3.2 ทุติยวคฺค
สเจ ลเภถ นิปกํ สหายํ,
สทฺธิํ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํ;
อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานิ,
จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมา. (1)
สเจ ลเภถ นิปกํ สหายนฺ ติ สเจ นิปกํ ปณฺฑิตํ ปญฺญวนฺตํ พุทฺธิมนฺตํ ญาณิํ วิภาวิํ เมธาวิํ สหายํ ลเภยฺย ปฏิลเภยฺย อธิคจฺเฉยฺย วินฺเทยฺยาติ— สเจ ลเภถ นิปกํ สหายํ.
สทฺธิํ จรํ สาธุวิหาริ ธีรนฺ ติ. สทฺธิํ จรนฺ ติ เอกโต จรํ. สาธุวิหารินฺ ติ ปฐเมนปิ ฌาเนน สาธุวิหาริํ, ทุติเยนปิ ฌาเนน… ตติเยนปิ ฌาเนน… จตุตฺเถนปิ ฌาเนน สาธุวิหาริํ, เมตฺตายปิ เจโตวิมุตฺติยา สาธุวิหาริํ, กรุณายปิ …เป… มุทิตายปิ… อุเปกฺขายปิ เจโตวิมุตฺติยา สาธุวิหาริํ, อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยาปิ สาธุวิหาริํ, วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยาปิ …เป… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยาปิ …เป… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยาปิ สาธุวิหาริํ, นิโรธสมาปตฺติยาปิ สาธุวิหาริํ, ผลสมาปตฺติยาปิ สาธุวิหาริํ. ธีรนฺ ติ ธีรํ ปณฺฑิตํ ปญฺญวนฺตํ พุทฺธิมนฺตํ ญาณิํ วิภาวิํ เมธาวินฺติ— สทฺธิํ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํ.
อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานี ติ. ปริสฺสยา ติ ทฺเว ปริสฺสยา— ปากฏปริสฺสยา จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา จ …เป… อิเม วุจฺจนฺติ ปากฏปริสฺสยา …เป… อิเม วุจฺจนฺติ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา …เป… เอวมฺปิ, ตตฺราสยาติ— ปริสฺสยา. อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานี ติ สพฺเพ ปริสฺสเย อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา มทฺทิตฺวาติ— อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานิ.
จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมา ติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เตน นิปเกน ปณฺฑิเตน ปญฺญวนฺเตน พุทฺธิมนฺเตน ญาณินา วิภาวินา เมธาวินา สหาเยน สทฺธิํ อตฺตมโน ตุฏฺฐมโน หฏฺฐมโน ปหฏฺฐมโน อุทคฺคมโน มุทิตมโน จเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ— จเรยฺย เตนตฺตมโน. สตีมา ติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สติมา โหติ ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคโต, จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา อนุสฺสริตาติ— จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมา. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“สเจ ลเภถ นิปกํ สหายํ,
สทฺธิํ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํ;
อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานิ,
จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมา”ติ.
โน เจ ลเภถ นิปกํ สหายํ,
สทฺธิํ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํ;
ราชาว รฏฺฐํ วิชิตํ ปหาย,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (2)
โน เจ ลเภถ นิปกํ สหายนฺ ติ โน เจ นิปกํ ปณฺฑิตํ ปญฺญวนฺตํ พุทฺธิมนฺตํ ญาณิํ วิภาวิํ เมธาวิํ สหายํ ลเภยฺย ปฏิลเภยฺย อธิคจฺเฉยฺย วินฺเทยฺยาติ— โน เจ ลเภถ นิปกํ สหายํ.
สทฺธิํ จรํ สาธุวิหาริ ธีรนฺ ติ. สทฺธิํ จรนฺ ติ เอกโต จรํ. สาธุวิหารินฺ ติ ปฐเมนปิ ฌาเนน สาธุวิหาริํ …เป… นิโรธสมาปตฺติยาปิ สาธุวิหาริํ, ผลสมาปตฺติยาปิ สาธุวิหาริํ. ธีรนฺ ติ ธีรํ ปณฺฑิตํ ปญฺญวนฺตํ พุทฺธิมนฺตํ ญาณิํ วิภาวิํ เมธาวินฺติ— สทฺธิํ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํ.
