3.1 ปฐมวคฺค
สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ,
อวิเหฐยํ อญฺญตรมฺปิ เตสํ;
น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหายํ,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (1)
สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑนฺ ติ. สพฺเพสู ติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ— สพฺเพสูติ. ภูเตสู ติ ภูตา วุจฺจนฺติ ตสา จ ถาวรา จ. ตสา ติ เยสํ ตสิตตณฺหา อปฺปหีนา, เยสญฺจ ภยเภรวา อปฺปหีนา. กิํการณา วุจฺจนฺติ ตสา? เต ตสนฺติ อุตฺตสนฺติ ปริตสนฺติ ภายนฺติ สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติ, ตํการณา วุจฺจนฺติ ตสา. ถาวรา ติ เยสํ ตสิตตณฺหา ปหีนา, เยสญฺจ ภยเภรวา ปหีนา. กิํการณา วุจฺจนฺติ ถาวรา? เต น ตสนฺติ น อุตฺตสนฺติ น ปริตสนฺติ น ภายนฺติ น สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติ, ตํการณา วุจฺจนฺติ ถาวรา. ทณฺฑนฺ ติ ตโย ทณฺฑา— กายทณฺโฑ วจีทณฺโฑ มโนทณฺโฑ. ติวิธํ กายทุจฺจริตํ กายทณฺโฑ, จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ วจีทณฺโฑ, ติวิธํ มโนทุจฺจริตํ มโนทณฺโฑ. สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑนฺ ติ สพฺเพสุ ภูเตสุ ทณฺฑํ นิธาย นิทหิตฺวา. โอโรปยิตฺวา สโมโรปยิตฺวา นิกฺขิปิตฺวา ปฏิปฺปสฺสมฺภิตฺวาติ สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ.
อวิเหฐยํ อญฺญตรมฺปิ เตสนฺ ติ เอกเมกมฺปิ สตฺตํ ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา อนฺทุยา วา รชฺชุยา วา อวิเหฐยนฺโต, สพฺเพปิ สตฺเต ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา อนฺทุยา วา รชฺชุยา วา อวิเหฐยนฺโตติ— อวิเหฐยํ อญฺญตรมฺปิ เตสํ.
น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหายนฺ ติ. นา ติ ปฏิกฺเขโป; ปุตฺตา ติ จตฺตาโร ปุตฺตา— อตฺรโช ปุตฺโต, เขตฺตโช ปุตฺโต, ทินฺนโก ปุตฺโต, อนฺเตวาสิโก ปุตฺโต. สหายนฺ ติ สหายา วุจฺจนฺติ เยหิ สห อาคมนํ ผาสุ, คมนํ ผาสุ, คมนาคมนํ ผาสุ, ฐานํ ผาสุ, นิสชฺชนํ ผาสุ, สยนํ ผาสุ, อาลปนํ ผาสุ, สลฺลปนํ ผาสุ, อุลฺลปนํ ผาสุ, สมุลฺลปนํ ผาสุ. น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหายนฺ ติ ปุตฺตมฺปิ น อิจฺเฉยฺย น สาทิเยยฺย น ปตฺถเยยฺย น ปิหเยยฺย นาภิชปฺเปยฺย, กุโต มิตฺตํ วา สนฺทิฏฺฐํ วา สมฺภตฺตํ วา สหายํ วา อิจฺเฉยฺย สาทิเยยฺย ปตฺถเยยฺย ปิหเยยฺย อภิชปฺเปยฺยาติ— น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหายํ.
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป ติ. เอโก ติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก, อทุติยฏฺเฐน เอโก, ตณฺหาย ปหานฏฺเฐน เอโก, เอกนฺตวีตราโคติ เอโก, เอกนฺตวีตโทโสติ เอโก, เอกนฺตวีตโมโหติ เอโก, เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ เอโก, เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก, เอโก อนุตฺตรํ ปจฺเจกสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโก.
กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก? โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ญาติปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา สนฺนิธิปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิญฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ— เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก.
กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อทุติยฏฺเฐน เอโก? โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน เอโก อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฏิเสวติ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหเสฺสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานิ. โส เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฏฺฐติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอโก อภิกฺกมติ, เอโก ปฏิกฺกมติ, เอโก รโห นิสีทติ, เอโก จงฺกมํ อธิฏฺฐาติ, เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ— เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อทุติยฏฺเฐน เอโก.
กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ตณฺหาย ปหานฏฺเฐน เอโก? โส เอวํ เอโก อทุติโย อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต มหาปธานํ ปทหนฺโต มารํ สเสนกํ นมุจิํ กณฺหํ ปมตฺตพนฺธุํ วิธเมตฺวา จ ตณฺหาชาลินิํ วิสริตํ วิสตฺติกํ ปชหิ วิโนเทสิ พฺยนฺตีอกาสิ อนภาวํคเมสิ.
“ตณฺหาทุติโย ปุริโส,
ทีฆมทฺธาน สํสรํ;
อิตฺถภาวญฺญถาภาวํ,_
สํสารํ นาติวตฺตติ.
เอตมาทีนวํ ญตฺวา,
ตณฺหํ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;
วีตตโณฺห อนาทาโน,
สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช”ติ.
เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ตณฺหาย ปหานฏฺเฐน เอโก.
กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอกนฺตวีตราโคติ เอโก? ราคสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตราโคติ เอโก, โทสสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตโทโสติ เอโก, โมหสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตโมโหติ เอโก, กิเลสานํ ปหีนตฺตา เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ เอโก. เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอกนฺตวีตราโคติ เอโก.
กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก? เอกายนมคฺโค วุจฺจติ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค.
“เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี,
มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;
เอเตน มคฺเคน ตริํสุ ปุพฺเพ,
ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆนฺ”ติ.
เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก.
กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอโก อนุตฺตรํ ปจฺเจกสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโก? โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ. ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฏฺฐิ. โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ มคฺคปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ญาณปจฺเจกสมฺพุทฺโธ “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ พุชฺฌิ, “สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา”ติ พุชฺฌิ, “สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา”ติ พุชฺฌิ, “อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา”ติ พุชฺฌิ, “สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณนฺ”ติ พุชฺฌิ, “วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺ”ติ พุชฺฌิ, “นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺ”ติ พุชฺฌิ, “สฬายตนปจฺจยา ผโสฺส”ติ พุชฺฌิ, “ผสฺสปจฺจยา เวทนา”ติ พุชฺฌิ, “เวทนาปจฺจยา ตณฺหา”ติ พุชฺฌิ, “ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺ”ติ พุชฺฌิ, “อุปาทานปจฺจยา ภโว”ติ พุชฺฌิ, “ภวปจฺจยา ชาตี”ติ พุชฺฌิ, “ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺ”ติ พุชฺฌิ; “อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ”ติ พุชฺฌิ, “สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ”ติ พุชฺฌิ, “วิญฺญาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ”ติ พุชฺฌิ, “นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ”ติ พุชฺฌิ, “สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธ”ติ พุชฺฌิ, “ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ”ติ พุชฺฌิ, “เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธ”ติ พุชฺฌิ, “ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ”ติ พุชฺฌิ, “อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ”ติ พุชฺฌิ, “ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ”ติ พุชฺฌิ, “ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ”ติ พุชฺฌิ; “อิทํ ทุกฺขนฺ”ติ พุชฺฌิ, “อยํ ทุกฺขสมุทโย”ติ พุชฺฌิ, “อยํ ทุกฺขนิโรโธ”ติ พุชฺฌิ, “อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ พุชฺฌิ; “อิเม อาสวา”ติ พุชฺฌิ, “อยํ อาสวสมุทโย”ติ พุชฺฌิ …เป… “อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ พุชฺฌิ; “อิเม ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา”ติ พุชฺฌิ, “อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพา”ติ พุชฺฌิ, “อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา”ติ พุชฺฌิ, “อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพา”ติ พุชฺฌิ; ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ พุชฺฌิ, ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยญฺจ …เป… นิสฺสรณญฺจ พุชฺฌิ, จตุนฺนํ มหาภูตานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ พุชฺฌิ, “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ พุชฺฌิ.
