูตวิหารี ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตโยฺยติ— โคตโม ภูริปญฺญาโณ.
โคตโม ภูริเมธโส ติ ภูริ วุจฺจติ ปถวี. ภควา ตาย ปถวิสมาย ปญฺญาย วิปุลาย วิตฺถตาย สมนฺนาคโต. เมธา วุจฺจติ ปญฺญา. ยา ปญฺญา ปชานนา …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ. ภควา อิมาย เมธาย อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต, ตสฺมา พุทฺโธ สุเมธโสติ— โคตโม ภูริเมธโส. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย—
“เอโก ตโมนุทาสีโน,
ชุติมา โส ปภงฺกโร;
โคตโม ภูริปญฺญาโณ,
โคตโม ภูริเมธโส”ติ.
โย เม ธมฺมมเทเสสิ,
สนฺทิฏฺฐิกมกาลิกํ;
ตณฺหกฺขยมนีติกํ,
ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ. (7)
โย เม ธมฺมมเทเสสี ติ. โย ติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต พเลสุ จ วสีภาวํ. ธมฺมมเทเสสี ติ. ธมฺมนฺ ติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ, จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน …เป… อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฏิปทํ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฏฺฐเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสีติ— โย เม ธมฺมมเทเสสิ.
สนฺทิฏฺฐิกมกาลิกนฺ ติ สนฺทิฏฺฐิกํ อกาลิกํ เอหิปสฺสิกํ โอปเนยฺยิกํ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพํ วิญฺญูหีติ— เอวํ สนฺทิฏฺฐิกํ. อถ วา, โย ทิฏฺเฐว ธมฺเม อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, ตสฺส มคฺคสฺส อนนฺตรา สมนนฺตรา อธิคจฺฉเตว ผลํ วินฺทติ ปฏิลภตีติ, เอวมฺปิ สนฺทิฏฺฐิกํ. อกาลิกนฺ ติ ยถา มนุสฺสา กาลิกํ ธนํ ทตฺวา อนนฺตรา น ลภนฺติ กาลํ อาคเมนฺติ, เนวายํ ธมฺโม. โย ทิฏฺเฐว ธมฺเม อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, ตสฺส มคฺคสฺส อนนฺตรา สมนนฺตรา อธิคจฺฉเตว ผลํ วินฺทติ ปฏิลภติ, น ปรตฺถ น ปรโลเก, เอวํ อกาลิกนฺติ— สนฺทิฏฺฐิกมกาลิกํ.
ตณฺหกฺขยมนีติกนฺ ติ. ตณฺหา ติ รูปตณฺหา …เป… ธมฺมตณฺหา. ตณฺหกฺขยนฺ ติ ตณฺหกฺขยํ ราคกฺขยํ โทสกฺขยํ โมหกฺขยํ คติกฺขยํ อุปปตฺติกฺขยํ ปฏิสนฺธิกฺขยํ ภวกฺขยํ สํสารกฺขยํ วฏฺฏกฺขยํ. อนีติกนฺ ติ อีติ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ. อีติปฺปหานํ อีติวูปสมํ อีติปฏินิสฺสคฺคํ อีติปฏิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ— ตณฺหกฺขยมนีติกํ.
ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจี ติ. ยสฺสา ติ นิพฺพานสฺส. นตฺถิ อุปมา ติ อุปมา นตฺถิ, อุปนิธา นตฺถิ, สทิสํ นตฺถิ, ปฏิภาโค นตฺถิ น อตฺถิ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ. กฺวจี ติ กฺวจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ— ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย—
“โย เม ธมฺมมเทเสสิ,
สนฺทิฏฺฐิกมกาลิกํ;
ตณฺหกฺขยมนีติกํ,
ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจี”ติ.
กิํ นุ ตมฺหา วิปฺปวสสิ,
มุหุตฺตมปิ ปิงฺคิย;
โคตมา ภูริปญฺญาณา,
โคตมา ภูริเมธสา. (8)
กิํ นุ ตมฺหา วิปฺปวสสี ติ กิํ นุ พุทฺธมฺหา วิปฺปวสสิ อเปสิ อปคจฺฉสิ วินา โหสีติ— กิํ นุ ตมฺหา วิปฺปวสสิ.
มุหุตฺตมปิ ปิงฺคิยา ติ มุหุตฺตมฺปิ ขณมฺปิ ลยมฺปิ วยมฺปิ อทฺธมฺปีติ— มุหุตฺตมปิ. ปิงฺคิยา ติ พาวรี ตํ นตฺตารํ นาเมน อาลปติ.
โคตมา ภูริปญฺญาณา ติ โคตมา ภูริปญฺญาณา ญาณปญฺญาณา ปญฺญาธชา ปญฺญาเกตุมฺหา ปญฺญาธิปเตยฺยมฺหา วิจยพหุลา ปวิจยพหุลา โอกฺขายนพหุลา สโมกฺขายนธมฺมา วิภูตวิหาริมฺหา ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยมฺหาติ— โคตมา ภูริปญฺญาณา.
โคตมา ภูริเมธสา ติ ภูริ วุจฺจติ ปถวี. ภควา ตาย ปถวิสมาย ปญฺญาย วิปุลาย วิตฺถตาย สมนฺนาคโต. เมธา วุจฺจติ ปญฺญา. ยา ปญฺญา ปชานนา …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ. ภควา อิมาย เมธาย ปญฺญาย อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต, ตสฺมา พุทฺโธ สุเมธโสติ— โคตมา ภูริเมธสา. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“กิํ นุ ตมฺหา วิปฺปวสสิ,
มุหุตฺตมปิ ปิงฺคิย;
โคตมา ภูริปญฺญาณา,
โคตมา ภูริเมธสา”ติ.
