3.3 ตติยวคฺค
ทิฏฺฐีวิสูกานิ อุปาติวตฺโต,
ปตฺโต นิยามํ ปฏิลทฺธมคฺโค;
อุปฺปนฺนญาโณมฺหิ อนญฺญเนโยฺย,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (1)
ทิฏฺฐีวิสูกานิ อุปาติวตฺโต ติ ทิฏฺฐิวิสูกานิ วุจฺจนฺติ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐี. อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมิํ วา อตฺตานํ, เวทนํ …เป… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิญฺญาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิญฺญาณํ วิญฺญาณสฺมิํ วา อตฺตานํ. ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ ทิฏฺฐิคหนํ ทิฏฺฐิกนฺตาโร ทิฏฺฐิวิสูกายิกํ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺฐิสํโยชนํ คาโห ปฏิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริเยสคฺคาโห วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห, อยาถาวกสฺมิํ ยาถาวกนฺติ คาโห, ยาวตา ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ— อิมานิ ทิฏฺฐิวิสูกานิ. ทิฏฺฐีวิสูกานิ อุปาติวตฺโต ติ ทิฏฺฐิวิสูกานิ อุปาติวตฺโต อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโตติ— ทิฏฺฐีวิสูกานิ อุปาติวตฺโต.
ปตฺโต นิยามํ ปฏิลทฺธมคฺโค ติ นิยามา วุจฺจนฺติ จตฺตาโร มคฺคา; อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ— สมฺมาทิฏฺฐิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ. จตูหิ อริยมคฺเคหิ สมนฺนาคโต นิยามํ ปตฺโต สมฺปตฺโต อธิคโต ผสฺสิโต สจฺฉิกโตติ— ปตฺโต นิยามํ. ปฏิลทฺธมคฺโค ติ ลทฺธมคฺโค ปฏิลทฺธมคฺโค อธิคตมคฺโค ผสฺสิตมคฺโค สจฺฉิกตมคฺโคติ— ปตฺโต นิยามํ ปฏิลทฺธมคฺโค.
อุปฺปนฺนญาโณมฺหิ อนญฺญเนโยฺย ติ ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส ญาณํ อุปฺปนฺนํ สมุปฺปนฺนํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํ. “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ ญาณํ อุปฺปนฺนํ สมุปฺปนฺนํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํ, “สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา”ติ …เป… “สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา”ติ… “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ ญาณํ อุปฺปนฺนํ สมุปฺปนฺนํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตนฺติ— อุปฺปนฺนญาโณมฺหิ. อนญฺญเนโยฺย ติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ น ปรเนโยฺย น ปรปฺปตฺติโย น ปรปฺปจฺจโย น ปรปฏิพทฺธคู, ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูโฬฺห สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต. “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ น ปรเนโยฺย น ปรปฺปตฺติโย น ปรปฺปจฺจโย น ปรปฏิพทฺธคู, ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูโฬฺห สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต. “สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา”ติ …เป… “สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา”ติ …เป… “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ น ปรเนโยฺย น ปรปฺปตฺติโย น ปรปฺปจฺจโย น ปรปฏิพทฺธคู, ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูโฬฺห สมฺปชาโน ปฏิสฺสโตติ— อุปฺปนฺนญาโณมฺหิ อนญฺญเนโยฺย, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“ทิฏฺฐีวิสูกานิ อุปาติวตฺโต,
ปตฺโต นิยามํ ปฏิลทฺธมคฺโค;
อุปฺปนฺนญาโณมฺหิ อนญฺญเนโยฺย,_
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
นิโลฺลลุโป นิกฺกุโห นิปฺปิปาโส,
นิมฺมกฺโข นิทฺธนฺตกสาวโมโห;
นิราสโส สพฺพโลเก ภวิตฺวา,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (2)
นิโลฺลลุโป นิกฺกุโห นิปฺปิปาโส ติ โลลุปฺปํ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. สา โลลุปฺปา ตณฺหา ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ นิโลฺลลุโป.
นิกฺกุโห ติ ตีณิ กุหนวตฺถูนิ— ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ, อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ, สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ.