อถ วา ยํ พุชฺฌิตพฺพํ อนุพุชฺฌิตพฺพํ ปฏิพุชฺฌิตพฺพํ สมฺพุชฺฌิตพฺพํ อธิคนฺตพฺพํ ผสฺสิตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ, สพฺพํ ตํ เตน ปจฺเจกโพธิญาเณน พุชฺฌิ อนุพุชฺฌิ ปฏิพุชฺฌิ สมฺพุชฺฌิ อธิคจฺฉิ ผเสฺสสิ สจฺฉากาสีติ เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอโก อนุตฺตรํ ปจฺเจกสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ— เอโก.
จเร ติ อฏฺฐ จริยาโย— อิริยาปถจริยา, อายตนจริยา, สติจริยา, สมาธิจริยา, ญาณจริยา, มคฺคจริยา, ปตฺติจริยา, โลกตฺถจริยา. อิริยาปถจริยา ติ จตูสุ อิริยาปเถสุ. อายตนจริยา ติ ฉสุ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ. สติจริยา ติ จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ. สมาธิจริยา ติ จตูสุ ฌาเนสุ. ญาณจริยา ติ จตูสุ อริยสจฺเจสุ. มคฺคจริยา ติ จตูสุ อริยมคฺเคสุ. ปตฺติจริยา ติ จตูสุ สามญฺญผเลสุ. โลกตฺถจริยา ติ ตถาคเตสุ อรหนฺเตสุ สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ ปเทสโต ปจฺเจกสมฺพุทฺเธสุ ปเทสโต สาวเกสุ. อิริยาปถจริยา จ ปณิธิสมฺปนฺนานํ, อายตนจริยา จ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ, สติจริยา จ อปฺปมาทวิหารีนํ, สมาธิจริยา จ อธิจิตฺตมนุยุตฺตานํ, ญาณจริยา จ พุทฺธิสมฺปนฺนานํ, มคฺคจริยา จ สมฺมาปฏิปนฺนานํ, ปตฺติจริยา จ อธิคตผลานํ, โลกตฺถจริยา จ ตถาคตานํ อรหนฺตานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ ปเทสโต ปจฺเจกพุทฺธานํ ปเทสโต สาวกานํ. อิมา อฏฺฐ จริยาโย. อปราปิ อฏฺฐ จริยาโย— อธิมุจฺจนฺโต สทฺธาย จรติ, ปคฺคณฺหนฺโต วีริเยน จรติ, อุปฏฺฐาเปนฺโต สติยา จรติ, อวิกฺเขปํ กโรนฺโต สมาธินา จรติ, ปชานนฺโต ปญฺญาย จรติ, วิชานนฺโต วิญฺญาณจริยาย จรติ. เอวํ ปฏิปนฺนสฺส กุสลา ธมฺมา อายาเปนฺตีติ— อายตนจริยาย จรติ. เอวํ ปฏิปนฺโน วิเสสมธิคจฺฉตีติ— วิเสสจริยาย จรติ. อิมา อฏฺฐ จริยาโย.
อปราปิ อฏฺฐ จริยาโย— ทสฺสนจริยา จ สมฺมาทิฏฺฐิยา, อภินิโรปนจริยา จ สมฺมาสงฺกปฺปสฺส, ปริคฺคหจริยา จ สมฺมาวาจาย, สมุฏฺฐานจริยา จ สมฺมากมฺมนฺตสฺส, โวทานจริยา จ สมฺมาอาชีวสฺส, ปคฺคหจริยา จ สมฺมาวายามสฺส, อุปฏฺฐานจริยา จ สมฺมาสติยา, อวิกฺเขปจริยา จ สมฺมาสมาธิสฺส. อิมา อฏฺฐ จริยาโย.
ขคฺควิสาณกปฺโป ติ ยถา ขคฺคสฺส นาม วิสาณํ เอกํ โหติ อทุติยํ, เอวเมว โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ตกฺกปฺโป ตสฺสทิโส ตปฺปฏิภาโค. ยถา อติโลณํ วุจฺจติ โลณกปฺโป, อติติตฺตกํ วุจฺจติ ติตฺตกปฺโป, อติมธุรํ วุจฺจติ มธุรกปฺโป, อติอุณฺหํ วุจฺจติ อคฺคิกปฺโป, อติสีตลํ วุจฺจติ หิมกปฺโป, มหาอุทกกฺขนฺโธ วุจฺจติ สมุทฺทกปฺโป, มหาภิญฺญาพลปฺปตฺโต สาวโก วุจฺจติ สตฺถุกปฺโปติ; เอวเมว โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ตตฺถ ตกฺกปฺโป ตสฺสทิโส ตปฺปฏิภาโค เอโก อทุติโย มุตฺตพนฺธโน สมฺมา โลเก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ— เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ,
อวิเหฐยํ อญฺญตรมฺปิ เตสํ;
น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหายํ,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
สํสคฺคชาตสฺส ภวนฺติ เสฺนหา,
เสฺนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหติ;
อาทีนวํ เสฺนหชํ เปกฺขมาโน,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (2)
สํสคฺคชาตสฺส ภวนฺติ เสฺนหา ติ. สํสคฺคา ติ ทฺเว สํสคฺคา— ทสฺสนสํสคฺโค จ สวนสํสคฺโค จ. กตโม ทสฺสนสํสคฺโค? อิเธกจฺโจ ปสฺสติ อิตฺถิํ วา กุมาริํ วา อภิรูปํ ทสฺสนียํ ปาสาทิกํ ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตํ. ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา อนุพฺยญฺชนโส นิมิตฺตํ คณฺหาติ— เกสา วา โสภนา มุขํ วา โสภนํ อกฺขี วา โสภนา กณฺณา วา โสภนา นาสา วา โสภนา โอฏฺฐา วา โสภนา ทนฺตา วา โสภนา มุขํ วา โสภนํ คีวา วา โสภนา ถนา วา โสภนา อุรํ วา โสภนํ อุทรํ วา โสภนํ กฏิ วา โสภนา อูรู วา โสภนา ชงฺฆา วา โสภนา หตฺถา วา โสภนา ปาทา วา โสภนา องฺคุลิโย วา โสภนา นขา วา โสภนาติ. ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา อภินนฺทติ อภิวทติ อภิปตฺเถติ อนุปฺปาเทติ อนุพนฺธติ ราคพนฺธนํ— อยํ ทสฺสนสํสคฺโค.
กตโม สวนสํสคฺโค? อิเธกจฺโจ สุณาติ— “อสุกสฺมิํ นาม คาเม วา นิคเม วา อิตฺถี วา กุมารี วา อภิรูปา ทสฺสนียา ปาสาทิกา ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตา”ติ. สุตฺวา สุณิตฺวา อภินนฺทติ อภิวทติ อภิปตฺเถติ อนุปฺปาเทติ อนุพนฺธติ ราคพนฺธนํ— อยํ สวนสํสคฺโค.
เสฺนหา ติ ทฺเว เสฺนหา— ตณฺหาเสฺนโห จ ทิฏฺฐิเสฺนโห จ. กตโม ตณฺหาเสฺนโห? ยาวตา ตณฺหาสงฺขาเตน สีมกตํ มริยาทิกตํ โอธิกตํ ปริยนฺตกตํ ปริคฺคหิตํ มมายิตํ— อิทํ มม, เอตํ มม, เอตฺตกํ มม, เอตฺตาวตา มม. มม รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺฐพฺพา อตฺถรณา ปาวุรณา ทาสิทาสา อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา เขตฺตํ วตฺถุ หิรญฺญํ สุวณฺณํ คามนิคมราชธานิโย รฏฺฐญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺฐาคารญฺจ, เกวลมฺปิ มหาปถวิํ ตณฺหาวเสน มมายติ, ยาวตา อฏฺฐสตํ ตณฺหาวิจริตํ— อยํ ตณฺหาเสฺนโห.
กตโม ทิฏฺฐิเสฺนโห? วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ, ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺฐิ, ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกาทิฏฺฐิ. ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ ทิฏฺฐิคหนํ ทิฏฺฐิกนฺตาโร ทิฏฺฐิวิสูกายิกํ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺฐิสํโยชนํ คาโห ปฏิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริเยสคฺคาโห วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห อยาถาวกสฺมิํ ยาถาวกนฺติ คาโห, ยาวตา ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ— อยํ ทิฏฺฐิเสฺนโห.