ราชาว รฏฺฐํ วิชิตํ ปหายา ติ ราชา ขตฺติโย มุทฺธาภิสิตฺโต วิชิตสงฺคาโม นิหตปจฺจามิตฺโต ลทฺธาธิปฺปาโย ปริปุณฺณโกสโกฏฺฐาคาโร รฏฺฐญฺจ ชนปทญฺจ โกสญฺจ โกฏฺฐาคารญฺจ ปหูตหิรญฺญสุวณฺณํ นครญฺจ ปริจฺจชิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิญฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ. เอวํ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ญาติปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา มิตฺตามจฺจปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิญฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ— ราชาว รฏฺฐํ วิชิตํ ปหาย, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“โน เจ ลเภถ นิปกํ สหายํ,
สทฺธิํ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํ;
ราชาว รฏฺฐํ วิชิตํ ปหาย,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
อทฺธา ปสํสาม สหายสมฺปทํ,
เสฏฺฐา สมา เสวิตพฺพา สหายา;
เอเต อลทฺธา อนวชฺชโภชี,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (3)
อทฺธา ปสํสาม สหายสมฺปทนฺ ติ. อทฺธา ติ เอกํสวจนํ นิสฺสํสยวจนํ นิกฺกงฺขวจนํ อทฺเวชฺฌวจนํ อทฺเวฬฺหกวจนํ นิโยควจนํ อปณฺณกวจนํ อวิรทฺธวจนํ อวตฺถาปนวจนเมตํ— อทฺธาติ. สหายสมฺปทนฺ ติ สหายสมฺปทา วุจฺจติ โย โส สหาโย อเสกฺเขน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต โหติ, อเสกฺเขน สมาธิกฺขนฺเธน… อเสกฺเขน ปญฺญากฺขนฺเธน … อเสกฺเขน วิมุตฺติกฺขนฺเธน… อเสกฺเขน วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต โหติ. อทฺธา ปสํสาม สหายสมฺปทนฺ ติ สหายสมฺปทํ ปสํสาม โถเมม กิตฺเตม วณฺเณมาติ— อทฺธา ปสํสาม สหายสมฺปทํ.
เสฏฺฐา สมา เสวิตพฺพา สหายา ติ เสฏฺฐา โหนฺติ สหายา สีเลน สมาธินา ปญฺญาย วิมุตฺติยา วิมุตฺติญาณทสฺสเนน; สมา สทิสา โหนฺติ สหายา สีเลน สมาธินา ปญฺญาย วิมุตฺติยา วิมุตฺติญาณทสฺสเนน. เสฏฺฐา วา สหายา สทิสา วา สหายา เสวิตพฺพา ภชิตพฺพา ปยิรุปาสิตพฺพา ปริปุจฺฉิตพฺพา ปริปญฺหิตพฺพาติ— เสฏฺฐา สมา เสวิตพฺพา สหายา.
เอเต อลทฺธา อนวชฺชโภชี ติ อตฺถิ ปุคฺคโล สาวชฺชโภชี อตฺถิ ปุคฺคโล อนวชฺชโภชีติ. กตโม จ ปุคฺคโล สาวชฺชโภชี? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล กุหนาย ลปนาย เนมิตฺติกตาย นิปฺเปสิกตาย ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตาย ทารุทาเนน เวฬุทาเนน ปตฺตทาเนน ปุปฺผทาเนน ผลทาเนน สินานทาเนน จุณฺณทาเนน มตฺติกาทาเนน ทนฺตกฏฺฐทาเนน มุโขทกทาเนน จาฏุกมฺยตาย มุคฺคสูปฺยตาย ปาริภฏฺยตาย ปีฐมทฺทิกตาย วตฺถุวิชฺชาย ติรจฺฉานวิชฺชาย องฺควิชฺชาย นกฺขตฺตวิชฺชาย ทูตคมเนน ปหิณคมเนน ชงฺฆเปสนิเยน เวชฺชกมฺเมน นวกมฺเมน ปิณฺฑปฏิปิณฺฑเกน ทานานุปฺปทาเนน, อธมฺเมน วิสเมน ลทฺธา ลภิตฺวา อธิคนฺตฺวา วินฺทิตฺวา ปฏิลภิตฺวา ชีวิกํ กปฺเปติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สาวชฺชโภชี.
กตโม จ ปุคฺคโล อนวชฺชโภชี? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล น กุหนาย น ลปนาย น เนมิตฺติกตาย น นิปฺเปสิกตาย น ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตาย น ทารุทาเนน น เวฬุทาเนน น ปตฺตทาเนน น ปุปฺผทาเนน น ผลทาเนน น สินานทาเนน น จุณฺณทาเนน น มตฺติกาทาเนน น ทนฺตกฏฺฐทาเนน น มุโขทกทาเนน น จาฏุกมฺยตาย น มุคฺคสูปฺยตาย น ปาริภฏฺยตาย น ปีฐมทฺทิกตาย น วตฺถุวิชฺชาย น ติรจฺฉานวิชฺชาย น องฺควิชฺชาย น นกฺขตฺตวิชฺชาย น ทูตคมเนน น ปหิณคมเนน น ชงฺฆเปสนิเยน น เวชฺชกมฺเมน น นวกมฺเมน น ปิณฺฑปฏิปิณฺฑเกน น ทานานุปฺปทาเนน, ธมฺเมน สเมน ลทฺธา ลภิตฺวา อธิคนฺตฺวา วินฺทิตฺวา ปฏิลภิตฺวา ชีวิกํ กปฺเปติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อนวชฺชโภชี.