โย เต ธมฺมมเทเสสิ,
สนฺทิฏฺฐิกมกาลิกํ;
ตณฺหกฺขยมนีติกํ,
ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ. (9)
โย เต ธมฺมมเทเสสี ติ โย โส ภควา …เป… ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต พเลสุ จ วสีภาวํ. ธมฺมมเทเสสี ติ ธมฺมนฺ ติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ …เป… นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฏิปทํ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฏฺฐเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสีติ— โย เต ธมฺมมเทเสสิ.
สนฺทิฏฺฐิกมกาลิกนฺ ติ สนฺทิฏฺฐิกํ อกาลิกํ เอหิปสฺสิกํ โอปเนยฺยิกํ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพํ วิญฺญูหีติ— เอวํ สนฺทิฏฺฐิกํ. อถ วา, โย ทิฏฺเฐว ธมฺเม อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, ตสฺส มคฺคสฺส อนนฺตรา สมนนฺตรา อธิคจฺฉเตว ผลํ วินฺทติ ปฏิลภตีติ— เอวมฺปิ สนฺทิฏฺฐิกํ. อกาลิกนฺ ติ ยถา มนุสฺสา กาลิกํ ธนํ ทตฺวา อนนฺตรา น ลภนฺติ, กาลํ อาคเมนฺติ, เนวายํ ธมฺโม. โย ทิฏฺเฐว ธมฺเม อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ; ตสฺส มคฺคสฺส อนนฺตรา สมนนฺตรา อธิคจฺฉเตว ผลํ วินฺทติ ปฏิลภติ, น ปรตฺถ น ปรโลเก, เอวํ อกาลิกนฺติ— สนฺทิฏฺฐิกมกาลิกํ.
ตณฺหกฺขยมนีติกนฺ ติ. ตณฺหา ติ รูปตณฺหา …เป… ธมฺมตณฺหา. ตณฺหกฺขยนฺ ติ ตณฺหกฺขยํ ราคกฺขยํ โทสกฺขยํ โมหกฺขยํ คติกฺขยํ อุปปตฺติกฺขยํ ปฏิสนฺธิกฺขยํ ภวกฺขยํ สํสารกฺขยํ วฏฺฏกฺขยํ. อนีติกนฺ ติ อีติ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ. อีติปฺปหานํ อีติวูปสมํ อีติปฏินิสฺสคฺคํ อีติปฏิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ— ตณฺหกฺขยมนีติกํ.
ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจี ติ. ยสฺสา ติ นิพฺพานสฺส. นตฺถิ อุปมา ติ อุปมา นตฺถิ, อุปนิธา นตฺถิ, สทิสํ นตฺถิ, ปฏิภาโค นตฺถิ น อตฺถิ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ. กฺวจี ติ กฺวจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ— ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ. เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“โย เต ธมฺมมเทเสสิ,
สนฺทิฏฺฐิกมกาลิกํ;
ตณฺหกฺขยมนีติกํ,
ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจี”ติ.
นาหํ ตมฺหา วิปฺปวสามิ,
มุหุตฺตมปิ พฺราหฺมณ;
โคตมา ภูริปญฺญาณา,
โคตมา ภูริเมธสา. (10)
นาหํ ตมฺหา วิปฺปวสามี ติ นาหํ พุทฺธมฺหา วิปฺปวสามิ อเปมิ อปคจฺฉามิ วินา โหมีติ— นาหํ ตมฺหา วิปฺปวสามิ.
มุหุตฺตมปิ พฺราหฺมณา ติ มุหุตฺตมฺปิ ขณมฺปิ ลยมฺปิ วยมฺปิ อทฺธมฺปีติ มุหุตฺตมปิ. พฺราหฺมณา ติ คารเวน มาตุลํ อาลปติ.
โคตมา ภูริปญฺญาณา ติ โคตมา ภูริปญฺญาณา ญาณปญฺญาณา ปญฺญาธชา ปญฺญาเกตุมฺหา ปญฺญาธิปเตยฺยมฺหา วิจยพหุลา ปวิจยพหุลา โอกฺขายนพหุลา สโมกฺขายนธมฺมา วิภูตวิหาริมฺหา ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยมฺหาติ— โคตมา ภูริปญฺญาณา.
โคตมา ภูริเมธสา ติ ภูริ วุจฺจติ ปถวี. ภควา ตาย ปถวิสมาย ปญฺญาย วิปุลาย วิตฺถตาย สมนฺนาคโต. เมธา วุจฺจติ ปญฺญา. ยา ปญฺญา ปชานนา …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ. ภควา อิมาย เมธาย ปญฺญาย อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต. ตสฺมา พุทฺโธ สุเมธโสติ— โคตมา ภูริเมธสา. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย—
“นาหํ ตมฺหา วิปฺปวสามิ,
มุหุตฺตมปิ พฺราหฺมณ;
โคตมา ภูริปญฺญาณา,
โคตมา ภูริเมธสา”ติ.
โย เม ธมฺมมเทเสสิ,
สนฺทิฏฺฐิกมกาลิกํ;
ตณฺหกฺขยมนีติกํ,
ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ. (11)
โย เม ธมฺมมเทเสสี ติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต พเลสุ จ วสีภาวํ. ธมฺมมเทเสสี ติ. ธมฺมนฺ ติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ, จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺเค อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฏิปทํ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฏฺฐเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสีติ— โย เม ธมฺมมเทเสสิ.
สนฺทิฏฺฐิกมกาลิกนฺ ติ สนฺทิฏฺฐิกํ อกาลิกํ เอหิปสฺสิกํ โอปเนยฺยิกํ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพํ วิญฺญูหีติ, เอวํ สนฺทิฏฺฐิกํ. อถ วา โย ทิฏฺเฐว ธมฺเม อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, ตสฺส มคฺคสฺส อนนฺตรา สมนนฺตรา อธิคจฺฉเตว ผลํ วินฺทติ ปฏิลภตีติ, เอวมฺปิ สนฺทิฏฺฐิกํ. อกาลิกนฺ ติ ยถา มนุสฺสา กาลิกํ ธนํ ทตฺวา อนนฺตรา น ลภนฺติ, กาลํ อาคเมนฺติ, เนวายํ ธมฺโม. โย ทิฏฺเฐว ธมฺเม อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, ตสฺส มคฺคสฺส อนนฺตรา สมนนฺตรา อธิคจฺฉเตว ผลํ วินฺทติ ปฏิลภติ, น ปรตฺถ น ปรโลเก, เอวํ อกาลิกนฺติ— สนฺทิฏฺฐิกมกาลิกํ.