สํสคฺคชาตสฺส ภวนฺติ เสฺนหา ติ ทสฺสนสํสคฺคปจฺจยา จ สวนสํสคฺคปจฺจยา จ ตณฺหาเสฺนโห จ ทิฏฺฐิเสฺนโห จ ภวนฺติ สมฺภวนฺติ ชายนฺติ สญฺชายนฺติ นิพฺพตฺตนฺติ อภินิพฺพตฺตนฺติ ปาตุภวนฺตีติ— สํสคฺคชาตสฺส ภวนฺติ เสฺนหา.
เสฺนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหตี ติ. เสฺนโห ติ ทฺเว เสฺนหา— ตณฺหาเสฺนโห จ ทิฏฺฐิเสฺนโห จ …เป… อยํ ตณฺหาเสฺนโห …เป… อยํ ทิฏฺฐิเสฺนโห. ทุกฺขมิทํ ปโหตี ติ อิเธกจฺโจ กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรติ, ปาณมฺปิ หนติ, อทินฺนมฺปิ อาทิยติ, สนฺธิมฺปิ ฉินฺทติ, นิโลฺลปมฺปิ หรติ, เอกาคาริกมฺปิ กโรติ, ปริปนฺเถปิ ติฏฺฐติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณติ. ตเมนํ คเหตฺวา รญฺโญ ทเสฺสนฺติ— “อยํ, เทว, โจโร อาคุจารี. อิมสฺส ยํ อิจฺฉสิ ตํ ทณฺฑํ ปเณหี”ติ. ตเมนํ ราชา ตํ ปริภาสติ. โส ปริภาสปจฺจยาปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส เสฺนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํ.
เอตฺตเกนปิ ราชา น ตุสฺสติ. ตเมนํ ราชา พนฺธาเปติ— อนฺทุพนฺธเนน วา รชฺชุพนฺธเนน วา สงฺขลิกพนฺธเนน วา เวตฺตพนฺธเนน วา ลตาพนฺธเนน วา ปกฺเขปพนฺธเนน วา ปริกฺเขปพนฺธเนน วา คามพนฺธเนน วา นิคมพนฺธเนน วา นครพนฺธเนน วา รฏฺฐพนฺธเนน วา ชนปทพนฺธเนน วา, อนฺตมโส สวจนียมฺปิ กโรติ— “น เต ลพฺภา อิโต ปกฺกมิตุนฺ”ติ. โส พนฺธนปจฺจยาปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส เสฺนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํ.
เอตฺตเกนปิ ราชา น ตุสฺสติ. ตเมนํ ราชา ตเสฺสว ธนํ อาหราเปติ— สตํ วา สหสฺสํ วา สตสหสฺสํ วา. โส ธนชานิปจฺจยาปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส เสฺนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํ.
เอตฺตเกนปิ ราชา น ตุสฺสติ. ตเมนํ ราชา วิวิธา กมฺมการณา การาเปติ— กสาหิปิ ตาเฬติ, เวตฺเตหิปิ ตาเฬติ, อฑฺฒทณฺฑเกหิปิ ตาเฬติ, หตฺถมฺปิ ฉินฺทติ, ปาทมฺปิ ฉินฺทติ, หตฺถปาทมฺปิ ฉินฺทติ, กณฺณมฺปิ ฉินฺทติ, นาสมฺปิ ฉินฺทติ, กณฺณนาสมฺปิ ฉินฺทติ, พิลงฺคถาลิกมฺปิ กโรติ, สงฺขมุณฺฑิกมฺปิ กโรติ, ราหุมุขมฺปิ กโรติ, โชติมาลิกมฺปิ กโรติ, หตฺถปชฺโชติกมฺปิ กโรติ, เอรกวตฺติกมฺปิ กโรติ, จีรกวาสิกมฺปิ กโรติ, เอเณยฺยกมฺปิ กโรติ, พฬิสมํสิกมฺปิ กโรติ, กหาปณิกมฺปิ กโรติ, ขาราปตจฺฉิกมฺปิ กโรติ, ปลิฆปริวตฺติกมฺปิ กโรติ, ปลาลปีฐกมฺปิ กโรติ, ตตฺเตนปิ เตเลน โอสิญฺจติ, สุนเขหิปิ ขาทาเปติ, ชีวนฺตมฺปิ สูเล อุตฺตาเสติ, อสินาปิ สีสํ ฉินฺทติ. โส กมฺมการณปจฺจยาปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส เสฺนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํ. ราชา อิเมสํ จตุนฺนํ ทณฺฑานํ อิสฺสโร.
โส สเกน กมฺเมน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ. ตเมนํ นิรยปาลา ปญฺจวิธพนฺธนํ นาม กมฺมการณํ กโรนฺติ— ตตฺตํ อโยขิลํ หตฺเถ คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ ทุติเย หตฺเถ คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ ปาเท คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ ทุติเย ปาเท คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ มชฺเฌ อุรสฺมิํ คเมนฺติ. โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา ขรา กฏุกา เวทนา เวเทติ; น จ ตาว กาลํ กโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติ. เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส เสฺนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํ.
ตเมนํ นิรยปาลา สํเวเสตฺวา กุฐารีหิ ตจฺฉนฺติ …เป… ตเมนํ นิรยปาลา อุทฺธมฺปาทํ อโธสิรํ คเหตฺวา วาสีหิ ตจฺฉนฺติ. ตเมนํ นิรยปาลา รเถ โยเชตฺวา อาทิตฺตาย ปถวิยา สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย สาเรนฺติปิ ปจฺจาสาเรนฺติปิ. ตเมนํ นิรยปาลา มหนฺตํ องฺคารปพฺพตํ อาทิตฺตํ สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูตํ อาโรเปนฺติปิ โอโรเปนฺติปิ. ตเมนํ นิรยปาลา อุทฺธมฺปาทํ อโธสิรํ คเหตฺวา ตตฺตาย โลหกุมฺภิยา ปกฺขิปนฺติ อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย. โส ตตฺถ เผณุทฺเทหกํ ปจฺจติ. โส ตตฺถ เผณุทฺเทหกํ ปจฺจมาโน สกิมฺปิ อุทฺธํ คจฺฉติ, สกิมฺปิ อโธ คจฺฉติ, สกิมฺปิ ติริยํ คจฺฉติ. โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา ขรา กฏุกา เวทนา เวเทติ; น จ ตาว กาลํ กโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติ. เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส เสฺนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํ.
ตเมนํ นิรยปาลา มหานิรเย ปกฺขิปนฺติ. โส โข ปน มหานิรโย—
จตุกฺกณฺโณ จตุทฺวาโร,
วิภตฺโต ภาคโส มิโต;
อโยปาการปริยนฺโต,
อยสา ปฏิกุชฺชิโต.
ตสฺส อโยมยา ภูมิ,
ชลิตา เตชสา ยุตา;
สมนฺตา โยชนสตํ,
ผริตฺวา ติฏฺฐติ สพฺพทา.
กทริยาตปนา โฆรา,
อจฺจิมนฺโต ทุราสทา;
โลมหํสนรูปา จ,
เภสฺมา ปฏิภยา ทุขา.
ปุรตฺถิมาย จ ภิตฺติยา,
อจฺจิกฺขนฺโธ สมุฏฺฐิโต;
ฑหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต,
ปจฺฉิมาย ปฏิหญฺญติ.
ปจฺฉิมาย จ ภิตฺติยา,
อจฺจิกฺขนฺโธ สมุฏฺฐิโต;
ฑหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต,
ปุริมาย ปฏิหญฺญติ.
ทกฺขิณาย จ ภิตฺติยา,
อจฺจิกฺขนฺโธ สมุฏฺฐิโต;
ฑหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต,
อุตฺตราย ปฏิหญฺญติ._
อุตฺตราย จ ภิตฺติยา,_
อจฺจิกฺขนฺโธ สมุฏฺฐิโต;
ฑหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต,
ทกฺขิณาย ปฏิหญฺญติ.
เหฏฺฐโต จ สมุฏฺฐาย,
อจฺจิกฺขนฺโธ ภยานโก;
ฑหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต,
ฉทนสฺมิํ ปฏิหญฺญติ.