เอเต อลทฺธา อนวชฺชโภชี ติ เอเต อนวชฺชโภชี อลทฺธา อลภิตฺวา อนธิคนฺตฺวา อวินฺทิตฺวา อปฺปฏิลภิตฺวาติ— เอเต อลทฺธา อนวชฺชโภชี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“อทฺธา ปสํสาม สหายสมฺปทํ,
เสฏฺฐา สมา เสวิตพฺพา สหายา;
เอเต อลทฺธา อนวชฺชโภชี,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
ทิสฺวา สุวณฺณสฺส ปภสฺสรานิ,
กมฺมารปุตฺเตน สุนิฏฺฐิตานิ;
สงฺฆฏฺฏยนฺตานิ ทุเว ภุชสฺมิํ,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (4)
ทิสฺวา สุวณฺณสฺส ปภสฺสรานี ติ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. สุวณฺณสฺสา ติ ชาตรูปสฺส. ปภสฺสรานี ติ ปริสุทฺธานิ ปริโยทาตานีติ— ทิสฺวา สุวณฺณสฺส ปภสฺสรานิ.
กมฺมารปุตฺเตน สุนิฏฺฐิตานี ติ กมฺมารปุตฺโต วุจฺจติ สุวณฺณกาโร. กมฺมารปุตฺเตน สุนิฏฺฐิตานี ติ กมฺมารปุตฺเตน สุนิฏฺฐิตานิ สุกตานิ สุปริกมฺมกตานีติ— กมฺมารปุตฺเตน สุนิฏฺฐิตานิ.
สงฺฆฏฺฏยนฺตานิ ทุเว ภุชสฺมินฺ ติ ภุโช วุจฺจติ หตฺโถ. ยถา เอกสฺมิํ หตฺเถ ทฺเว นูปุรานิ ฆฏฺเฏนฺติ; เอวเมว สตฺตา ตณฺหาวเสน ทิฏฺฐิวเสน นิรเย ฆฏฺเฏนฺติ, ติรจฺฉานโยนิยํ ฆฏฺเฏนฺติ, เปตฺติวิสเย ฆฏฺเฏนฺติ, มนุสฺสโลเก ฆฏฺเฏนฺติ, เทวโลเก ฆฏฺเฏนฺติ, คติยา คติํ อุปปตฺติยา อุปปตฺติํ ปฏิสนฺธิยา ปฏิสนฺธิํ ภเวน ภวํ สํสาเรน สํสารํ วฏฺเฏน วฏฺฏํ ฆฏฺเฏนฺติ สงฺฆฏฺเฏนฺติ สงฺฆฏฺเฏนฺตา จรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺตีติ— สงฺฆฏฺฏยนฺตานิ ทุเว ภุชสฺมิํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“ทิสฺวา สุวณฺณสฺส ปภสฺสรานิ,
กมฺมารปุตฺเตน สุนิฏฺฐิตานิ;
สงฺฆฏฺฏยนฺตานิ ทุเว ภุชสฺมิํ,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”.
เอวํ ทุตีเยน สหา มมสฺส,
วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วา;
เอตํ ภยํ อายติํ เปกฺขมาโน,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (5)
เอวํ ทุตีเยน สหา มมสฺสา ติ ตณฺหาทุติโย วา โหติ ปุคฺคลทุติโย วา. กถํ ตณฺหาทุติโย โหติ? ตณฺหาติ รูปตณฺหา …เป… ธมฺมตณฺหา. ยเสฺสสา ตณฺหา อปฺปหีนา, โส วุจฺจติ ตณฺหาทุติโย.
ตณฺหาทุติโย ปุริโส,
ทีฆมทฺธาน สํสรํ;
อิตฺถภาวญฺญถาภาวํ,_
สํสารํ นาติวตฺตตีติ.
เอวํ ตณฺหาทุติโย วา โหติ.
กถํ ปุคฺคลทุติโย โหติ? อิเธกจฺโจ น อตฺถเหตุ น การณเหตุ อุทฺธโต อวูปสนฺตจิตฺโต เอกสฺส วา ทุติโย โหติ, ทฺวินฺนํ วา ตติโย โหติ, ติณฺณํ วา จตุตฺโถ โหติ. ตตฺถ พหุํ สมฺผปฺปลาปํ ปลปติ; เสยฺยถิทํ— ราชกถํ โจรกถํ มหามตฺตกถํ เสนากถํ ภยกถํ ยุทฺธกถํ อนฺนกถํ ปานกถํ วตฺถกถํ สยนกถํ มาลากถํ คนฺธกถํ ญาติกถํ ยานกถํ คามกถํ นิคมกถํ นครกถํ ชนปทกถํ อิตฺถิกถํ สูรกถํ วิสิขากถํ กุมฺภฏฺฐานกถํ ปุพฺพเปตกถํ นานตฺตกถํ โลกกฺขายิกํ สมุทฺทกฺขายิกํ อิติภวาภวกถํ กเถติ. เอวํ ปุคฺคลทุติโย โหตีติ— เอวํ ทุตีเยน สหา มมสฺส.
วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วา ติ วาจาภิลาโป วุจฺจติ พาตฺติํส ติรจฺฉานกถา, เสยฺยถิทํ— ราชกถํ …เป… อิติภวาภวกถํ. อภิสชฺชนา วา ติ ทฺเว สชฺชนา— ตณฺหาสชฺชนา จ ทิฏฺฐิสชฺชนา จ …เป… อยํ ตณฺหาสชฺชนา …เป… อยํ ทิฏฺฐิสชฺชนาติ— วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วา.
เอตํ ภยํ อายติํ เปกฺขมาโน ติ. ภยนฺ ติ ชาติภยํ ชราภยํ พฺยาธิภยํ มรณภยํ ราชภยํ โจรภยํ อคฺคิภยํ อุทกภยํ อตฺตานุวาทภยํ ปรานุวาทภยํ ทณฺฑภยํ ทุคฺคติภยํ อูมิภยํ กุมฺภิลภยํ อาวฏฺฏภยํ สุสุมารภยํ อาชีวิกภยํ อสิโลกภยํ ปริสสารชฺชภยํ มทนภยํ ภยานกํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํโส เจตโส อุพฺเพโค อุตฺราโส. เอตํ ภยํ อายติํ เปกฺขมาโน ติ เอตํ ภยํ อายติํ เปกฺขมาโน ทกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโนติ— เอตํ ภยํ อายติํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“เอวํ ทุตีเยน สหา มมสฺส,
วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วา;
เอตํ ภยํ อายติํ เปกฺขมาโน,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”.
กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา,
วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตํ;
อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (6)
กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา ติ. กามา ติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา— วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ …เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา …เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. จิตฺรา ติ นานาวณฺณา รูปา นานาวณฺณา สทฺทา นานาวณฺณา คนฺธา นานาวณฺณา รสา นานาวณฺณา โผฏฺฐพฺพา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. มธุรา ติ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “ปญฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณา. กตเม ปญฺจ? จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิญฺเญยฺยา สทฺทา …เป… ฆานวิญฺเญยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิญฺเญยฺยา รสา… กายวิญฺเญยฺยา โผฏฺฐพฺพา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปญฺจ กามคุณา. ยํ โข, ภิกฺขเว, อิเม ปญฺจ กามคุเณ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ กามสุขํ มิฬฺหสุขํ ปุถุชฺชนสุขํ อนริยสุขํ, ‘น เสวิตพฺพํ น ภาเวตพฺพํ น พหุลีกาตพฺพํ, ภายิตพฺพํ เอตสฺส สุขสฺสา’ติ วทามี”ติ— กามา หิ จิตฺรา มธุรา. มโนรมา ติ. มโน ติ ยํ จิตฺตํ …เป… ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตุ. มโน รเมนฺติ โถเมนฺติ โตเสนฺติ ปหาเสนฺตีติ— กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา.
วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตนฺ ติ นานาวณฺเณหิ รูเปหิ …เป… นานาวณฺเณหิ โผฏฺฐพฺเพหิ จิตฺตํ มเถนฺติ โตเสนฺติ ปหาเสนฺตีติ— วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตํ.
อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา ติ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “โก จ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว? อิธ, ภิกฺขเว, กุลปุตฺโต เยน สิปฺปฏฺฐาเนน ชีวิกํ กปฺเปติ, ยทิ มุทฺทาย ยทิ คณนาย ยทิ สงฺขาเนน ยทิ กสิยา ยทิ วณิชฺชาย ยทิ โครกฺเขน ยทิ อิสฺสตฺเถน ยทิ ราชโปริเสน ยทิ สิปฺปญฺญตเรน, สีตสฺส ปุรกฺขโต อุณฺหสฺส ปุรกฺขโต ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผเสฺสหิ สมฺผสฺสมาโน ขุปฺปิปาสาย มียมาโน; อยํ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฏฺฐิโก ทุกฺขกฺขนฺโธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ.
ตสฺส เจ, ภิกฺขเว, กุลปุตฺตสฺส เอวํ อุฏฺฐหโต ฆฏโต วายมโต เต โภคา นาภินิปฺผชฺชนฺติ, โส โสจติ กิลมติ ปริเทวติ อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ, สมฺโมหํ อาปชฺชติ— ‘โมฆํ วต เม อุฏฺฐานํ, อผโล วต เม วายาโม’ติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฏฺฐิโก ทุกฺขกฺขนฺโธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ.