กตมํ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิธ คหปติกา ภิกฺขุํ นิมนฺเตนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ, โส ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต อตฺถิโก จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ ภิโยฺยกมฺยตํ อุปาทาย จีวรํ ปจฺจกฺขาติ, ปิณฺฑปาตํ ปจฺจกฺขาติ, เสนาสนํ ปจฺจกฺขาติ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปจฺจกฺขาติ. โส เอวมาห— “กิํ สมณสฺส มหคฺเฆน จีวเรน. เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ สุสานา วา สงฺการกูฏา วา ปาปณิกา วา นนฺตกานิ อุจฺจินิตฺวา สงฺฆาฏิกํ กริตฺวา ธาเรยฺย. กิํ สมณสฺส มหคฺเฆน ปิณฺฑปาเตน. เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ อุญฺฉาจริยาย ปิณฺฑิยาโลเปน ชีวิกํ กปฺเปยฺย. กิํ สมณสฺส มหคฺเฆน เสนาสเนน. เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ รุกฺขมูลิโก วา อสฺส โสสานิโก วา อพฺโภกาสิโก วา. กิํ สมณสฺส มหคฺเฆน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรน. เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ ปูติมุตฺเตน วา หริตกีขณฺเฑน วา โอสธํ กเรยฺยา”ติ. ตทุปาทาย ลูขํ จีวรํ ธาเรติ ลูขํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชติ ลูขํ เสนาสนํ ปฏิเสวติ ลูขํ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปฏิเสวติ. ตเมนํ คหปติกา เอวํ ชานนฺติ— “อยํ สมโณ อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโฐ ปวิวิตฺโต อสํสฏฺโฐ อารทฺธวีริโย ธุตวาโท”ติ. ภิโยฺย ภิโยฺย นิมนฺเตนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ. โส เอวมาห— “ติณฺณํ สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปุญฺญํ ปสวติ, สทฺธาย สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปุญฺญํ ปสวติ, เทยฺยธมฺมสฺส สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปุญฺญํ ปสวติ, ทกฺขิเณยฺยานํ สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปุญฺญํ ปสวติ. ตุมฺหากญฺเจวายํ สทฺธา อตฺถิ, เทยฺยธมฺโม จ สํวิชฺชติ, อหญฺจ ปฏิคฺคาหโก. สเจหํ น ปฏิคฺคเหสฺสามิ, เอวํ ตุมฺเห ปุญฺเญน ปริพาหิรา ภวิสฺสถ. น มยฺหํ อิมินา อตฺโถ. อปิ จ ตุมฺหากํเยว อนุกมฺปาย ปฏิคฺคณฺหามี”ติ. ตทุปาทาย พหุมฺปิ จีวรํ ปฏิคฺคณฺหาติ, พหุมฺปิ ปิณฺฑปาตํ ปฏิคฺคณฺหาติ, พหุมฺปิ เสนาสนํ ปฏิคฺคณฺหาติ, พหุมฺปิ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปฏิคฺคณฺหาติ. ยา เอวรูปา ภากุฏิกา ภากุฏิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ— อิทํ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ.
กตมํ อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิเธกจฺโจ ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต สมฺภาวนาธิปฺปาโย “เอวํ มํ ชโน สมฺภาเวสฺสตี”ติ คมนํ สณฺฐเปติ ฐานํ สณฺฐเปติ นิสชฺชํ สณฺฐเปติ สยนํ สณฺฐเปติ, ปณิธาย คจฺฉติ ปณิธาย ติฏฺฐติ ปณิธาย นิสีทติ ปณิธาย เสยฺยํ กปฺเปติ สมาหิโต วิย คจฺฉติ สมาหิโต วิย ติฏฺฐติ สมาหิโต วิย นิสีทติ สมาหิโต วิย เสยฺยํ กปฺเปติ, อาปาถกชฺฌายีว โหติ. ยา เอวรูปา อิริยาปถสฺส อาฐปนา ฐปนา สณฺฐปนา ภากุฏิกา ภากุฏิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ— อิทํ อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ.
กตมํ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิเธกจฺโจ ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต สมฺภาวนาธิปฺปาโย “เอวํ มํ ชโน สมฺภาเวสฺสตี”ติ อริยธมฺเม สนฺนิสฺสิตวาจํ ภาสติ. “โย เอวรูปํ จีวรํ ธาเรติ โส สมโณ มเหสกฺโข”ติ ภณติ; “โย เอวรูปํ ปตฺตํ ธาเรติ …เป… โลหถาลกํ ธาเรติ… ธมฺมกรณํ ธาเรติ… ปริสฺสาวนํ ธาเรติ… กุญฺจิกํ ธาเรติ… อุปาหนํ ธาเรติ… กายพนฺธนํ ธาเรติ… อาโยคํ ธาเรติ โส สมโณ มเหสกฺโข”ติ ภณติ; “ยสฺส เอวรูโป อุปชฺฌาโย โส สมโณ มเหสกฺโข”ติ ภณติ; “ยสฺส เอวรูโป อาจริโย …เป… เอวรูปา สมานุปชฺฌายกา… สมานาจริยกา… มิตฺตา… สนฺทิฏฺฐา… สมฺภตฺตา… สหายา โส สมโณ มเหสกฺโข”ติ ภณติ; “โย เอวรูเป วิหาเร วสติ… อฑฺฒโยเค วสติ… ปาสาเท วสติ… หมฺมิเย วสติ… คุหายํ วสติ… เลเณ วสติ… กุฏิยํ วสติ… กูฏาคาเร วสติ… อฏฺเฏ วสติ… มาเฬ วสติ… อุทฺทณฺเฑ วสติ… อุปฏฺฐานสาลายํ วสติ… มณฺฑเป วสติ… รุกฺขมูเล วสติ โส สมโณ มเหสกฺโข”ติ ภณติ.