ฉทนมฺหา สมุฏฺฐาย,
อจฺจิกฺขนฺโธ ภยานโก;
ฑหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต,
ภูมิยํ ปฏิหญฺญติ.
อโยกปาลมาทิตฺตํ,
สนฺตตฺตํ ชลิตํ ยถา;
เอวํ อวีจินิรโย,
เหฏฺฐา อุปริ ปสฺสโต.
ตตฺถ สตฺตา มหาลุทฺทา,
มหากิพฺพิสการิโน;
อจฺจนฺตปาปกมฺมนฺตา,
ปจฺจนฺติ น จ มิยฺยเร.
ชาตเวทสโม กาโย,
เตสํ นิรยวาสินํ;
ปสฺส กมฺมานํ ทฬฺหตฺตํ,
น ภสฺมา โหติ นปิ มสิ.
ปุรตฺถิเมนปิ ธาวนฺติ,
ตโต ธาวนฺติ ปจฺฉิมํ;
อุตฺตเรนปิ ธาวนฺติ,_
ตโต ธาวนฺติ ทกฺขิณํ.
ยํ ยํ ทิสํ ปธาวนฺติ,
ตํ ตํ ทฺวารํ ปิธียติ;
อภินิกฺขมิตาสา เต,
สตฺตา โมกฺขคเวสิโน.
น เต ตโต นิกฺขมิตุํ,
ลภนฺติ กมฺมปจฺจยา;
เตสญฺจ ปาปกมฺมนฺตํ,
อวิปกฺกํ กตํ พหุนฺติ.
เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส เสฺนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํ.
ยานิ จ เนรยิกานิ ทุกฺขานิ ยานิ จ ติรจฺฉานโยนิกานิ ทุกฺขานิ ยานิ จ เปตฺติวิสยิกานิ ทุกฺขานิ ยานิ จ มานุสิกานิ ทุกฺขานิ, ตานิ กุโต ชาตานิ กุโต สญฺชาตานิ กุโต นิพฺพตฺตานิ กุโต อภินิพฺพตฺตานิ กุโต ปาตุภูตานิ? ตสฺส เสฺนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ภวนฺติ สมฺภวนฺติ ชายนฺติ สญฺชายนฺติ นิพฺพตฺตนฺติ อภินิพฺพตฺตนฺติ ปาตุภวนฺตีติ— เสฺนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหติ.
อาทีนวํ เสฺนหชํ เปกฺขมาโน ติ. เสฺนโห ติ ทฺเว เสฺนหา— ตณฺหาเสฺนโห จ ทิฏฺฐิเสฺนโห จ …เป… อยํ ตณฺหาเสฺนโห …เป… อยํ ทิฏฺฐิเสฺนโห. อาทีนวํ เสฺนหชํ เปกฺขมาโน ติ ตณฺหาเสฺนโห จ ทิฏฺฐิเสฺนโห จ อาทีนวํ เสฺนหชํ เปกฺขมาโน ทกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโนติ— อาทีนวํ เสฺนหชํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“สํสคฺคชาตสฺส ภวนฺติ เสฺนหา,
เสฺนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหติ;
อาทีนวํ เสฺนหชํ เปกฺขมาโน,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
มิตฺเต สุหชฺเช อนุกมฺปมาโน,
หาเปติ อตฺถํ ปฏิพทฺธจิตฺโต;
เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโน,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (3)
มิตฺเต สุหชฺเช อนุกมฺปมาโน, หาเปติ อตฺถํ ปฏิพทฺธจิตฺโต ติ. มิตฺตา ติ ทฺเว มิตฺตา— อคาริกมิตฺโต จ อนาคาริกมิตฺโต จ. กตโม อคาริกมิตฺโต? อิเธกจฺโจ ทุทฺททํ ททาติ, ทุจฺจชํ จชติ, ทุกฺกรํ กโรติ, ทุกฺขมํ ขมติ, คุยฺหมสฺส อาจิกฺขติ, คุยฺหมสฺส ปริคูหติ, อาปทาสุ น วิชหติ, ชีวิตมฺปิสฺส อตฺถาย ปริจฺจตฺตํ โหติ, ขีเณ นาติมญฺญติ— อยํ อคาริกมิตฺโต.
กตโม อนาคาริกมิตฺโต? อิธ ภิกฺขุ ปิโย จ โหติ มนาโป จ ครุ จ ภาวนีโย จ วตฺตา จ วจนกฺขโม จ คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา, โน จ อฏฺฐาเน นิโยเชติ อธิสีเล สมาทเปติ, จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ ภาวนานุโยเค สมาทเปติ, จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ …เป… จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ… ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ… ปญฺจนฺนํ พลานํ… สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ… อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ภาวนานุโยเค สมาทเปติ— อยํ อนาคาริกมิตฺโต.
สุหชฺชา วุจฺจนฺติ เยหิ สห อาคมนํ ผาสุ คมนํ ผาสุ ฐานํ ผาสุ นิสชฺชนํ ผาสุ สยนํ ผาสุ อาลปนํ ผาสุ สลฺลปนํ ผาสุ อุลฺลปนํ ผาสุ สมุลฺลปนํ ผาสุ. มิตฺเต สุหชฺเช อนุกมฺปมาโน หาเปติ อตฺถนฺ ติ มิตฺเต จ สุหชฺเช จ สนฺทิฏฺเฐ จ สมฺภตฺเต จ สหาเย จ อนุกมฺปมาโน อนุเปกฺขมาโน อนุคณฺหมาโน อตฺตตฺถมฺปิ ปรตฺถมฺปิ อุภยตฺถมฺปิ หาเปติ, ทิฏฺฐธมฺมิกมฺปิ อตฺถํ หาเปติ, สมฺปรายิกมฺปิ อตฺถํ หาเปติ, ปรมตฺถมฺปิ หาเปติ ปหาเปติ ปริหาเปติ ปริธํเสติ ปริวชฺเชติ อนฺตรธาเปตีติ— มิตฺเต สุหชฺเช อนุกมฺปมาโน หาเปติ อตฺถํ.
ปฏิพทฺธจิตฺโต ติ ทฺวีหิ การเณหิ ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ— อตฺตานํ วา นีจํ ฐเปนฺโต ปรํ อุจฺจํ ฐเปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ, อตฺตานํ วา อุจฺจํ ฐเปนฺโต ปรํ นีจํ ฐเปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ. กถํ อตฺตานํ นีจํ ฐเปนฺโต ปรํ อุจฺจํ ฐเปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ? ตุมฺเห เม พหูปการา, อหํ ตุมฺเห นิสฺสาย ลภามิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ. ยมฺปิ เม อญฺเญ ทาตุํ วา กาตุํ วา มญฺญนฺติ ตุมฺเห นิสฺสาย ตุมฺเห สมฺปสฺสนฺตา. ยมฺปิ เม โปราณํ มาตาเปตฺติกํ นามโคตฺตํ, ตมฺปิ เม อนฺตรหิตํ. ตุมฺเหหิ อหํ ญายามิ— อสุกสฺส กุลุปโก, อสุกาย กุลุปโกติ. เอวํ อตฺตานํ นีจํ ฐเปนฺโต ปรํ อุจฺจํ ฐเปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ.
กถํ อตฺตานํ อุจฺจํ ฐเปนฺโต ปรํ นีจํ ฐเปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ? อหํ ตุมฺหากํ พหูปกาโร, ตุมฺเห มํ อาคมฺม พุทฺธํ สรณํ คตา, ธมฺมํ สรณํ คตา, สํฆํ สรณํ คตา, ปาณาติปาตา ปฏิวิรตา, อทินฺนาทานา ปฏิวิรตา, กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรตา, มุสาวาทา ปฏิวิรตา, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานา ปฏิวิรตา; อหํ ตุมฺหากํ อุทฺเทสํ เทมิ, ปริปุจฺฉํ เทมิ, อุโปสถํ อาจิกฺขามิ, นวกมฺมํ อธิฏฺฐามิ. อถ ปน ตุมฺเห มํ อุชฺฌิตฺวา อญฺเญ สกฺกโรถ ครุํ กโรถ มาเนถ ปูเชถาติ. เอวํ อตฺตานํ อุจฺจํ ฐเปนฺโต ปรํ นีจํ ฐเปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหตีติ— มิตฺเต สุหชฺเช อนุกมฺปมาโน, หาเปติ อตฺถํ ปฏิพทฺธจิตฺโต.
เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโน ติ. ภยนฺ ติ ชาติภยํ ชราภยํ พฺยาธิภยํ มรณภยํ ราชภยํ โจรภยํ อคฺคิภยํ อุทกภยํ อตฺตานุวาทภยํ ปรานุวาทภยํ ทณฺฑภยํ ทุคฺคติภยํ อูมิภยํ กุมฺภิลภยํ อาวฏฺฏภยํ สุสุมารภยํ อาชีวิกภยํ อสิโลกภยํ ปริสสารชฺชภยํ มทนภยํ ภยานกํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํโส เจตโส อุพฺเพโค อุตฺราโส. สนฺถเว ติ ทฺเว สนฺถวา— ตณฺหาสนฺถโว จ ทิฏฺฐิสนฺถโว จ …เป… อยํ ตณฺหาสนฺถโว …เป… อยํ ทิฏฺฐิสนฺถโว. เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโน ติ เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโน ทกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโนติ— เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“มิตฺเต สุหชฺเช อนุกมฺปมาโน,
หาเปติ อตฺถํ ปฏิพทฺธจิตฺโต;
เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโน,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
วํโส วิสาโลว ยถา วิสตฺโต,
ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา;
วํสกฺกฬีโรว อสชฺชมาโน,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (4)
วํโส วิสาโลว ยถา วิสตฺโต ติ วํโส วุจฺจติ เวฬุคุมฺโพ. ยถา เวฬุคุมฺพสฺมิํ โปราณกา วํสา สตฺตา วิสตฺตา อาสตฺตา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธา, เอวเมว วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺที นนฺทิราโค จิตฺตสฺส สาราโค อิจฺฉา มุจฺฉา อชฺโฌสานํ เคโธ ปลิเคโธ สงฺโค ปงฺโก เอชา มายา ชนิกา สญฺชนนี สิพฺพินี ชาลินี สริตา วิสตฺติกา สุตฺตํ วิสฏา อายูหนี ทุติยา ปณิธิ ภวเนตฺติ วนํ วนโถ สนฺถโว สิเนโห อเปกฺขา ปฏิพนฺธุ อาสา อาสีสนา อาสีสิตตฺตํ รูปาสา สทฺทาสา คนฺธาสา รสาสา โผฏฺฐพฺพาสา ลาภาสา ธนาสา ปุตฺตาสา ชีวิตาสา ชปฺปา ปชปฺปา อภิชปฺปา ชปฺปนา ชปฺปิตตฺตํ โลลุปฺปํ โลลุปฺปายนา โลลุปฺปายิตตฺตํ ปุจฺฉญฺชิกตา สาธุกมฺยตา อธมฺมราโค วิสมโลโภ นิกนฺติ นิกามนา ปตฺถนา ปิหนา สมฺปตฺถนา กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา รูปตณฺหา อรูปตณฺหา นิโรธตณฺหา รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺฐพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา โอโฆ โยโค คนฺโถ อุปาทานํ อาวรณํ นีวรณํ ฉทนํ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโส อนุสโย ปริยุฏฺฐานํ ลตา เววิจฺฉํ ทุกฺขมูลํ ทุกฺขนิทานํ ทุกฺขปฺปภโว มารปาโส มารพฬิสํ มารวิสโย มารนิวาโส มารพนฺธนํ ตณฺหานที ตณฺหาชาลํ ตณฺหาคทฺทุลํ ตณฺหาสมุทฺโท อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ.
วิสตฺติกา ติ เกนฏฺเฐน วิสตฺติกา? วิสาลาติ วิสตฺติกา วิสตาติ วิสตฺติกา, วิสฏาติ วิสตฺติกา, วิสมาติ วิสตฺติกา, วิสกฺกตีติ วิสตฺติกา, วิสํหรตีติ วิสตฺติกา, วิสํวาทิกาติ วิสตฺติกา, วิสมูลาติ วิสตฺติกา, วิสผลาติ วิสตฺติกา, วิสปริโภคาติ วิสตฺติกา. วิสาลา วา ปน ตณฺหา รูเป สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺฐพฺเพ กุเล คเณ อาวาเส ลาเภ ยเส ปสํสาย สุเข จีวเร ปิณฺฑปาเต เสนาสเน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร กามธาตุยา รูปธาตุยา อรูปธาตุยา กามภเว รูปภเว อรูปภเว สญฺญาภเว อสญฺญาภเว เนวสญฺญานาสญฺญาภเว เอกโวการภเว จตุโวการภเว ปญฺจโวการภเว อตีเต อนาคเต ปจฺจุปฺปนฺเน ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ วิสตา วิตฺถตาติ— วิสตฺติกาติ— วํโส วิสาโลว ยถา วิสตฺโต.
ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา ติ. ปุตฺตา ติ จตฺตาโร ปุตฺตา— อตฺรโช ปุตฺโต, เขตฺตโช ปุตฺโต, ทินฺนโก ปุตฺโต, อนฺเตวาสิโก ปุตฺโต. ทารา วุจฺจนฺติ ภริยาโย. อเปกฺขา วุจฺจนฺติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลนฺติ— ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา.
วํสกฺกฬีโรว อสชฺชมาโน ติ วํโส วุจฺจติ เวฬุคุมฺโพ. ยถา เวฬุคุมฺพสฺมิํ ตรุณกา กฬีรกา อสตฺตา อลคฺคา อคธิตา อปลิพุทฺธา นิกฺขนฺตา นิสฺสฏา วิปฺปมุตฺตา เอวเมว. สชฺชา ติ ทฺเว สชฺชนา— ตณฺหาสชฺชนา จ ทิฏฺฐิสชฺชนา จ …เป… อยํ ตณฺหาสชฺชนา …เป… อยํ ทิฏฺฐิสชฺชนา. ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส ตณฺหาสชฺชนา ปหีนา, ทิฏฺฐิสชฺชนา ปฏินิสฺสฏฺฐา. ตณฺหาสชฺชนาย ปหีนตฺตา ทิฏฺฐิสชฺชนาย ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ รูเป น สชฺชติ สทฺเท น สชฺชติ คนฺเธ น สชฺชติ รเส น สชฺชติ โผฏฺฐพฺเพ น สชฺชติ กุเล …เป… คเณ… อาวาเส… ลาเภ… ยเส… ปสํสาย… สุเข… จีวเร… ปิณฺฑปาเต… เสนาสเน… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร… กามธาตุยา… รูปธาตุยา… อรูปธาตุยา… กามภเว… รูปภเว… อรูปภเว… สญฺญาภเว… อสญฺญาภเว… เนวสญฺญานาสญฺญาภเว… เอกโวการภเว… จตุโวการภเว… ปญฺจโวการภเว… อตีเต… อนาคเต… ปจฺจุปฺปนฺเน… ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ น สชฺชติ น คณฺหาติ น พชฺฌติ น ปลิพชฺฌติ น มุจฺฉติ; นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ— วํสกฺกฬีโรว อสชฺชมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“วํโส วิสาโลว ยถา วิสตฺโต,
ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา;
วํสกฺกฬีโรว อสชฺชมาโน,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
มิโค อรญฺญมฺหิ ยถา อพทฺโธ ,
เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจราย;
วิญฺญู นโร เสริตํ เปกฺขมาโน,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (5)
มิโค อรญฺญมฺหิ ยถา อพทฺโธ, เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจรายา ติ. มิโค ติ ทฺเว มิคา— เอณิมิโค จ ปสทมิโค จ. ยถา อารญฺญิโก มิโค อรญฺเญ ปวเน จรมาโน วิสฺสตฺโถ คจฺฉติ วิสฺสตฺโถ ติฏฺฐติ วิสฺสตฺโถ นิสีทติ วิสฺสตฺโถ เสยฺยํ กปฺเปติ.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อารญฺญิโก มิโค อรญฺเญ ปวเน จรมาโน วิสฺสตฺโถ คจฺฉติ วิสฺสตฺโถ ติฏฺฐติ วิสฺสตฺโถ นิสีทติ วิสฺสตฺโถ เสยฺยํ กปฺเปติ. ตํ กิสฺส เหตุ? อนาปาถคโต, ภิกฺขเว, ลุทฺทสฺส. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’.
ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’.
ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’.
ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิํ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’.
ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา ‘อนนฺโต อากาโส’ติ อากาสานญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’.
ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘อนนฺตํ วิญฺญาณนฺ’ติ วิญฺญาณญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ …เป… .
ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘นตฺถิ กิญฺจี’ติ อากิญฺจญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ …เป… .
ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สพฺพโส อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ …เป… .
ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สพฺพโส เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม สญฺญาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’, ติณฺโณ โลเก วิสตฺติกํ. โส วิสฺสตฺโถ คจฺฉติ วิสฺสตฺโถ ติฏฺฐติ วิสฺสตฺโถ นิสีทติ วิสฺสตฺโถ เสยฺยํ กปฺเปติ. ตํ กิสฺส เหตุ? อนาปาถคโต, ภิกฺขเว, ปาปิมโต”ติ— มิโค อรญฺญมฺหิ ยถา อพทฺโธ, เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจราย.
วิญฺญู นโร เสริตํ เปกฺขมาโน ติ. วิญฺญู ติ ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวี. นโร ติ สตฺโต มาณโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ ชนฺตุ อินฺทคุ มนุโช. เสรี ติ ทฺเว เสรี— ธมฺโมปิ เสรี ปุคฺคโลปิ เสรี. กตโม ธมฺโม เสรี? จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค— อยํ ธมฺโม เสรี. กตโม ปุคฺคโล เสรี? โย อิมินา เสรินา ธมฺเมน สมนฺนาคโต, โส วุจฺจติ ปุคฺคโล เสรี. วิญฺญู นโร เสริตํ เปกฺขมาโน ติ วิญฺญู นโร เสริตํ ธมฺมํ เปกฺขมาโน, ทกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโนติ— วิญฺญู นโร เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“มิโค อรญฺญมฺหิ ยถา อพทฺโธ,
เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจราย;
วิญฺญู นโร เสริตํ เปกฺขมาโน,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
อามนฺตนา โหติ สหายมชฺเฌ,
วาเส ฐาเน คมเน จาริกาย;
อนภิชฺฌิตํ เสริตํ เปกฺขมาโน,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (6)
อามนฺตนา โหติ สหายมชฺเฌ, วาเส ฐาเน คมเน จาริกายา ติ สหายา วุจฺจนฺติ เยหิ สห อาคมนํ ผาสุ คมนํ ผาสุ คมนาคมนํ ผาสุ ฐานํ ผาสุ นิสชฺชนํ ผาสุ สยนํ ผาสุ อาลปนํ ผาสุ สลฺลปนํ ผาสุ อุลฺลปนํ ผาสุ สมุลฺลปนํ ผาสุ. อามนฺตนา โหติ สหายมชฺเฌ, วาเส ฐาเน คมเน จาริกายา ติ สหายมชฺเฌ วาเสปิ ฐาเนปิ คมเนปิ จาริกายปิ อตฺตตฺถมนฺตนา ปรตฺถมนฺตนา อุภยตฺถมนฺตนา ทิฏฺฐธมฺมิกตฺถมนฺตนา สมฺปรายิกตฺถมนฺตนา ปรมตฺถมนฺตนา ติ— อามนฺตนา โหติ สหายมชฺเฌ, วาเส ฐาเน คมเน จาริกาย.
อนภิชฺฌิตํ เสริตํ เปกฺขมาโน ติ อนภิชฺฌิตํ เอตํ วตฺถุ พาลานํ อสปฺปุริสานํ ติตฺถิยานํ ติตฺถยสาวกานํ, ยทิทํ— ภณฺฑุกาสายวตฺถวสนตา. อภิชฺฌิตํ เอตํ วตฺถุ ปณฺฑิตานํ สปฺปุริสานํ พุทฺธสาวกานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ, ยทิทํ— ภณฺฑุกาสายวตฺถวสนตา. เสรี ติ ทฺเว เสรี— ธมฺโมปิ เสรี ปุคฺคโลปิ เสรี. กตโม ธมฺโม เสรี? จตฺตาโร สติปฏฺฐานา …เป… อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค— อยํ ธมฺโม เสรี. กตโม ปุคฺคโล เสรี? โย อิมินา เสรินา ธมฺเมน สมนฺนาคโต, โส วุจฺจติ ปุคฺคโล เสรี. อนภิชฺฌิตํ เสริตํ เปกฺขมาโน ติ เสริตํ ธมฺมํ เปกฺขมาโน ทกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโนติ— อนภิชฺฌิตํ เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“อามนฺตนา โหติ สหายมชฺเฌ,
วาเส ฐาเน คมเน จาริกาย;
อนภิชฺฌิตํ เสริตํ เปกฺขมาโน,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
ขิฑฺฑา รตี โหติ สหายมชฺเฌ,
ปุตฺเตสุ จ วิปุลํ โหติ เปมํ;
ปิยวิปฺปโยคํ วิชิคุจฺฉมาโน,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (7)
ขิฑฺฑา รตี โหติ สหายมชฺเฌ ติ. ขิฑฺฑา ติ ทฺเว ขิฑฺฑา— กายิกา จ ขิฑฺฑา วาจสิกา จ ขิฑฺฑา. กตมา กายิกา ขิฑฺฑา? หตฺถีหิปิ กีฬนฺติ, อเสฺสหิปิ กีฬนฺติ, รเถหิปิ กีฬนฺติ, ธนูหิปิ กีฬนฺติ, ถรูหิปิ กีฬนฺติ, อฏฺฐปเทหิปิ กีฬนฺติ, ทสปเทหิปิ กีฬนฺติ, อากาเสปิ กีฬนฺติ, ปริหารปเถปิ กีฬนฺติ, สนฺติกายปิ กีฬนฺติ, ขลิกายปิ กีฬนฺติ, ฆฏิกายปิ กีฬนฺติ, สลากหตฺเถนปิ กีฬนฺติ, อกฺเขนปิ กีฬนฺติ, ปงฺคจีเรนปิ กีฬนฺติ, วงฺกเกนปิ กีฬนฺติ, โมกฺขจิกายปิ กีฬนฺติ, จิงฺคุลเกนปิ กีฬนฺติ, ปตฺตาฬฺหเกนปิ กีฬนฺติ, รถเกนปิ กีฬนฺติ, ธนุเกนปิ กีฬนฺติ, อกฺขริกายปิ กีฬนฺติ, มเนสิกายปิ กีฬนฺติ, ยถาวชฺเชนปิ กีฬนฺติ. อยํ กายิกา ขิฑฺฑา.
กตมา วาจสิกา ขิฑฺฑา? มุขเภริกํ มุขาลมฺพรํ มุขฑิณฺฑิมกํ มุขจลิมกํ มุขเกรกํ มุขททฺทริกํ นาฏกํ ลาสํ คีตํ ทวกมฺมํ. อยํ วาจสิกา ขิฑฺฑา.
รตี ติ อนุกฺกณฺฐิตาธิวจนเมตํ รตีติ. สหายา วุจฺจนฺติ เยหิ สห อาคมนํ ผาสุ คมนํ ผาสุ คมนาคมนํ ผาสุ ฐานํ ผาสุ นิสชฺชนํ ผาสุ สยนํ ผาสุ อาลปนํ ผาสุ สลฺลปนํ ผาสุ อุลฺลปนํ ผาสุ สมุลฺลปนํ ผาสุ. ขิฑฺฑา รตี โหติ สหายมชฺเฌ ติ ขิฑฺฑา จ รติ จ สหายมชฺเฌ โหตีติ— ขิฑฺฑา รตี โหติ สหายมชฺเฌ.
ปุตฺเตสุ จ วิปุลํ โหติ เปมนฺ ติ. ปุตฺตา ติ จตฺตาโร ปุตฺตา— อตฺรโช ปุตฺโต, เขตฺตโช ปุตฺโต, ทินฺนโก ปุตฺโต, อนฺเตวาสิโก ปุตฺโต. ปุตฺเตสุ จ วิปุลํ โหติ เปมนฺ ติ ปุตฺเตสุ จ อธิมตฺตํ โหติ เปมนฺติ— ปุตฺเตสุ จ วิปุลํ โหติ เปมํ.