ตณฺหกฺขยมนีติกนฺ ติ. ตณฺหา ติ รูปตณฺหา …เป… ธมฺมตณฺหา. ตณฺหกฺขยนฺ ติ ตณฺหกฺขยํ ราคกฺขยํ โทสกฺขยํ โมหกฺขยํ คติกฺขยํ อุปปตฺติกฺขยํ ปฏิสนฺธิกฺขยํ ภวกฺขยํ สํสารกฺขยํ วฏฺฏกฺขยํ. อนีติกนฺ ติ อีติ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ. อีติปฺปหานํ อีติวูปสมํ อีติปฏิปฺปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ— ตณฺหกฺขยมนีติกํ.
ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจี ติ. ยสฺสา ติ นิพฺพานสฺส. นตฺถิ อุปมา ติ อุปมา นตฺถิ, อุปนิธา นตฺถิ, สทิสํ นตฺถิ, ปฏิภาโค นตฺถิ น อตฺถิ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ. กฺวจี ติ กฺวจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ— ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย—
“โย เม ธมฺมมเทเสสิ,
สนฺทิฏฺฐิกมกาลิกํ;
ตณฺหกฺขยมนีติกํ,
ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจี”ติ.
ปสฺสามิ นํ มนสา จกฺขุนาว,
รตฺตินฺทิวํ พฺราหฺมณ อปฺปมตฺโต;
นมสฺสมาโน วิวเสมิ รตฺติํ,
เตเนว มญฺญามิ อวิปฺปวาสํ. (12)
ปสฺสามิ นํ มนสา จกฺขุนาวา ติ ยถา จกฺขุมา ปุริโส อาโลเก รูปคตานิ ปเสฺสยฺย ทกฺเขยฺย โอโลเกยฺย นิชฺฌาเยยฺย อุปปริกฺเขยฺย, เอวเมวาหํ พุทฺธํ ภควนฺตํ มนสา ปสฺสามิ ทกฺขามิ โอโลเกมิ นิชฺฌายามิ อุปปริกฺขามีติ— ปสฺสามิ นํ มนสา จกฺขุนาว.
รตฺตินฺทิวํ พฺราหฺมณ อปฺปมตฺโต ติ รตฺติญฺจ ทิวา จ พุทฺธานุสฺสติํ มนสา ภาเวนฺโต อปฺปมตฺโตติ— รตฺตินฺทิวํ พฺราหฺมณ อปฺปมตฺโต.
นมสฺสมาโน วิวเสมิ รตฺตินฺ ติ. นมสฺสมาโน ติ กาเยน วา นมสฺสมาโน, วาจาย วา นมสฺสมาโน, จิตฺเตน วา นมสฺสมาโน, อนฺวตฺถปฏิปตฺติยา วา นมสฺสมาโน, ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยา วา นมสฺสมาโน สกฺการมาโน ครุการมาโน มานยมาโน ปูชยมาโน รตฺตินฺทิวํ วิวเสมิ อตินาเมมิ อติกฺกเมมีติ— นมสฺสมาโน วิวเสมิ รตฺติํ.
เตเนว มญฺญามิ อวิปฺปวาสนฺ ติ ตาย พุทฺธานุสฺสติยา ภาเวนฺโต อวิปฺปวาโสติ ตํ มญฺญามิ, อวิปฺปวุฏฺโฐติ ตํ มญฺญามิ ชานามิ. เอวํ ชานามิ เอวํ อาชานามิ เอวํ วิชานามิ เอวํ ปฏิวิชานามิ เอวํ ปฏิวิชฺฌามีติ— เตเนว มญฺญามิ อวิปฺปวาสํ. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย—
“ปสฺสามิ นํ มนสา จกฺขุนาว,
รตฺตินฺทิวํ พฺราหฺมณ อปฺปมตฺโต;
นมสฺสมาโน วิวเสมิ รตฺติํ,
เตเนว มญฺญามิ อวิปฺปวาสนฺ”ติ.
สทฺธา จ ปีติ จ มโน สติ จ,
นาเปนฺติเม โคตมสาสนมฺหา;
ยํ ยํ ทิสํ วชติ ภูริปญฺโญ,
ส เตน เตเนว นโตหมสฺมิ. (13)
สทฺธา จ ปีติ จ มโน สติ จา ติ. สทฺธา ติ ยา จ ภควนฺตํ อารพฺภ สทฺธา สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท สทฺธา สทฺธินฺทฺริยํ สทฺธาพลํ. ปีตี ติ ยา ภควนฺตํ อารพฺภ ปีติ ปาโมชฺชํ โมทนา อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ ตุฏฺฐิ โอทคฺยํ อตฺตมนตา จิตฺตสฺส. มโน ติ ยญฺจ ภควนฺตํ อารพฺภ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตุ. สตี ติ ยา ภควนฺตํ อารพฺภ สติ อนุสฺสติ สมฺมาสตีติ— สทฺธา จ ปีติ จ มโน สติ จ.
นาเปนฺติเม โคตมสาสนมฺหา ติ อิเม จตฺตาโร ธมฺมา โคตมสาสนา พุทฺธสาสนา ชินสาสนา ตถาคตสาสนา อรหนฺตสาสนา นาเปนฺติ น คจฺฉนฺติ น วิชหนฺติ น วินาเสนฺตีติ— นาเปนฺติเม โคตมสาสนมฺหา.