ตสฺส เจ, ภิกฺขเว, กุลปุตฺตสฺส เอวํ อุฏฺฐหโต ฆฏโต วายมโต เต โภคา อภินิปฺผชฺชนฺติ, โส เตสํ โภคานํ อารกฺขาธิกรณํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ— ‘กินฺติ เม โภเค เนว ราชาโน หเรยฺยุํ, น โจรา หเรยฺยุํ, น อคฺคิ ฑเหยฺย, น อุทกํ วเหยฺย, น อปฺปิยา ทายาทา หเรยฺยุนฺ’ติ. ตสฺส เอวํ อารกฺขโต โคปยโต เต โภเค ราชาโน วา หรนฺติ โจรา วา หรนฺติ อคฺคิ วา ฑหติ อุทกํ วา วหติ อปฺปิยา วา ทายาทา หรนฺติ. โส โสจติ …เป… สมฺโมหํ อาปชฺชติ— ‘ยมฺปิ เม อโหสิ ตมฺปิ โน นตฺถี’ติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฏฺฐิโก ทุกฺขกฺขนฺโธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ.
ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ ราชาโนปิ ราชูหิ วิวทนฺติ, ขตฺติยาปิ ขตฺติเยหิ วิวทนฺติ, พฺราหฺมณาปิ พฺราหฺมเณหิ วิวทนฺติ, คหปตีปิ คหปตีหิ วิวทนฺติ, มาตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ มาตรา วิวทติ, ปิตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ ปิตรา วิวทติ, ภาตาปิ ภคินิยา วิวทติ, ภคินีปิ ภาตรา วิวทติ, สหาโยปิ สหาเยน วิวทติ. เต ตตฺถ กลหวิคฺคหวิวาทาปนฺนา อญฺญมญฺญํ ปาณีหิปิ อุปกฺกมนฺติ เลฑฺฑูหิปิ อุปกฺกมนฺติ ทณฺเฑหิปิ อุปกฺกมนฺติ สตฺเถหิปิ อุปกฺกมนฺติ. เต ตตฺถ มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺติ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขํ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฏฺฐิโก ทุกฺขกฺขนฺโธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ.
ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ อสิจมฺมํ คเหตฺวา ธนุกลาปํ สนฺนยฺหิตฺวา อุภโตพฺยูฬฺหํ สงฺคามํ ปกฺขนฺทนฺติ, อุสูสุปิ ขิปฺปมาเนสุ สตฺตีสุปิ ขิปฺปมานาสุ อสีสุปิ วิชฺโชตลนฺเตสุ. เต ตตฺถ อุสูหิปิ วิชฺฌนฺติ สตฺตีหิปิ วิชฺฌนฺติ อสินาปิ สีสํ ฉินฺทนฺติ. เต ตตฺถ มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺติ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขํ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฏฺฐิโก ทุกฺขกฺขนฺโธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ.
ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ อสิจมฺมํ คเหตฺวา ธนุกลาปํ สนฺนยฺหิตฺวา อทฺทาวเลปนา อุปการิโย ปกฺขนฺทนฺติ, อุสูสุปิ ขิปฺปมาเนสุ สตฺตีสุปิ ขิปฺปมานาสุ, อสีสุปิ วิชฺโชตลนฺเตสุ. เต ตตฺถ อุสูหิปิ วิชฺฌนฺติ สตฺตีหิปิ วิชฺฌนฺติ ฉกณกายปิ โอสิญฺจนฺติ อภิวคฺเคนปิ โอมทฺทนฺติ อสินาปิ สีสํ ฉินฺทนฺติ. เต ตตฺถ มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺติ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขํ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฏฺฐิโก ทุกฺขกฺขนฺโธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ.
ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ สนฺธิมฺปิ ฉินฺทนฺติ นิโลฺลปมฺปิ หรนฺติ เอกาคาริกมฺปิ กโรนฺติ ปริปนฺเถปิ ติฏฺฐนฺติ ปรทารมฺปิ คจฺฉนฺติ. ตเมนํ ราชาโน คเหตฺวา วิวิธา กมฺมการณา กาเรนฺติ— กสาหิปิ ตาเฬนฺติ, เวตฺเตหิปิ ตาเฬนฺติ, อฑฺฒทณฺฑเกหิปิ ตาเฬนฺติ, หตฺถมฺปิ ฉินฺทนฺติ …เป… อสินาปิ สีสํ ฉินฺทนฺติ. เต ตตฺถ มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺติ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขํ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฏฺฐิโก ทุกฺขกฺขนฺโธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ.
ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ กาเยน ทุจฺจริตํ จรนฺติ วาจาย ทุจฺจริตํ จรนฺติ มนสา ทุจฺจริตํ จรนฺติ. เต กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา วาจาย ทุจฺจริตํ จริตฺวา มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชนฺติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สมฺปรายิโก ทุกฺขกฺขนฺโธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ”.
อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา ติ กามคุเณสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ— อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา,
วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตํ;
อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
อีตี จ คณฺโฑ จ อุปทฺทโว จ,
โรโค จ สลฺลญฺจ ภยญฺจ เมตํ;
เอตํ ภยํ กามคุเณสุ ทิสฺวา,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (7)
อีตี จ คณฺโฑ จ อุปทฺทโว จ, โรโค จ สลฺลญฺจ ภยญฺจ เมตนฺ ติ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “ภยนฺติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํ. ทุกฺขนฺติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํ. โรโคติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํ. คณฺโฑติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํ. สลฺลนฺติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํ. สงฺโคติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํ. ปงฺโกติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํ. คพฺโภติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํ. กสฺมา จ, ภิกฺขเว, ภยนฺติ กามานเมตํ อธิวจนํ? ยสฺมา จ กามราครตฺตายํ, ภิกฺขเว, ฉนฺทราควินิพทฺโธ ทิฏฺฐธมฺมิกาปิ ภยา น ปริมุจฺจติ, สมฺปรายิกาปิ ภยา น ปริมุจฺจติ, ตสฺมา ภยนฺติ กามานเมตํ อธิวจนํ. กสฺมา จ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนฺติ …เป… โรโคติ… คณฺโฑติ… สลฺลนฺติ… สงฺโคติ… ปงฺโกติ… คพฺโภติ กามานเมตํ อธิวจนํ? ยสฺมา จ กามราครตฺตายํ, ภิกฺขเว, ฉนฺทราควินิพทฺโธ ทิฏฺฐธมฺมิกาปิ คพฺภา น ปริมุจฺจติ, สมฺปรายิกาปิ คพฺภา น ปริมุจฺจติ, ตสฺมา คพฺโภติ กามานเมตํ อธิวจนนฺ”ติ.
ภยํ ทุกฺขญฺจ โรโค จ,
คณฺโฑ สลฺลญฺจ สงฺโค จ;
ปงฺโก คพฺโภ จ อุภยํ,
เอเต กามา ปวุจฺจนฺติ;
ยตฺถ สตฺโต ปุถุชฺชโน.
โอติณฺโณ สาตรูเปน,
ปุน คพฺภาย คจฺฉติ;
ยโต จ ภิกฺขุ อาตาปี,
สมฺปชญฺญํ น ริจฺจติ.
โส อิมํ ปลิปถํ ทุคฺคํ,
อติกฺกมฺม ตถาวิโธ;
ปชํ ชาติชรูเปตํ,
ผนฺทมานํ อเวกฺขตีติ.
อีตี จ คณฺโฑ จ อุปทฺทโว จ,
โรโค จ สลฺลญฺจ ภยญฺจ เมตํ.
เอตํ ภยํ กามคุเณสุ ทิสฺวา ติ เอตํ ภยํ กามคุเณสุ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ— เอตํ ภยํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“อีตี จ คณฺโฑ จ อุปทฺทโว จ,
โรโค จ สลฺลญฺจ ภยญฺจ เมตํ;
เอตํ ภยํ กามคุเณสุ ทิสฺวา,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
สีตญฺจ อุณฺหญฺจ ขุทํ ปิปาสํ,
วาตาตเป ฑํสสรีสเป จ;
สพฺพานิเปตานิ อภิสมฺภวิตฺวา,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (8)
สีตญฺจ อุณฺหญฺจ ขุทํ ปิปาสนฺ ติ. สีตนฺ ติ ทฺวีหิ การเณหิ สีตํ โหติ— อพฺภนฺตรธาตุปฺปโกปวเสน วา สีตํ โหติ พหิทฺธา อุตุวเสน วา สีตํ โหติ. อุณฺหนฺ ติ ทฺวีหิ การเณหิ อุณฺหํ โหติ— อพฺภนฺตรธาตุปฺปโกปวเสน วา อุณฺหํ โหติ พหิทฺธา อุตุวเสน วา อุณฺหํ โหติ. ขุทา วุจฺจติ ฉาตโก. ปิปาสา วุจฺจติ อุทกปิปาสาติ— สีตญฺจ อุณฺหญฺจ ขุทํ ปิปาสํ.
วาตาตเป ฑํสสรีสเป จา ติ. วาตา ติ ปุรตฺถิมา วาตา ปจฺฉิมา วาตา อุตฺตรา วาตา ทกฺขิณา วาตา สรชา วาตา อรชา วาตา สีตา วาตา อุณฺหา วาตา ปริตฺตา วาตา อธิมตฺตา วาตา เวรมฺภวาตา ปกฺขวาตา สุปณฺณวาตา ตาลปณฺณวาตา วิธูปนวาตา. อาตโป วุจฺจติ สูริยสนฺตาโป. ฑํสา วุจฺจนฺติ ปิงฺคลมกฺขิกา. สรีสปา วุจฺจนฺติ อหีติ— วาตาตเป ฑํสสรีสเป จ.