อถ วา โกรชิกโกรชิโก ภากุฏิกภากุฏิโก กุหกกุหโก ลปกลปโก มุขสมฺภาวิโก “อยํ สมโณ อิมาสํ เอวรูปานํ สนฺตานํ วิหารสมาปตฺตีนํ ลาภี”ติ ตาทิสํ คมฺภีรํ คูฬฺหํ นิปุณํ ปฏิจฺฉนฺนํ โลกุตฺตรํ สุญฺญตาปฏิสญฺญุตฺตํ กถํ กเถติ. ยา เอวรูปา ภากุฏิกา ภากุฏิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ, อิทํ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ. ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส อิมานิ ตีณิ กุหนวตฺถูนิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิ. ตสฺมา โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ นิกฺกุโห.
นิปฺปิปาโส ติ ปิปาสา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. สา ปิปาสา ตณฺหา ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ นิปฺปิปาโสติ— นิโลฺลลุโป นิกฺกุโห นิปฺปิปาโส.
นิมฺมกฺโข นิทฺธนฺตกสาวโมโห ติ. มกฺโข ติ โย มกฺโข มกฺขายนา มกฺขายิตตฺตํ นิฏฺฐุริยํ นิฏฺฐุริยกมฺมํ. กสาโว ติ ราโค กสาโว, โทโส กสาโว, โมโห กสาโว, โกโธ …เป… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา กสาวา. โมโห ติ ทุกฺเข อญฺญาณํ, ทุกฺขสมุทเย อญฺญาณํ, ทุกฺขนิโรเธ อญฺญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อญฺญาณํ, ปุพฺพนฺเต อญฺญาณํ, อปรนฺเต อญฺญาณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อญฺญาณํ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อญฺญาณํ. ยํ เอวรูปํ อญฺญาณํ อทสฺสนํ อนภิสมโย อนนุโพโธ อปฺปฏิเวโธ อสงฺคาหนา อปริโยคาหนา อสมเปกฺขนา อปจฺจเวกฺขณา อปจฺจกฺขกมฺมํ ทุมฺเมชฺฌํ พาลฺยํ อสมฺปชญฺญํ โมโห ปโมโห สมฺโมโห อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺฐานํ อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ. ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส มกฺโข จ กสาโว จ โมโห จ วนฺตา สํวนฺตา นิทฺธนฺตา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ. โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ นิมฺมกฺโข นิทฺธนฺตกสาวโมโห.
นิราสโส สพฺพโลเก ภวิตฺวา ติ อาสา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. สพฺพโลเก ติ สพฺพอปายโลเก สพฺพมนุสฺสโลเก สพฺพเทวโลเก สพฺพขนฺธโลเก สพฺพธาตุโลเก สพฺพอายตนโลเก. นิราสโส สพฺพโลเก ภวิตฺวา ติ สพฺพโลเก นิราสโส ภวิตฺวา นิตฺตโณฺห ภวิตฺวา นิปฺปิปาโส ภวิตฺวาติ— นิราสโส สพฺพโลเก ภวิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“นิโลฺลลุโป นิกฺกุโห นิปฺปิปาโส,
นิมฺมกฺโข นิทฺธนฺตกสาวโมโห;
นิราสโส สพฺพโลเก ภวิตฺวา,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
ปาปํ สหายํ ปริวชฺชเยถ,
อนตฺถทสฺสิํ วิสเม นิวิฏฺฐํ;
สยํ น เสเว ปสุตํ ปมตฺตํ,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (3)
ปาปํ สหายํ ปริวชฺชเยถา ติ. ปาปสหาโย วุจฺจติ โย โส สหาโย ทสวตฺถุกาย มิจฺฉาทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโต— นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺฐํ, นตฺถิ หุตํ, นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, นตฺถิ อยํ โลโก, นตฺถิ ปโร โลโก, นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา, นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, นตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมาปฏิปนฺนา เย อิมญฺจ โลกํ ปรญฺจ โลกํ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตีติ. อยํ ปาปสหาโย. ปาปํ สหายํ ปริวชฺชเยถาติ. ปาปํ สหายํ วชฺเชยฺย ปริวชฺเชยฺยาติ— ปาปํ สหายํ ปริวชฺชเยถ.