ยํ ยํ ทิสํ วชติ ภูริปญฺโญ ติ. ยํ ยํ ทิสนฺ ติ ปุรตฺถิมํ วา ทิสํ ปจฺฉิมํ วา ทิสํ ทกฺขิณํ วา ทิสํ อุตฺตรํ วา ทิสํ วชติ คจฺฉติ กมติ อภิกฺกมติ. ภูริปญฺโญ ติ ภูริปญฺโญ มหาปญฺโญ ติกฺขปญฺโญ ปุถุปญฺโญ หาสปญฺโญ ชวนปญฺโญ นิพฺเพธิกปญฺโญ. ภูริ วุจฺจติ ปถวี. ภควา ตาย ปถวิสมาย ปญฺญาย วิปุลาย วิตฺถตาย สมนฺนาคโตติ— ยํ ยํ ทิสํ วชติ ภูริปญฺโญ.
ส เตน เตเนว นโตหมสฺมี ติ โส เยน พุทฺโธ เตน เตเนว นโต ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตโยฺยติ— ส เตน เตเนว นโตหมสฺมิ. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย—
“สทฺธา จ ปีติ จ มโน สติ จ,
นาเปนฺติเม โคตมสาสนมฺหา;
ยํ ยํ ทิสํ วชติ ภูริปญฺโญ,
ส เตน เตเนว นโตหมสฺมี”ติ.
ชิณฺณสฺส เม ทุพฺพลถามกสฺส,
เตเนว กาโย น ปเลติ ตตฺถ;
สงฺกปฺปยนฺตาย วชามิ นิจฺจํ,
มโน หิ เม พฺราหฺมณ เตน ยุตฺโต. (14)
ชิณฺณสฺส เม ทุพฺพลถามกสฺสา ติ ชิณฺณสฺส วุฑฺฒสฺส มหลฺลกสฺส อทฺธคตสฺส วโยอนุปฺปตฺตสฺส. ทุพฺพลถามกสฺสา ติ ทุพฺพลถามกสฺส อปฺปถามกสฺส ปริตฺตถามกสฺสาติ— ชิณฺณสฺส เม ทุพฺพลถามกสฺส.
เตเนว กาโย น ปเลติ ตตฺถา ติ กาโย เยน พุทฺโธ เตน น ปเลติ น วชติ น คจฺฉติ นาติกฺกมตีติ— เตเนว กาโย น ปเลติ ตตฺถ.
สงฺกปฺปยนฺตาย วชามิ นิจฺจนฺ ติ สงฺกปฺปคมเนน วิตกฺกคมเนน ญาณคมเนน ปญฺญาคมเนน พุทฺธิคมเนน วชามิ คจฺฉามิ อติกฺกมามีติ— สงฺกปฺปยนฺตาย วชามิ นิจฺจํ.
มโน หิ เม พฺราหฺมณ เตน ยุตฺโต ติ. มโน ติ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ …เป… ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตุ. มโน หิ เม พฺราหฺมณ เตน ยุตฺโต ติ มโน เยน พุทฺโธ เตน ยุตฺโต ปยุตฺโต สํยุตฺโตติ— มโน หิ เม พฺราหฺมณ เตน ยุตฺโต. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย—
“ชิณฺณสฺส เม ทุพฺพลถามกสฺส,
เตเนว กาโย น ปเลติ ตตฺถ;
สงฺกปฺปยนฺตาย วชามิ นิจฺจํ,
มโน หิ เม พฺราหฺมณ เตน ยุตฺโต”ติ.
ปงฺเก สยาโน ปริผนฺทมาโน,
ทีปา ทีปํ อุปลฺลวิํ;
อถทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธํ,
โอฆติณฺณมนาสวํ. (15)
ปงฺเก สยาโน ปริผนฺทมาโน ติ. ปงฺเก สยาโน ติ กามปงฺเก กามกทฺทเม กามกิเลเส กามพฬิเส กามปริฬาเห กามปลิโพเธ เสมาโน สยมาโน วสมาโน อาวสมาโน ปริวสมาโน ติ— ปงฺเก สยาโน. ปริผนฺทมาโน ติ ตณฺหาผนฺทนาย ผนฺทมาโน, ทิฏฺฐิผนฺทนาย ผนฺทมาโน, กิเลสผนฺทนาย ผนฺทมาโน, ปโยคผนฺทนาย ผนฺทมาโน, วิปากผนฺทนาย ผนฺทมาโน, มโนทุจฺจริตผนฺทนาย ผนฺทมาโน, รตฺโต ราเคน ผนฺทมาโน, ทุฏฺโฐ โทเสน ผนฺทมาโน, มูโฬฺห โมเหน ผนฺทมาโน, วินิพนฺโธ มาเนน ผนฺทมาโน, ปรามฏฺโฐ ทิฏฺฐิยา ผนฺทมาโน, วิกฺเขปคโต อุทฺธจฺเจน ผนฺทมาโน, อนิฏฺฐงฺคโต วิจิกิจฺฉาย ผนฺทมาโน, ถามคโต อนุสเยหิ ผนฺทมาโน, ลาเภน ผนฺทมาโน, อลาเภน ผนฺทมาโน, ยเสน ผนฺทมาโน, อยเสน ผนฺทมาโน, ปสํสาย ผนฺทมาโน, นินฺทาย ผนฺทมาโน, สุเขน ผนฺทมาโน, ทุกฺเขน ผนฺทมาโน, ชาติยา ผนฺทมาโน, ชราย ผนฺทมาโน, พฺยาธินา ผนฺทมาโน, มรเณน ผนฺทมาโน, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาเสหิ ผนฺทมาโน, เนรยิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมาโน, ติรจฺฉานโยนิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมาโน, เปตฺติวิสยิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมาโน, มานุสิเกน ทุกฺเขน …เป… คพฺโภกฺกนฺติมูลเกน