สพฺพานิเปตานิ อภิสมฺภวิตฺวา ติ อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา มทฺทิตฺวาติ— สพฺพานิเปตานิ อภิสมฺภวิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“สีตญฺจ อุณฺหญฺจ ขุทํ ปิปาสํ,
วาตาตเป ฑํสสรีสเป จ;
สพฺพานิเปตานิ อภิสมฺภวิตฺวา,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
นาโคว ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวา,
สญฺชาตขนฺโธ ปทุมี อุฬาโร;
ยถาภิรนฺตํ วิหเร อรญฺเญ,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (9)
นาโคว ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวา ติ นาโค วุจฺจติ หตฺถินาโค. ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ นาโค. กิํการณา ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ นาโค? อาคุํ น กโรตีติ นาโค; น คจฺฉตีติ นาโค; น อาคจฺฉตีติ นาโค. กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อาคุํ น กโรตีติ นาโค? อาคุ วุจฺจติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยา.
อาคุํ น กโรติ กิญฺจิ โลเก,
สพฺพสํโยเค วิสชฺช พนฺธนานิ;
สพฺพตฺถ น สชฺชตี วิมุตฺโต,
นาโค ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตา.
เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อาคุํ น กโรตีติ นาโค.
กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ น คจฺฉตีติ นาโค? โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ น ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ, น โทสาคติํ คจฺฉติ, น โมหาคติํ คจฺฉติ, น ภยาคติํ คจฺฉติ, น ราควเสน คจฺฉติ, น โทสวเสน คจฺฉติ, น โมหวเสน คจฺฉติ, น มานวเสน คจฺฉติ, น ทิฏฺฐิวเสน คจฺฉติ, น อุทฺธจฺจวเสน คจฺฉติ, น วิจิกิจฺฉาวเสน คจฺฉติ, น อนุสยวเสน คจฺฉติ, น วคฺเคหิ ธมฺเมหิ ยายติ นียติ วุยฺหติ สํหรียติ. เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ น คจฺฉตีติ นาโค.
กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ น อาคจฺฉตีติ นาโค? โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ, สกทาคามิมคฺเคน …เป… อนาคามิมคฺเคน …เป… อรหตฺตมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ. เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ น อาคจฺฉตีติ นาโค.
นาโคว ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวา ติ ยถา โส หตฺถินาโค ยูถานิ วิวชฺเชตฺวา ปริวชฺเชตฺวา อภินิวชฺเชตฺวา เอโกว อรญฺญวนมชฺโฌคาเหตฺวา จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ คณํ วิวชฺเชตฺวา ปริวชฺเชตฺวา อภิวชฺเชตฺวา เอโก อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฏิเสวติ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหเสฺสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานิ. โส เอโก คจฺฉติ เอโก ติฏฺฐติ เอโก นิสีทติ เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ เอโก ปฏิกฺกมติ เอโก รโห นิสีทติ เอโก จงฺกมํ อธิฏฺฐาติ เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ— นาโคว ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวา.
สญฺชาตขนฺโธ ปทุมี อุฬาโร ติ ยถา โส หตฺถินาโค สญฺชาตกฺขนฺโธ สตฺตรตโน วา โหติ อฏฺฐรตโน วา, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ สญฺชาตกฺขนฺโธ อเสกฺเขน สีลกฺขนฺเธน อเสกฺเขน สมาธิกฺขนฺเธน อเสกฺเขน ปญฺญากฺขนฺเธน อเสกฺเขน วิมุตฺติกฺขนฺเธน อเสกฺเขน วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธน. ยถา โส หตฺถินาโค ปทุมี, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ สตฺตหิ โพชฺฌงฺคปุปฺเผหิ ปทุมี, สติสมฺโพชฺฌงฺคปุปฺเผน ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคปุปฺเผน วีริยสมฺโพชฺฌงฺคปุปฺเผน ปีติสมฺโพชฺฌงฺคปุปฺเผน ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคปุปฺเผน สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคปุปฺเผน อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคปุปฺเผน. ยถา โส หตฺถินาโค อุฬาโร ถาเมน พเลน ชเวน สูเรน, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ อุฬาโร สีเลน สมาธินา ปญฺญาย วิมุตฺติยา วิมุตฺติญาณทสฺสเนนาติ— สญฺชาตขนฺโธ ปทุมี อุฬาโร.