ปิยวิปฺปโยคํ วิชิคุจฺฉมาโน ติ ทฺเว ปิยา— สตฺตา วา สงฺขารา วา. กตเม สตฺตา ปิยา? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อตฺถกามา หิตกามา ผาสุกามา โยคกฺเขมกามา มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา ภคินี วา ปุตฺโต วา ธีตา วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา ญาตี วา สาโลหิตา วา, อิเม สตฺตา ปิยา.
กตเม สงฺขารา ปิยา? มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฏฺฐพฺพา, อิเม สงฺขารา ปิยา. ปิยวิปฺปโยคํ วิชิคุจฺฉมาโน ติ ปิยานํ วิปฺปโยคํ วิชิคุจฺฉมาโน อฏฺฏิยมาโน หรายมาโนติ— ปิยวิปฺปโยคํ วิชิคุจฺฉมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“ขิฑฺฑา รตี โหติ สหายมชฺเฌ,
ปุตฺเตสุ จ วิปุลํ โหติ เปมํ;
ปิยวิปฺปโยคํ วิชิคุจฺฉมาโน,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหติ,
สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน;
ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภี,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (8)
จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหตี ติ. จาตุทฺทิโส ติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ. อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ. กรุณาสหคเตน …เป… มุทิตาสหคเตน …เป… อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ …เป… อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ. จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหตี ติ เมตฺตาย ภาวิตตฺตา เย ปุรตฺถิมาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย ทกฺขิณาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย ปจฺฉิมาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย อุตฺตราย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย ทกฺขิณาย อนุทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย ปจฺฉิมาย อนุทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย อุตฺตราย อนุทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย เหฏฺฐิมาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย อุปริมาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย ทิสาสุ วิทิสาสุ สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ; กรุณาย ภาวิตตฺตา มุทิตาย ภาวิตตฺตา อุเปกฺขาย ภาวิตตฺตา เย ปุรตฺถิมาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ …เป… เย ทิสาสุ วิทิสาสุ สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺตีติ— จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหติ.
สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรนา ติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สนฺตุฏฺโฐ โหติ อิตรีตเรน จีวเรน, อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺฐิยา จ วณฺณวาที, น จ จีวรเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ อาปชฺชติ. อลทฺธา จ จีวรํ น ปริตสฺสติ, ลทฺธา จ จีวรํ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺโฌสนฺโน อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปญฺโญ ปริภุญฺชติ. ตาย จ ปน อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺฐิยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ น ปรํ วมฺเภติ. โย หิ ตตฺถ ทกฺโข อนลโส สมฺปชาโน ปติสฺสโต, อยํ วุจฺจติ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ โปราเณ อคฺคญฺเญ อริยวํเส ฐิโต. สนฺตุฏฺโฐ โหติ อิตรีตเรน ปิณฺฑปาเตน …เป…
สนฺตุฏฺโฐ โหติ อิตรีตเรน เสนาสเนน …เป… สนฺตุฏฺโฐ โหติ อิตรีตเรน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรน, อิตรีตรคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสนฺตุฏฺฐิยา จ วณฺณวาที, น จ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ อาปชฺชติ. อลทฺธา จ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ น ปริตสฺสติ. ลทฺธา จ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺโฌสนฺโน อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปญฺโญ ปริภุญฺชติ. ตาย จ อิตรีตรคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสนฺตุฏฺฐิยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ น ปรํ วมฺเภติ. โย หิ ตตฺถ ทกฺโข อนลโส สมฺปชาโน ปติสฺสโต, อยํ วุจฺจติ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ โปราเณ อคฺคญฺเญ อริยวํเส ฐิโตติ— สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน.
ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภี ติ. ปริสฺสยา ติ ทฺเว ปริสฺสยา— ปากฏปริสฺสยา จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา จ. กตเม ปากฏปริสฺสยา ? สีหา พฺยคฺฆา ทีปี อจฺฉา ตรจฺฉา โกกา มหิํสา หตฺถี อหี วิจฺฉิกา สตปที, โจรา วา อสฺสุ มานวา วา กตกมฺมา วา อกตกมฺมา วา, จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค กาโส สาโส ปินาโส ฑาโห ชโร กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สูลา วิสูจิกา กุฏฺฐํ คณฺโฑ กิลาโส โสโส อปมาโร ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รขสา วิตจฺฉิกา โลหิตปิตฺตํ มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา, ปิตฺตสมุฏฺฐานา อาพาธา เสมฺหสมุฏฺฐานา อาพาธา วาตสมุฏฺฐานา อาพาธา สนฺนิปาติกา อาพาธา อุตุปริณามชา อาพาธา วิสมปริหารชา อาพาธา โอปกฺกมิกา อาพาธา กมฺมวิปากชา อาพาธา, สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสา อิติ วา. อิเม วุจฺจนฺติ ปากฏปริสฺสยา.
กตเม ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา ? กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ พฺยาปาทนีวรณํ ถินมิทฺธนีวรณํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ ราโค โทโส โมโห โกโธ อุปนาโห มกฺโข ปฬาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเฐยฺยํ ถมฺโภ สารมฺโภ มาโน อติมาโน มโท ปมาโท, สพฺเพ กิเลสา สพฺเพ ทุจฺจริตา สพฺเพ ทรถา สพฺเพ ปริฬาหา สพฺเพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขารา. อิเม วุจฺจนฺติ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา.
ปริสฺสยา ติ เกนฏฺเฐน ปริสฺสยา? ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา, ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา, ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา. กถํ ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา? เต ปริสฺสยา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ปริสหนฺติ อภิภวนฺติ อชฺโฌตฺถรนฺติ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺติ. เอวํ ปริสหนฺตีติ— ปริสฺสยา.
กถํ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา? เต ปริสฺสยา กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายาย ปริหานาย สํวตฺตนฺติ. กตเมสํ กุสลานํ ธมฺมานํ? สมฺมาปฏิปทาย อนุโลมปฏิปทาย อปจฺจนีกปฏิปทาย อนฺวตฺถปฏิปทาย ธมฺมานุธมฺมปฏิปทาย สีเลสุ ปริปูรการิตาย อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาย โภชเน มตฺตญฺญุตาย ชาคริยานุโยคสฺส สติสมฺปชญฺญสฺส จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ ภาวนานุโยคสฺส, จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ… จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ… ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ… ปญฺจนฺนํ พลานํ… สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ… อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ภาวนานุโยคสฺส— อิเมสํ กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายาย ปริหานาย สํวตฺตนฺติ. เอวํ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ— ปริสฺสยา.
กถํ ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา? ตตฺเถเต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยา. ยถา พิเล พิลาสยา ปาณา สยนฺติ, ทเก ทกาสยา ปาณา สยนฺติ, วเน วนาสยา ปาณา สยนฺติ, รุกฺเข รุกฺขาสยา ปาณา สยนฺติ; เอวเมว ตตฺเถเต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยาติ. เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ— ปริสฺสยา.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “สานฺเตวาสิโก, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติ. กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สานฺเตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชนฺติ เย ปาปกา อกุสลา ธมฺมา, สรสงฺกปฺปา สํโยชนียา, ตฺยสฺส อนฺโต วสนฺติ อนฺวาสฺสวนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา สานฺเตวาสิโก วุจฺจติ. เตน สมุทาจเรน สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติ.
ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โสเตน สทฺทํ สุตฺวา …เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา …เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา …เป… กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา …เป… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย อุปฺปชฺชนฺติ เย ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สํโยชนียา, ตฺยสฺส อนฺโต วสนฺติ อนฺวาสฺสวนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา สานฺเตวาสิโกติ วุจฺจติ. เตน สมุทาจเรน สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สานฺเตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรตี”ติ. เอวมฺปิ, ตตฺราสยาติ— ปริสฺสยา.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “ตโยเม, ภิกฺขเว, อนฺตรามลา อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกา. กตเม ตโย? โลโภ, ภิกฺขเว, อนฺตรามโล อนฺตราอมิตฺโต อนฺตราสปตฺโต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโก, โทโส, ภิกฺขเว …เป… โมโห, ภิกฺขเว, อนฺตรามโล อนฺตราอมิตฺโต อนฺตราสปตฺโต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโก. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย อนฺตรามลา อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกาติ.