อนตฺถทสฺสิํ วิสเม นิวิฏฺฐนฺ ติ อนตฺถทสฺสี วุจฺจติ โย โส สหาโย ทสวตฺถุกาย มิจฺฉาทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโต— นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺฐํ …เป… เย อิมญฺจ โลกํ ปรญฺจ โลกํ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตีติ. วิสเม นิวิฏฺฐนฺ ติ วิสเม กายกมฺเม นิวิฏฺฐํ, วิสเม วจีกมฺเม นิวิฏฺฐํ, วิสเม มโนกมฺเม นิวิฏฺฐํ, วิสเม ปาณาติปาเต นิวิฏฺฐํ, วิสเม อทินฺนาทาเน นิวิฏฺฐํ, วิสเม กาเมสุมิจฺฉาจาเร นิวิฏฺฐํ, วิสเม มุสาวาเท นิวิฏฺฐํ, วิสมาย ปิสุณาย วาจาย นิวิฏฺฐํ, วิสมาย ผรุสาย วาจาย นิวิฏฺฐํ, วิสเม สมฺผปฺปลาเป นิวิฏฺฐํ, วิสมาย อภิชฺฌาย นิวิฏฺฐํ, วิสเม พฺยาปาเท นิวิฏฺฐํ, วิสมาย มิจฺฉาทิฏฺฐิยา นิวิฏฺฐํ, วิสเมสุ สงฺขาเรสุ นิวิฏฺฐํ วิสเมสุ ปญฺจสุ กามคุเณสุ นิวิฏฺฐํ, วิสเมสุ ปญฺจสุ นีวรเณสุ นิวิฏฺฐํ วินิวิฏฺฐํ สตฺตํ อลฺลีนํ อุปคตํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตนฺติ— อนตฺถทสฺสิํ วิสเม นิวิฏฺฐํ.
สยํ น เสเว ปสุตํ ปมตฺตนฺ ติ. ปสุตนฺ ติ โยปิ กาเม เอสติ คเวสติ ปริเยสติ ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตโยฺย, โสปิ กามปฺปสุโต. โยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปริเยสติ, สทฺเท …เป… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ ปริเยสติ ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตโยฺย, โสปิ กามปฺปสุโต. โยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปฏิลภติ, สทฺเท …เป… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ ปฏิลภติ ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตโยฺย, โสปิ กามปฺปสุโต. โยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปริภุญฺชติ, สทฺเท …เป… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ ปริภุญฺชติ ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตโยฺย, โสปิ กามปฺปสุโต. ยถา กลหการโก กลหปฺปสุโต, กมฺมการโก กมฺมปฺปสุโต, โคจเร จรนฺโต โคจรปฺปสุโต, ฌายี ฌานปฺปสุโต; เอวเมว โย กาเม เอสติ คเวสติ ปริเยสติ ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตโยฺย, โสปิ กามปฺปสุโต. โยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปริเยสติ …เป… โยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปฏิลภติ …เป… โยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปริภุญฺชติ, สทฺเท …เป… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ ปริภุญฺชติ ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตโยฺย, โสปิ กามปฺปสุโต. ปมตฺตนฺ ติ. ปมาโท วตฺตพฺโพ กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปญฺจสุ กามคุเณสุ วา จิตฺตสฺส โวสคฺโค โวสคฺคานุปฺปทานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฏฺฐิตกิริยตา โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตจฺฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ อนธิฏฺฐานํ อนนุโยโค, โย เอวรูโป ปมาโท ปมชฺชนา ปมชฺชิตตฺตํ— อยํ วุจฺจติ ปมาโท.
สยํ น เสเว ปสุตํ ปมตฺตนฺ ติ ปสุตํ น เสเวยฺย ปมตฺตญฺจ สยํ น เสเวยฺย สามํ น เสเวยฺย น นิเสเวยฺย น สํเสเวยฺย น ปริสํเสเวยฺย น อาจเรยฺย น สมาจเรยฺย น สมาทาย วตฺเตยฺยาติ— สยํ น เสเว ปสุตํ ปมตฺตํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“ปาปํ สหายํ ปริวชฺชเยถ,
อนตฺถทสฺสิํ วิสเม นิวิฏฺฐํ;
สยํ น เสเว ปสุตํ ปมตฺตํ,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ ภเชถ,
มิตฺตํ อุฬารํ ปฏิภานวนฺตํ;
อญฺญาย อตฺถานิ วิเนยฺย กงฺขํ,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (4)
พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ ภเชถา ติ พหุสฺสุโต โหติ มิตฺโต สุตธโร สุตสนฺนิจโย. เย เต ธมฺมา อาทิกลฺยาณา มชฺเฌกลฺยาณา ปริโยสานกลฺยาณา สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ อภิวทนฺติ, ตถารูปาสฺส ธมฺมา พหุสฺสุตา โหนฺติ ธาตา วจสา ปริจิตา มนสานุเปกฺขิตา ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธา. ธมฺมธรนฺ ติ ธมฺมํ ธาเรนฺตํ— สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถํ อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ. พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ ภเชถา ติ พหุสฺสุตญฺจ ธมฺมธรญฺจ มิตฺตํ ภเชยฺย สมฺภเชยฺย เสเวยฺย นิเสเวยฺย สํเสเวยฺย ปฏิเสเวยฺยาติ— พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ ภเชถ.