ทุกฺเขน… คพฺภฏฺฐิติมูลเกน ทุกฺเขน… คพฺภวุฏฺฐานมูลเกน ทุกฺเขน… ชาตสฺสูปนิพนฺธเกน ทุกฺเขน… ชาตสฺส ปราเธยฺยเกน ทุกฺเขน… อตฺตูปกฺกเมน ทุกฺเขน… ปรูปกฺกเมน ทุกฺเขน… สงฺขารทุกฺเขน… วิปริณามทุกฺเขน… จกฺขุโรเคน ทุกฺเขน… โสตโรเคน ทุกฺเขน… ฆานโรเคน ทุกฺเขน… ชิวฺหาโรเคน ทุกฺเขน… กายโรเคน ทุกฺเขน… สีสโรเคน ทุกฺเขน… กณฺณโรเคน ทุกฺเขน… มุขโรเคน ทุกฺเขน… ทนฺตโรเคน ทุกฺเขน… โอฏฺฐโรเคน ทุกฺเขน… กาเสน… สาเสน… ปินาเสน… ฑาเหน… ชเรน… กุจฺฉิโรเคน… มุจฺฉาย… ปกฺขนฺทิกาย… สูลาย… วิสูจิกาย… กุฏฺเฐน… คณฺเฑน… กิลาเสน… โสเสน… อปมาเรน… ททฺทุยา… กณฺฑุยา… กจฺฉุยา… รขสาย… วิตจฺฉิกาย… โลหิตปิตฺเตน… มธุเมเหน… อํสาย… ปิฬกาย… ภคนฺทลาย… ปิตฺตสมุฏฺฐาเนน อาพาเธน… เสมฺหสมุฏฺฐาเนน อาพาเธน… วาตสมุฏฺฐาเนน อาพาเธน… สนฺนิปาติเกน อาพาเธน… อุตุปริณามเชน อาพาเธน… วิสมปริหารเชน อาพาเธน… โอปกฺกมิเกน อาพาเธน… กมฺมวิปากเชน อาพาเธน… สีเตน… อุเณฺหน… ชิฆจฺฉาย… ปิปาสาย… อุจฺจาเรน… ปสฺสาเวน… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผเสฺสน ทุกฺเขน… มาตุมรเณน ทุกฺเขน… ปิตุมรเณน ทุกฺเขน… ปุตฺตมรเณน ทุกฺเขน… ธีตุมรเณน ทุกฺเขน… ญาติพฺยสเนน ทุกฺเขน… โภคพฺยสเนน ทุกฺเขน… โรคพฺยสเนน ทุกฺเขน… สีลพฺยสเนน ทุกฺเขน… ทิฏฺฐิพฺยสเนน ทุกฺเขน ผนฺทมาโน ปริผนฺทมาโน ปเวธมาโน สมฺปเวธมาโนติ— ปงฺเก สยาโน ปริผนฺทมาโน.
ทีปา ทีปํ อุปลฺลวินฺ ติ สตฺถารโต สตฺถารํ ธมฺมกฺขานโต ธมฺมกฺขานํ คณโต คณํ ทิฏฺฐิยา ทิฏฺฐิํ ปฏิปทาย ปฏิปทํ มคฺคโต มคฺคํ ปลฺลวิํ อุปลฺลวิํ สมฺปลฺลวินฺติ— ทีปา ทีปํ อุปลฺลวิํ.
อถทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธนฺ ติ. อถา ติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ— อถาติ. อทฺทสาสินฺ ติ อทฺทสํ อทฺทกฺขิํ อปสฺสิํ ปฏิวิชฺฌิํ. พุทฺโธ ติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ พุทฺโธติ— อถทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธํ.
โอฆติณฺณมนาสวนฺ ติ. โอฆติณฺณนฺ ติ ภควา กาโมฆํ ติณฺโณ, ภโวฆํ ติณฺโณ, ทิฏฺโฐฆํ ติณฺโณ, อวิชฺโชฆํ ติณฺโณ, สพฺพสํสารปถํ ติณฺโณ อุตฺติณฺโณ นิตฺถิณฺโณ อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโต, โส วุตฺถวาโส จิณฺณจรโณ …เป… ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ— โอฆติณฺณํ. อนาสวนฺ ติ จตฺตาโร อาสวา— กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺฐาสโว, อวิชฺชาสโว. เต อาสวา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ อนาสโวติ— โอฆติณฺณมนาสวํ. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย—
“ปงฺเก สยาโน ปริผนฺทมาโน,
ทีปา ทีปํ อุปลฺลวิํ;
อถทฺทสาสิํ สมฺพุทฺธํ,
โอฆติณฺณมนาสวนฺ”ติ.
ยถา อหู วกฺกลิ มุตฺตสทฺโธ,
ภทฺราวุโธ อาฬวิโคตโม จ;
เอวเมว ตฺวมฺปิ ปมุญฺจสฺสุ สทฺธํ,
คมิสฺสสิ ตฺวํ ปิงฺคิย มจฺจุเธยฺยสฺส ปารํ. (16)
ยถา อหู วกฺกลิ มุตฺตสทฺโธ, ภทฺราวุโธ อาฬวิโคตโม จา ติ ยถา วกฺกลิตฺเถโร สทฺโธ สทฺธาครุโก สทฺธาปุพฺพงฺคโม สทฺธาธิมุตฺโต สทฺธาธิปเตโยฺย อรหตฺตปฺปตฺโต, ยถา ภทฺราวุโธ เถโร สทฺโธ สทฺธาครุโก สทฺธาปุพฺพงฺคโม สทฺธาธิมุตฺโต สทฺธาธิปเตโยฺย อรหตฺตปฺปตฺโต, ยถา อาฬวิโคตโม เถโร สทฺโธ สทฺธาครุโก สทฺธาปุพฺพงฺคโม สทฺธาธิมุตฺโต สทฺธาธิปเตโยฺย อรหตฺตปฺปตฺโตติ— ยถา อหู วกฺกลิ มุตฺตสทฺโธ ภทฺราวุโธ อาฬวิโคตโม จ.