ยถาภิรนฺตํ วิหเร อรญฺเญ ติ ยถา โส หตฺถินาโค ยถาภิรนฺตํ อรญฺเญ วิหรติ, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ ยถาภิรนฺตํ อรญฺเญ วิหรติ. ปฐเมนปิ ฌาเนน ยถาภิรนฺตํ อรญฺเญ วิหรติ, ทุติเยนปิ ฌาเนน …เป… ตติเยนปิ ฌาเนน… จตุตฺเถนปิ ฌาเนน ยถาภิรนฺตํ อรญฺเญ วิหรติ; เมตฺตายปิ เจโตวิมุตฺติยา ยถาภิรนฺตํ อรญฺเญ วิหรติ, กรุณายปิ เจโตวิมุตฺติยา… มุทิตายปิ เจโตวิมุตฺติยา… อุเปกฺขายปิ เจโตวิมุตฺติยา ยถาภิรนฺตํ อรญฺเญ วิหรติ; อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยาปิ ยถาภิรนฺตํ อรญฺเญ วิหรติ, วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยาปิ… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยาปิ… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยาปิ… นิโรธสมาปตฺติยาปิ… ผลสมาปตฺติยาปิ ยถาภิรนฺตํ อรญฺเญ วิหรตีติ— ยถาภิรนฺตํ วิหเร อรญฺเญ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“นาโคว ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวา,
สญฺชาตขนฺโธ ปทุมี อุฬาโร;
ยถาภิรนฺตํ วิหเร อรญฺเญ,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
อฏฺฐานตํ สงฺคณิการตสฺส,
ยํ ผสฺสเย สามยิกํ วิมุตฺติํ;
อาทิจฺจพนฺธุสฺส วโจ นิสมฺม,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (10)
อฏฺฐานตํ สงฺคณิการตสฺส, ยํ ผสฺสเย สามยิกํ วิมุตฺตินฺ ติ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “ยาวตานนฺท, ภิกฺขุ สงฺคณิการาโม สงฺคณิกรโต สงฺคณิการามตํ อนุยุตฺโต, คณาราโม คณรโต คณสมฺมุทิโต คณารามตํ อนุยุตฺโต, ยํ ตํ เนกฺขมฺมสุขํ ปวิเวกสุขํ อุปสมสุขํ สมฺโพธิสุขํ, ตสฺส สุขสฺส นิกามลาภี ภวิสฺสติ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภีติ— เนตํ ฐานํ วิชฺชติ. โย จ โข โส, อานนฺท, ภิกฺขุ เอโก คณสฺมา วูปกฏฺโฐ วิหรติ, ตเสฺสตํ ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ. ยํ ตํ เนกฺขมฺมสุขํ ปวิเวกสุขํ อุปสมสุขํ สมฺโพธิสุขํ, ตสฺส สุขสฺส นิกามลาภี ภวิสฺสติ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภีติ— ฐานเมตํ วิชฺชติ. ยาวตานนฺท, ภิกฺขุ สงฺคณิการาโม สงฺคณิกรโต สงฺคณิการามตํ อนุยุตฺโต, คณาราโม คณรโต คณสมฺมุทิโต (คณารามตํ อนุยุตฺโต) สามายิกํ วา กนฺตํ เจโตวิมุตฺติํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสติ, อสามายิกํ วา อกุปฺปนฺติ— เนตํ ฐานํ วิชฺชติ. โย จ โข โส, อานนฺท, ภิกฺขุ เอโก คณสฺมา วูปกฏฺโฐ วิหรติ, ตเสฺสตํ ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ สามายิกํ วา กนฺตํ เจโตวิมุตฺติํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสติ, อสามายิกํ วา อกุปฺปนฺติ, ฐานเมตํ วิชฺชตี”ติ— อฏฺฐานตํ สงฺคณิการตสฺส, ยํ ผสฺสเย สามยิกํ วิมุตฺติํ.
อาทิจฺจพนฺธุสฺส วโจ นิสมฺมา ติ อาทิจฺโจ วุจฺจติ สูริโย. โส โคตโม โคตฺเตน. ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ โคตโม โคตฺเตน. โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สูริยสฺส โคตฺตญาตโก โคตฺตพนฺธุ, ตสฺมา ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อาทิจฺจพนฺธุ. อาทิจฺจพนฺธุสฺส วโจ นิสมฺมา ติ อาทิจฺจพนฺธุสฺส วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺฐํ สุตฺวา สุณิตฺวา อุคฺคเหตฺวา อุปธารยิตฺวา อุปลกฺขยิตฺวาติ— อาทิจฺจพนฺธุสฺส วโจ นิสมฺม, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“อฏฺฐานตํ สงฺคณิการตสฺส,
ยํ ผสฺสเย สามยิกํ วิมุตฺติํ;
อาทิจฺจพนฺธุสฺส วโจ นิสมฺม,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
ทุติโย วคฺโค.