มิตฺตํ อุฬารํ ปฏิภานวนฺตนฺ ติ อุฬาโร โหติ มิตฺโต สีเลน สมาธินา ปญฺญาย วิมุตฺติยา วิมุตฺติญาณทสฺสเนน. ปฏิภานวนฺตนฺ ติ ตโย ปฏิภานวนฺโต— ปริยตฺติปฏิภานวา, ปริปุจฺฉาปฏิภานวา, อธิคมปฏิภานวา. กตโม ปริยตฺติปฏิภานวา? อิเธกจฺจสฺส พุทฺธวจนํ ปริยาปุตํ โหติ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ. ตสฺส ปริยตฺติํ นิสฺสาย ปฏิภาติ— อยํ ปริยตฺติปฏิภานวา.
กตโม ปริปุจฺฉาปฏิภานวา? อิเธกจฺโจ ปริปุจฺฉิโตปิ โหติ อตฺเถ จ ญาเย จ ลกฺขเณ จ การเณ จ ฐานาฐาเน จ. ตสฺส ปริปุจฺฉํ นิสฺสาย ปฏิภาติ— อยํ ปริปุจฺฉาปฏิภานวา.
กตโม อธิคมปฏิภานวา? อิเธกจฺจสฺส อธิคตา โหนฺติ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค จตฺตาโร อริยมคฺคา จตฺตาริ สามญฺญผลานิ จตโสฺส ปฏิสมฺภิทาโย ฉ อภิญฺญาโย. ตสฺส อตฺโถ ญาโต ธมฺโม ญาโต นิรุตฺติ ญาตา. อตฺเถ ญาเต อตฺโถ ปฏิภาติ, ธมฺเม ญาเต ธมฺโม ปฏิภาติ, นิรุตฺติยา ญาตาย นิรุตฺติ ปฏิภาติ. อิเมสุ ตีสุ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต. ตสฺมา ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปฏิภานวา. ยสฺส ปริยตฺติ นตฺถิ ปริปุจฺฉา นตฺถิ อธิคโม นตฺถิ, กิํ ตสฺส ปฏิภายิสฺสตีติ— มิตฺตํ อุฬารํ ปฏิภานวนฺตํ.
อญฺญาย อตฺถานิ วิเนยฺย กงฺขนฺ ติ อตฺตตฺถํ อญฺญาย ปรตฺถํ อญฺญาย อุภยตฺถํ อญฺญาย ทิฏฺฐธมฺมิกตฺถํ อญฺญาย สมฺปรายิกตฺถํ อญฺญาย ปรมตฺถํ อญฺญาย อภิญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา กงฺขํ วิเนยฺย ปฏิวิเนยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตีกเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ— อญฺญาย อตฺถานิ วิเนยฺย กงฺขํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ ภเชถ,
มิตฺตํ อุฬารํ ปฏิภานวนฺตํ;
อญฺญาย อตฺถานิ วิเนยฺย กงฺขํ,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
ขิฑฺฑํ รติํ กามสุขญฺจ โลเก,
อนลงฺกริตฺวา อนเปกฺขมาโน;
วิภูสฏฺฐานา วิรโต สจฺจวาที,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (5)
ขิฑฺฑํ รติํ กามสุขญฺจ โลเก ติ. ขิฑฺฑา ติ ทฺเว ขิฑฺฑา— กายิกา ขิฑฺฑา จ วาจสิกา ขิฑฺฑา จ …เป… อยํ กายิกา ขิฑฺฑา …เป… อยํ วาจสิกา ขิฑฺฑา. รตี ติ อนุกฺกณฺฐิตาธิวจนเมตํ— รตีติ. กามสุขนฺ ติ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “ปญฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณา. กตเม ปญฺจ? จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิญฺเญยฺยา สทฺทา …เป… ฆานวิญฺเญยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิญฺเญยฺยา รสา… กายวิญฺเญยฺยา โผฏฺฐพฺพา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปญฺจ กามคุณา. ยํ โข, ภิกฺขเว, อิเม ปญฺจ กามคุเณ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ กามสุขํ”. โลเก ติ มนุสฺสโลเกติ— ขิฑฺฑํ รติํ กามสุขญฺจ โลเก.
อนลงฺกริตฺวา อนเปกฺขมาโน ติ ขิฑฺฑญฺจ รติญฺจ กามสุขญฺจ โลเก อนลงฺกริตฺวา อนเปกฺโข หุตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ— อนลงฺกริตฺวา อนเปกฺขมาโน.