เอวเมว ตฺวมฺปิ ปมุญฺจสฺสุ สทฺธนฺ ติ เอวเมว ตฺวํ สทฺธํ มุญฺจสฺสุ ปมุญฺจสฺสุ สมฺปมุญฺจสฺสุ อธิมุญฺจสฺสุ โอกปฺเปหิ. “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ สทฺธํ มุญฺจสฺสุ ปมุญฺจสฺสุ สมฺปมุญฺจสฺสุ อธิมุญฺจสฺสุ โอกปฺเปหิ. “สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา”ติ …เป… “สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา”ติ สทฺธํ มุญฺจสฺสุ ปมุญฺจสฺสุ สมฺปมุญฺจสฺสุ อธิมุญฺจสฺสุ โอกปฺเปหิ …เป… “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ สทฺธํ มุญฺจสฺสุ ปมุญฺจสฺสุ, สมฺปมุญฺจสฺสุ อธิมุญฺจสฺสุ โอกปฺเปหีติ— เอวเมว ตฺวมฺปิ ปมุญฺจสฺสุ สทฺธํ.
คมิสฺสสิ ตฺวํ ปิงฺคิย มจฺจุเธยฺยสฺส ปารนฺ ติ มจฺจุเธยฺยํ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ. มจฺจุเธยฺยสฺส ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ, โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. คมิสฺสสิ ตฺวํ ปิงฺคิย มจฺจุเธยฺยสฺส ปารนฺ ติ ตฺวํ ปารํ คมิสฺสสิ, ปารํ อธิคมิสฺสสิ, ปารํ ผสฺสิสฺสสิ, ปารํ สจฺฉิกริสฺสสีติ— คมิสฺสสิ ตฺวํ ปิงฺคิย มจฺจุเธยฺยสฺส ปารํ. เตนาห ภควา—
“ยถา อหู วกฺกลิ มุตฺตสทฺโธ,
ภทฺราวุโธ อาฬวิโคตโม จ;
เอวเมว ตฺวมฺปิ ปมุญฺจสฺสุ สทฺธํ,
คมิสฺสสิ ตฺวํ ปิงฺคิย มจฺจุเธยฺยสฺส ปารนฺ”ติ.
เอส ภิโยฺย ปสีทามิ,
สุตฺวาน มุนิโน วโจ;
วิวฏฺฏจฺฉโท สมฺพุทฺโธ,
อขิโล ปฏิภานวา. (17)
เอส ภิโยฺย ปสีทามี ติ เอส ภิโยฺย ปสีทามิ, ภิโยฺย ภิโยฺย สทฺทหามิ, ภิโยฺย ภิโยฺย โอกปฺเปมิ, ภิโยฺย ภิโยฺย อธิมุจฺจามิ; “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ ภิโยฺย ภิโยฺย ปสีทามิ, ภิโยฺย ภิโยฺย สทฺทหามิ, ภิโยฺย ภิโยฺย โอกปฺเปมิ, ภิโยฺย ภิโยฺย อธิมุจฺจามิ; “สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา”ติ ภิโยฺย ภิโยฺย ปสีทามิ …เป… “สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา”ติ ภิโยฺย ภิโยฺย ปสีทามิ …เป… “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ ภิโยฺย ภิโยฺย ปสีทามิ, ภิโยฺย ภิโยฺย สทฺทหามิ, ภิโยฺย ภิโยฺย โอกปฺเปมิ, ภิโยฺย ภิโยฺย อธิมุจฺจามีติ— เอส ภิโยฺย ปสีทามิ.
สุตฺวาน มุนิโน วโจ ติ. มุนี ติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ …เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. สุตฺวาน มุนิโน วโจ ติ ตุยฺหํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺฐํ สุตฺวาน อุคฺคเหตฺวาน อุปธารยิตฺวาน อุปลกฺขยิตฺวานาติ— สุตฺวาน มุนิโน วโจ.
วิวฏฺฏจฺฉโท สมฺพุทฺโธ ติ. ฉทนนฺ ติ ปญฺจ ฉทนานิ— ตณฺหาฉทนํ, ทิฏฺฐิฉทนํ, กิเลสฉทนํ, ทุจฺจริตฉทนํ, อวิชฺชาฉทนํ. ตานิ ฉทนานิ พุทฺธสฺส ภควโต วิวฏานิ วิทฺธํสิตานิ สมุคฺฆาฏิตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิ. ตสฺมา พุทฺโธ วิวฏฺฏจฺฉโท. พุทฺโธ ติ โย โส ภควา …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ พุทฺโธติ— วิวฏฺฏจฺฉโท สมฺพุทฺโธ.
อขิโล ปฏิภานวา ติ. อขิโล ติ ราโค ขิโล, โทโส ขิโล, โมโห ขิโล, โกโธ ขิโล, อุปนาโห …เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ขิลา. เต ขิลา พุทฺธสฺส ภควโต ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา พุทฺโธ อขิโล.
ปฏิภานวา ติ ตโย ปฏิภานวนฺโต— ปริยตฺติปฏิภานวา, ปริปุจฺฉาปฏิภานวา, อธิคมปฏิภานวา. กตโม ปริยตฺติปฏิภานวา? อิเธกจฺจสฺส พุทฺธวจนํ ปริยาปุตํ โหติ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ. ตสฺส ปริยตฺติํ นิสฺสาย ปฏิภาติ— อยํ ปริยตฺติปฏิภานวา.
กตโม ปริปุจฺฉาปฏิภานวา? อิเธกจฺโจ ปริปุจฺฉิตา โหติ อตฺเถ จ ญาเย จ ลกฺขเณ จ การเณ จ ฐานาฐาเน จ. ตสฺส ปริปุจฺฉํ นิสฺสาย ปฏิภาติ— อยํ ปริปุจฺฉาปฏิภานวา.