อนตฺถชนโน โลโภ,
โลโภ จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ,
ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ.
ลุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ,
ลุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธตมํ ตทา โหติ,
ยํ โลโภ สหเต นรํ.
อนตฺถชนโน โทโส,
โทโส จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ,
ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ.
ทุฏฺโฐ อตฺถํ น ชานาติ,
ทุฏฺโฐ ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธตมํ ตทา โหติ,
ยํ โทโส สหเต นรํ.
อนตฺถชนโน โมโห,
โมโห จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ,
ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ.
มูโฬฺห อตฺถํ น ชานาติ,
มูโฬฺห ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธตมํ ตทา โหติ,
ยํ โมโห สหเต นรนฺ”ติ.
เอวมฺปิ, ตตฺราสยาติ— ปริสฺสยา.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “ตโย โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย. กตเม ตโย? โลโภ โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย; โทโส โข, มหาราช …เป… โมโห โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย. อิเม โข, มหาราช, ตโย ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย.
โลโภ โทโส จ โมโห จ,
ปุริสํ ปาปเจตสํ;
หิํสนฺติ อตฺตสมฺภูตา,
ตจสารํว สมฺผลนฺ”ติ.
เอวมฺปิ, ตตฺราสยาติ— ปริสฺสยา.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา—
“ราโค จ โทโส จ อิโตนิทานา,
อรตี รตี โลมหํโส อิโตชา;
อิโต สมุฏฺฐาย มโนวิตกฺกา,_
กุมารกา ธงฺกมิโวสฺสชนฺตี”ติ.
เอวมฺปิ, ตตฺราสยาติ— ปริสฺสยา.
ปริสฺสยานํ สหิตา ติ ปริสฺสเย สหิตา อาราธิตา อชฺโฌตฺถริตา ปริยาทิตา ปฏินิสฺสตาติ— ปริสฺสยานํ สหิตา.
อฉมฺภี ติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหรตีติ— ปริสฺสยานํ สหิตา อจฺฉมฺภี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหติ,
สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน;
ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภี,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
ทุสฺสงฺคหา ปพฺพชิตาปิ เอเก,
อโถ คหฏฺฐา ฆรมาวสนฺตา;
อปฺโปสฺสุกฺโก ปรปุตฺเตสุ หุตฺวา,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (9)
ทุสฺสงฺคหา ปพฺพชิตาปิ เอเก ติ ปพฺพชิตาปิ อิเธกจฺเจ นิสฺสเยปิ ทิยฺยมาเน อุทฺเทเสปิ ทิยฺยมาเน ปริปุจฺฉายปิ ทิยฺยมาเน จีวเรปิ ทิยฺยมาเน ปตฺเตปิ ทิยฺยมาเน โลหถาลเกปิ ทิยฺยมาเน ธมฺมกรเณปิ ทิยฺยมาเน ปริสฺสาวเนปิ ทิยฺยมาเน ถวิเกปิ ทิยฺยมาเน อุปาหเนปิ ทิยฺยมาเน กายพนฺธเนปิ ทิยฺยมาเน น สุณนฺติ น โสตํ โอทหนฺติ น อญฺญาจิตฺตํ อุปฏฺฐเปนฺติ, อนสฺสวา อวจนกรา ปฏิโลมวุตฺติโน อญฺเญเนว มุขํ กโรนฺตีติ— ทุสฺสงฺคหา ปพฺพชิตาปิ เอเก.
อโถ คหฏฺฐา ฆรมาวสนฺตา ติ คหฏฺฐาปิ อิเธกจฺเจ หตฺถิมฺหิปิ ทิยฺยมาเน …เป… รเถปิ เขตฺเตปิ วตฺถุมฺหิปิ หิรญฺเญปิ สุวณฺเณปิ ทิยฺยมาเน คาเมปิ …เป… นิคเมปิ นคเรปิ… รฏฺเฐปิ… ชนปเทปิ ทิยฺยมาเน น สุณนฺติ น โสตํ โอทหนฺติ น อญฺญาจิตฺตํ อุปฏฺฐเปนฺติ, อนสฺสวา อวจนกรา ปฏิโลมวุตฺติโน อญฺเญเนว มุขํ กโรนฺตีติ— อโถ คหฏฺฐา ฆรมาวสนฺตา.
อปฺโปสฺสุกฺโก ปรปุตฺเตสุ หุตฺวา ติ อตฺตานํ ฐเปตฺวา สพฺเพ อิมสฺมิํ อตฺเถ ปรปุตฺตา. เตสุ ปรปุตฺเตสุ อปฺโปสฺสุกฺโก หุตฺวา อพฺยาวโฏ หุตฺวา อนเปกฺโข หุตฺวาติ— อปฺโปสฺสุกฺโก ปรปุตฺเตสุ หุตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“ทุสฺสงฺคหา ปพฺพชิตาปิ เอเก,
อโถ คหฏฺฐา ฆรมาวสนฺตา;
อปฺโปสฺสุกฺโก ปรปุตฺเตสุ หุตฺวา,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานิ,
สญฺฉินฺนปตฺโต ยถา โกวิฬาโร;
เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานิ,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (10)
โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานี ติ คิหิพฺยญฺชนานิ วุจฺจนฺติ เกสา จ มสฺสู จ มาลา จ คนฺธญฺจ วิเลปนญฺจ อาภรณญฺจ ปิลนฺธนญฺจ วตฺถญฺจ ปารุปนญฺจ เวฐนญฺจ อุจฺฉาทนํ ปริมทฺทนํ นฺหาปนํ สมฺพาหนํ อาทาสํ อญฺชนํ มาลาคนฺธวิเลปนํ มุขจุณฺณํ มุขเลปนํ หตฺถพนฺธํ สิขาพนฺธํ ทณฺฑํ นาฬิกํ ขคฺคํ ฉตฺตํ จิตฺรุปาหนํ อุณฺหีสํ มณิํ วาฬพีชนิํ โอทาตานิ วตฺถานิ ทีฆทสานิ อิติ วา. โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานี ติ คิหิพฺยญฺชนานิ โอโรปยิตฺวา สโมโรปยิตฺวา นิกฺขิปิตฺวา ปฏิปสฺสมฺภยิตฺวาติ— โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานิ.
สญฺฉินฺนปตฺโต ยถา โกวิฬาโร ติ ยถา โกวิฬารสฺส ปตฺตานิ ฉินฺนานิ สญฺฉินฺนานิ ปติตานิ ปริปติตานิ, เอวเมว ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส คิหิพฺยญฺชนานิ ฉินฺนานิ สญฺฉินฺนานิ ปติตานีติ— สญฺฉินฺนปตฺโต ยถา โกวิฬาโร.
เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานี ติ. วีโร ติ วีริยวาติ วีโร, ปหูติ วีโร, วิสวีติ วีโร, อลมตฺโตติ วีโร, สูโรติ วีโร, วิกฺกนฺโต อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโวติ วีโร, วิคตโลมหํโสติ วีโร.
วิรโต อิธ สพฺพปาปเกหิ,
นิรยทุกฺขํ อติจฺจ วีริยวาโส;
โส วีริยวา ปธานวา,
ธีโร ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตา.
คิหิพนฺธนานิ วุจฺจนฺติ ปุตฺตา จ ภริยา จ ทาสา จ ทาสี จ อเชฬกา จ กุกฺกุฏสูกรา จ หตฺถิควาสฺสวฬวา จ เขตฺตญฺจ วตฺถุ จ หิรญฺญญฺจ สุวณฺณญฺจ คามนิคมราชธานิโย จ รฏฺฐญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺฐาคารญฺจ, ยํ กิญฺจิ รชนียวตฺถุ.
เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานี ติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ วีโร คิหิพนฺธนานิ ฉินฺทิตฺวา สมุจฺฉินฺทิตฺวา ชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ— เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานิ,
สญฺฉินฺนปตฺโต ยถา โกวิฬาโร;
เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานิ,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
ปฐโม วคฺโค.