วิภูสฏฺฐานา วิรโต สจฺจวาที ติ. วิภูสา ติ ทฺเว วิภูสา— อตฺถิ อคาริกวิภูสา อตฺถิ อนาคาริกวิภูสา. กตมา อคาริกวิภูสา? เกสา จ มสฺสู จ มาลาคนฺธญฺจ วิเลปนญฺจ อาภรณญฺจ ปิลนฺธนญฺจ วตฺถญฺจ ปารุปนญฺจ เวฐนญฺจ อุจฺฉาทนํ ปริมทฺทนํ นฺหาปนํ สมฺพาหนํ อาทาสํ อญฺชนํ มาลาคนฺธวิเลปนํ มุขจุณฺณํ มุขเลปนํ หตฺถพนฺธํ สิขาพนฺธํ ทณฺฑํ นาฬิกํ ขคฺคํ ฉตฺตํ จิตฺรุปาหนํ อุณฺหีสํ มณิํ วาฬพีชนิํ โอทาตานิ วตฺถานิ ทีฆทสานิ อิติ วา— อยํ อคาริกวิภูสา.
กตมา อนาคาริกวิภูสา? จีวรมณฺฑนา ปตฺตมณฺฑนา เสนาสนมณฺฑนา อิมสฺส วา ปูติกายสฺส พาหิรานํ วา ปริกฺขารานํ มณฺฑนา วิภูสนา เกฬนา ปริเกฬนา คทฺธิกตา คทฺธิกตฺตํ จปลตา จาปลฺยํ— อยํ อนาคาริกวิภูสา.
สจฺจวาที ติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สจฺจวาที สจฺจสนฺโธ เถโต ปจฺจยิโก อวิสํวาทโก โลกสฺส, วิภูสฏฺฐานา อารโต วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต, วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ— วิภูสฏฺฐานา วิรโต สจฺจวาที, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“ขิฑฺฑํ รติํ กามสุขญฺจ โลเก,
อนลงฺกริตฺวา อนเปกฺขมาโน;
วิภูสฏฺฐานา วิรโต สจฺจวาที,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
ปุตฺตญฺจ ทารํ ปิตรญฺจ มาตรํ,
ธนานิ ธญฺญานิ จ พนฺธวานิ;
หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานิ,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (6)
ปุตฺตญฺจ ทารํ ปิตรญฺจ มาตรนฺ ติ. ปุตฺตา ติ จตฺตาโร ปุตฺตา— อตฺรโช ปุตฺโต, เขตฺตโช ปุตฺโต, ทินฺนโก ปุตฺโต, อนฺเตวาสิโก ปุตฺโต. ทารา วุจฺจนฺติ ภริยาโย. ปิตา ติ โย โส ชนโก. มาตา ติ ยา สา ชนิกาติ— ปุตฺตญฺจ ทารํ ปิตรญฺจ มาตรํ.
ธนานิ ธญฺญานิ จ พนฺธวานี ติ ธนานิ วุจฺจนฺติ หิรญฺญํ สุวณฺณํ มุตฺตา มณิ เวฬุริโย สงฺโข สิลา ปวาฬํ รชตํ ชาตรูปํ โลหิตงฺโค มสารคลฺลํ. ธญฺญานิ วุจฺจนฺติ ปุพฺพณฺณํ อปรณฺณํ. ปุพฺพณฺณํ นาม สาลิ วีหิ ยโว โคธุโม กงฺคุ วรโก กุทฺรูสโก. อปรณฺณํ นาม สูเปยฺยํ. พนฺธวานี ติ จตฺตาโร พนฺธวา— ญาติพนฺธวาปิ พนฺธุ, โคตฺตพนฺธวาปิ พนฺธุ, มิตฺตพนฺธวาปิ พนฺธุ, สิปฺปพนฺธวาปิ พนฺธูติ— ธนานิ ธญฺญานิ จ พนฺธวานิ.
หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานี ติ. กามา ติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา— วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ …เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา …เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. หิตฺวาน กามานี ติ วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา, กิเลสกาเม ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา. หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานี ติ โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ; สกทาคามิมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา …เป… อนาคามิมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา… อรหตฺตมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ— หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“ปุตฺตญฺจ ทารํ ปิตรญฺจ มาตรํ,
ธนานิ ธญฺญานิ จ พนฺธวานิ;
หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานิ,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
สงฺโค เอโส ปริตฺตเมตฺถ โสขฺยํ,
อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมตฺถ ภิโยฺย;
คโฬ เอโส อิติ ญตฺวา มติมา ,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (7)
สงฺโค เอโส ปริตฺตเมตฺถ โสขฺยนฺ ติ สงฺโคติ วา พฬิสนฺติ วา อามิสนฺติ วา ลคฺคนนฺติ วา ปลิโพโธติ วา, ปญฺจนฺเนตํ กามคุณานํ อธิวจนํ. ปริตฺตเมตฺถ โสขฺยนฺ ติ วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “ปญฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณา. กตเม ปญฺจ? จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา …เป… กายวิญฺเญยฺยา โผฏฺฐพฺพา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปญฺจ กามคุณา. ยํ โข, ภิกฺขเว, อิเม ปญฺจ กามคุเณ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ กามสุขํ. อปฺปกํ เอตํ สุขํ, ปริตฺตกํ เอตํ สุขํ, โถกกํ เอตํ สุขํ, โอมกํ เอตํ สุขํ, ลามกํ เอตํ สุขํ, ฉตุกฺกํ เอตํ สุขนฺ”ติ— สงฺโค เอโส ปริตฺตเมตฺถ โสขฺยํ.
อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมตฺถ ภิโยฺย ติ อปฺปสฺสาทา กามา วุตฺตา ภควตา พหุทุกฺขา พหุปายาสา; อาทีนโว เอตฺถ ภิโยฺย. อฏฺฐิกงฺกลูปมา กามา วุตฺตา ภควตา, มํสเปสูปมา กามา วุตฺตา ภควตา, ติณุกฺกูปมา กามา วุตฺตา ภควตา, องฺคารกาสูปมา กามา วุตฺตา ภควตา, สุปินกูปมา กามา วุตฺตา ภควตา, ยาจิตกูปมา กามา วุตฺตา ภควตา, รุกฺขผลูปมา กามา วุตฺตา ภควตา, อสิสูนูปมา กามา วุตฺตา ภควตา, สตฺติสูลูปมา กามา วุตฺตา ภควตา, สปฺปสิรูปมา กามา วุตฺตา ภควตา พหุทุกฺขา พหุปายาสา, อาทีนโว เอตฺถ ภิโยฺยติ— อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมตฺถ ภิโยฺย.
คโฬ เอโส อิติ ญตฺวา มติมา ติ คโฬติ วา พฬิสนฺติ วา อามิสนฺติ วา ลคฺคนนฺติ วา พนฺธนนฺติ วา ปลิโพโธติ วา, ปญฺจนฺเนตํ กามคุณานํ อธิวจนํ. อิตี ติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ อิตีติ. มติมา ติ ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวี. คโฬ เอโส อิติ ญตฺวา มติมา ติ มติมา คโฬติ ญตฺวา พฬิสนฺติ ญตฺวา อามิสนฺติ ญตฺวา ลคฺคนนฺติ ญตฺวา พนฺธนนฺติ ญตฺวา ปลิโพโธติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ— คโฬ เอโส อิติ ญตฺวา มติมา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“สงฺโค เอโส ปริตฺตเมตฺถ โสขฺยํ,
อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมตฺถ ภิโยฺย;
คโฬ เอโส อิติ ญตฺวา มติมา,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ,
ชาลํว เภตฺวา สลิลมฺพุจารี;
อคฺคีว ทฑฺฒํ อนิวตฺตมาโน,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (8)
สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานี ติ ทส สํโยชนานิ— กามราคสํโยชนํ, ปฏิฆสํโยชนํ, มานสํโยชนํ, ทิฏฺฐิสํโยชนํ, วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ, สีลพฺพตปรามาสสํโยชนํ, ภวราคสํโยชนํ, อิสฺสาสํโยชนํ, มจฺฉริยสํโยชนํ, อวิชฺชาสํโยชนํ. สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานี ติ ทส สํโยชนานิ ทาลยิตฺวา สนฺทาลยิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ— สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ.
ชาลํว เภตฺวา สลิลมฺพุจารี ติ ชาลํ วุจฺจติ สุตฺตชาลํ. สลิลํ วุจฺจติ อุทกํ. อมฺพุจารี วุจฺจติ มจฺโฉ. ยถา มจฺโฉ ชาลํ ภินฺทิตฺวา ปภินฺทิตฺวา ทาลยิตฺวา ปทาลยิตฺวา สมฺปทาลยิตฺวา จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ, เอวเมว ทฺเว ชาลา— ตณฺหาชาลญฺจ ทิฏฺฐิชาลญฺจ …เป… อิทํ ตณฺหาชาลํ …เป… อิทํ ทิฏฺฐิชาลํ. ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส ตณฺหาชาลํ ปหีนํ, ทิฏฺฐิชาลํ ปฏินิสฺสฏฺฐํ. ตณฺหาชาลสฺส ปหีนตฺตา ทิฏฺฐิชาลสฺส ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ รูเป น สชฺชติ สทฺเท น สชฺชติ คนฺเธ น สชฺชติ …เป… ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ น สชฺชติ น คณฺหาติ น พชฺฌติ น ปลิพชฺฌติ, นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ— ชาลํว เภตฺวา สลิลมฺพุจารี.