กตโม อธิคมปฏิภานวา? อิเธกจฺจสฺส อธิคตา โหนฺติ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, จตฺตาโร อริยมคฺคา, จตฺตาริ สามญฺญผลานิ, จตโสฺส ปฏิสมฺภิทาโย, ฉ อภิญฺญาโย. ตสฺส อตฺโถ ญาโต, ธมฺโม ญาโต, นิรุตฺติ ญาตา. อตฺเถ ญาเต อตฺโถ ปฏิภาติ, ธมฺเม ญาเต ธมฺโม ปฏิภาติ, นิรุตฺติยา ญาตาย นิรุตฺติ ปฏิภาติ. อิเมสุ ตีสุ ญาเณสุ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. ภควา อิมาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต. ตสฺมา พุทฺโธ ปฏิภานวา. ยสฺส ปริยตฺติ นตฺถิ, ปริปุจฺฉา นตฺถิ, อธิคโม นตฺถิ, กิํ ตสฺส ปฏิภายิสฺสตีติ— อขิโล ปฏิภานวา. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย—
“เอส ภิโยฺย ปสีทามิ,
สุตฺวาน มุนิโน วโจ;
วิวฏฺฏจฺฉโท สมฺพุทฺโธ,
อขิโล ปฏิภานวา”ติ.
อธิเทเว อภิญฺญาย,
สพฺพํ เวทิ ปโรปรํ;
ปญฺหานนฺตกโร สตฺถา,
กงฺขีนํ ปฏิชานตํ. (18)
อธิเทเว อภิญฺญายา ติ. เทวา ติ ตโย เทวา— สมฺมุติเทวา, อุปปตฺติเทวา, วิสุทฺธิเทวา. กตเม สมฺมุติเทวา? สมฺมุติเทวา วุจฺจนฺติ ราชาโน จ ราชกุมาโร จ เทวิโย จ. อิเม วุจฺจนฺติ สมฺมุติเทวา. กตเม อุปปตฺติเทวา? อุปปตฺติเทวา วุจฺจนฺติ จาตุมหาราชิกา เทวา ตาวติํสา เทวา …เป… พฺรหฺมกายิกา เทวา, เย จ เทวา ตทุตฺตริ. อิเม วุจฺจนฺติ อุปปตฺติเทวา. กตเม วิสุทฺธิเทวา? วิสุทฺธิเทวา วุจฺจนฺติ ตถาคตา ตถาคตสาวกา อรหนฺโต ขีณาสวา, เย จ ปจฺเจกสมฺพุทฺธา. อิเม วุจฺจนฺติ วิสุทฺธิเทวา. ภควา สมฺมุติเทเว อธิเทวาติ อภิญฺญาย อุปปตฺติเทเว อธิเทวาติ อภิญฺญาย, วิสุทฺธิเทเว อธิเทวาติ อภิญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ— อธิเทเว อภิญฺญาย.
สพฺพํ เวทิ ปโรปรนฺ ติ ภควา อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อธิเทวกเร ธมฺเม เวทิ อญฺญาสิ อผสฺสิ ปฏิวิชฺฌิ. กตเม อตฺตโน อธิเทวกรา ธมฺมา? สมฺมาปฏิปทา อนุโลมปฏิปทา อปจฺจนีกปฏิปทา อนฺวตฺถปฏิปทา ธมฺมานุธมฺมปฏิปทา สีเลสุ ปริปูรการิตา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตญฺญุตา ชาคริยานุโยโค สติสมฺปชญฺญํ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา …เป… อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค. อิเม วุจฺจนฺติ อตฺตโน อธิเทวกรา ธมฺมา.
กตเม ปเรสํ อธิเทวกรา ธมฺมา? สมฺมาปฏิปทา …เป… อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค. อิเม วุจฺจนฺติ ปเรสํ อธิเทวกรา ธมฺมา. เอวํ ภควา อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อธิเทวกเร ธมฺเม เวทิ อญฺญาสิ อผสฺสิ ปฏิวิชฺฌีติ— สพฺพํ เวทิ ปโรปรํ.
ปญฺหานนฺตกโร สตฺถา ติ ภควา ปารายนิกปญฺหานํ อนฺตกโร ปริยนฺตกโร ปริจฺเฉทกโร ปริวฏุมกโร; สภิยปญฺหานํ อนฺตกโร ปริยนฺตกโร ปริจฺเฉทกโร ปริวฏุมกโร; สกฺกปญฺหานํ …เป… สุยามปญฺหานํ… ภิกฺขุปญฺหานํ… ภิกฺขุนีปญฺหานํ… อุปาสกปญฺหานํ… อุปาสิกาปญฺหานํ… ราชปญฺหานํ… ขตฺติยปญฺหานํ… พฺราหฺมณปญฺหานํ… เวสฺสปญฺหานํ… สุทฺทปญฺหานํ… เทวปญฺหานํ… พฺรหฺมปญฺหานํ อนฺตกโร ปริยนฺตกโร ปริจฺเฉทกโร ปริวฏุมกโรติ— ปญฺหานนฺตกโร. สตฺถา ติ ภควา สตฺถวาโห. ยถา สตฺถวาโห สตฺเถ กนฺตารํ ตาเรติ, โจรกนฺตารํ ตาเรติ, วาฬกนฺตารํ ตาเรติ, ทุพฺภิกฺขกนฺตารํ ตาเรติ, นิรุทกกนฺตารํ ตาเรติ อุตฺตาเรติ นิตฺตาเรติ ปตาเรติ, เขมนฺตภูมิํ สมฺปาเปติ; เอวเมว ภควา สตฺถวาโห สตฺเต กนฺตารํ ตาเรติ, ชาติกนฺตารํ ตาเรติ, ชรากนฺตารํ …เป… พฺยาธิกนฺตารํ… มรณกนฺตารํ… โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสกนฺตารํ ตาเรติ, ราคกนฺตารํ ตาเรติ, โทสกนฺตารํ… โมหกนฺตารํ… มานกนฺตารํ… ทิฏฺฐิกนฺตารํ… กิเลสกนฺตารํ… ทุจฺจริตกนฺตารํ ตาเรติ, ราคคหนํ ตาเรติ, โทสคหนํ… โมหคหนํ… ทิฏฺฐิคหนํ… กิเลสคหนํ… ทุจฺจริตคหนํ ตาเรติ อุตฺตาเรติ นิตฺตาเรติ ปตาเรติ; เขมนฺตํ อมตํ นิพฺพานํ สมฺปาเปตีติ— เอวมฺปิ ภควา สตฺถวาโห.
อถ วา ภควา เนตา วิเนตา อนุเนตา ปญฺญาเปตา นิชฺฌาเปตา เปกฺขตา ปสาเทตาติ, เอวํ ภควา สตฺถวาโห. อถ วา ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชเนตา, อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคญฺญู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท มคฺคานุคา จ ปน เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตาติ, เอวมฺปิ ภควา สตฺถวาโหติ— ปญฺหานนฺตกโร สตฺถา.
กงฺขีนํ ปฏิชานตนฺ ติ สกงฺขา อาคนฺตฺวา นิกฺกงฺขา สมฺปชฺชนฺติ, สเลฺลขา อาคนฺตฺวา นิเลฺลขา สมฺปชฺชนฺติ, สทฺเวฬฺหกา อาคนฺตฺวา นิทฺเวฬฺหกา สมฺปชฺชนฺติ, สวิจิกิจฺฉา อาคนฺตฺวา นิพฺพิจิกิจฺฉา สมฺปชฺชนฺติ, สราคา อาคนฺตฺวา วีตราคา สมฺปชฺชนฺติ, สโทสา อาคนฺตฺวา วีตโทสา สมฺปชฺชนฺติ, สโมหา อาคนฺตฺวา วีตโมหา สมฺปชฺชนฺติ, สกิเลสา อาคนฺตฺวา นิกฺกิเลสา สมฺปชฺชนฺตีติ— กงฺขีนํ ปฏิชานตํ. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย—
“อธิเทเว อภิญฺญาย,
สพฺพํ เวทิ ปโรปรํ;
ปญฺหานนฺตกโร สตฺถา,
กงฺขีนํ ปฏิชานตนฺ”ติ.
อสํหีรํ อสํกุปฺปํ,
ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ;
อทฺธา คมิสฺสามิ น เมตฺถ กงฺขา,
เอวํ มํ ธาเรหิ อธิมุตฺตจิตฺตํ. (19)
อสํหีรํ อสํกุปฺปนฺ ติ อสํหีรํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. อสํหีรนฺ ติ ราเคน โทเสน โมเหน โกเธน อุปนาเหน มกฺเขน ปฬาเสน อิสฺสาย มจฺฉริเยน มายาย สาเฐเยฺยน ถมฺเภน สารมฺเภน มาเนน อติมาเนน มเทน ปมาเทน สพฺพกิเลเสหิ สพฺพทุจฺจริเตหิ สพฺพปริฬาเหหิ สพฺพาสเวหิ สพฺพทรเถหิ สพฺพสนฺตาเปหิ สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ อสํหาริยํ นิพฺพานํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ— อสํหีรํ.
อสํกุปฺปนฺ ติ อสํกุปฺปํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ …เป… นิโรโธ นิพฺพานํ. นิพฺพานสฺส น อุปฺปาโท ปญฺญายติ, วโย นตฺถิ, น ตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายติ. นิพฺพานํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสตํ อวิปริณามธมฺมนฺติ— อสํหีรํ อสํกุปฺปํ.
ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจี ติ. ยสฺสา ติ นิพฺพานสฺส. นตฺถิ อุปมา ติ อุปมา นตฺถิ, อุปนิธา นตฺถิ, สทิสํ นตฺถิ, ปฏิภาโค นตฺถิ, น อตฺถิ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ. กฺวจี ติ กฺวจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ— ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ.
อทฺธา คมิสฺสามิ น เมตฺถ กงฺขา ติ. อทฺธา ติ เอกํสวจนํ นิสฺสํสยวจนํ นิกฺกงฺขวจนํ อทฺเวชฺฌวจนํ อทฺเวฬฺหกวจนํ นิโยควจนํ อปณฺณกวจนํ อวิรทฺธวจนํ อวตฺถาปนวจนเมตํ— อทฺธาติ. คมิสฺสามี ติ คมิสฺสามิ อธิคมิสฺสามิ ผสฺสิสฺสามิ สจฺฉิกริสฺสามีติ— อทฺธา คมิสฺสามิ. น เมตฺถ กงฺขา ติ. เอตฺถา ติ นิพฺพาเน กงฺขา นตฺถิ, วิจิกิจฺฉา นตฺถิ, ทฺเวฬฺหกํ นตฺถิ, สํสโย นตฺถิ, น อตฺถิ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปฺปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก ญาณคฺคินา ทฑฺโฒติ— อทฺธา คมิสฺสามิ น เมตฺถ กงฺขา.
เอวํ มํ ธาเรหิ อธิมุตฺตจิตฺตนฺ ติ. เอวํ มํ ธาเรหี ติ เอวํ มํ อุปลกฺเขหิ. อธิมุตฺตจิตฺตนฺ ติ นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานโปณํ นิพฺพานปพฺภารํ นิพฺพานาธิมุตฺตนฺติ— เอวํ มํ ธาเรหิ อธิมุตฺตจิตฺตนฺติ. เตนาห เถโร ปิงฺคิโย—
“อสํหีรํ อสํกุปฺปํ,
ยสฺส นตฺถิ อุปมา กฺวจิ;
อทฺธา คมิสฺสามิ น เมตฺถ กงฺขา,
เอวํ มํ ธาเรหิ อธิมุตฺตจิตฺตนฺ”ติ.
ปารายนานุคีติคาถานิทฺเทโส อฏฺฐารสโม.
ปารายนวคฺโค สมตฺโต.