อคฺคีว ทฑฺฒํ อนิวตฺตมาโน ติ ยถา อคฺคิ ติณกฏฺฐุปาทานํ ทหนฺโต คจฺฉติ อนิวตฺตนฺโต, เอวเมว ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ, สกทาคามิมคฺเคน …เป… อนาคามิมคฺเคน… อรหตฺตมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ— อคฺคีว ทฑฺฒํ อนิวตฺตมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ,
ชาลํว เภตฺวา สลิลมฺพุจารี;
อคฺคีว ทฑฺฒํ อนิวตฺตมาโน,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโล,
คุตฺตินฺทฺริโย รกฺขิตมานสาโน;
อนวสฺสุโต อปริฑยฺหมาโน ,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (9)
โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโล ติ กถํ ขิตฺตจกฺขุ โหติ? อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ จกฺขุโลโล จกฺขุโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ. อทิฏฺฐํ ทกฺขิตพฺพํ ทิฏฺฐํ สมติกฺกมิตพฺพนฺติ— อาราเมน อารามํ อุยฺยาเนน อุยฺยานํ คาเมน คามํ นิคเมน นิคมํ นคเรน นครํ รฏฺเฐน รฏฺฐํ ชนปเทน ชนปทํ ทีฆจาริกํ อนวฏฺฐิตจาริกํ อนุยุตฺโต โหติ รูปทสฺสนาย. เอวํ ขิตฺตจกฺขุ โหติ.
อถ วา ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ วีถิํ ปฏิปนฺโน อสํวุโต คจฺฉติ. หตฺถิํ โอโลเกนฺโต อสฺสํ โอโลเกนฺโต รถํ โอโลเกนฺโต ปตฺติํ โอโลเกนฺโต กุมารเก โอโลเกนฺโต กุมาริกาโย โอโลเกนฺโต อิตฺถิโย โอโลเกนฺโต ปุริเส โอโลเกนฺโต อนฺตราปณํ โอโลเกนฺโต ฆรมุขานิ โอโลเกนฺโต อุทฺธํ โอโลเกนฺโต อโธ โอโลเกนฺโต ทิสาวิทิสํ วิเปกฺขมาโน คจฺฉติ. เอวมฺปิ ขิตฺตจกฺขุ โหติ.
อถ วา ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยญฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ. เอวมฺปิ ขิตฺตจกฺขุ โหติ.
ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภุญฺชิตฺวา เต เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ— นจฺจํ คีตํ วาทิตํ เปกฺขํ อกฺขานํ ปาณิสฺสรํ เวตาฬํ กุมฺภถูณํ โสภนกํ จณฺฑาลํ วํสํ โธวนํ หตฺถิยุทฺธํ อสฺสยุทฺธํ มหิํสยุทฺธํ อุสภยุทฺธํ อชยุทฺธํ เมณฺฑยุทฺธํ กุกฺกุฏยุทฺธํ วฏฺฏกยุทฺธํ ทณฺฑยุทฺธํ มุฏฺฐิยุทฺธํ นิพฺพุทฺธํ อุโยฺยธิกํ พลคฺคํ เสนาพฺยูหํ อนีกทสฺสนํ อิติ วา. อิติ เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนุยุตฺโต โหติ. เอวมฺปิ ขิตฺตจกฺขุ โหติ.
กถํ โอกฺขิตฺตจกฺขุ โหติ? อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ น จกฺขุโลโล น จกฺขุโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ. อทิฏฺฐํ ทกฺขิตพฺพํ ทิฏฺฐํ สมติกฺกมิตพฺพนฺติ— น อาราเมน อารามํ น อุยฺยาเนน อุยฺยานํ น คาเมน คามํ น นิคเมน นิคมํ น นคเรน นครํ น รฏฺเฐน รฏฺฐํ น ชนปเทน ชนปทํ ทีฆจาริกํ อนวฏฺฐิตจาริกํ อนุยุตฺโต โหติ รูปทสฺสนาย. เอวํ โอกฺขิตฺตจกฺขุ โหติ.
อถ วา ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ วีถิํ ปฏิปนฺโน สํวุโต คจฺฉติ. น หตฺถิํ โอโลเกนฺโต น อสฺสํ โอโลเกนฺโต น รถํ โอโลเกนฺโต น ปตฺติํ โอโลเกนฺโต น กุมารเก โอโลเกนฺโต น กุมาริกาโย โอโลเกนฺโต น อิตฺถิโย โอโลเกนฺโต น ปุริเส โอโลเกนฺโต น อนฺตราปณํ โอโลเกนฺโต น ฆรมุขานิ โอโลเกนฺโต น อุทฺธํ โอโลเกนฺโต น อโธ โอโลเกนฺโต น ทิสาวิทิสํ วิเปกฺขมาโน คจฺฉติ. เอวมฺปิ โอกฺขิตฺตจกฺขุ โหติ.
อถ วา ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยญฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. เอวมฺปิ โอกฺขิตฺตจกฺขุ โหติ.
ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภุญฺชิตฺวา เต เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ— นจฺจํ คีตํ วาทิตํ …เป… อนีกทสฺสนํ อิติ วา. อิติ เอวรูปา วิสูกทสฺสนา ปฏิวิรโต. เอวมฺปิ โอกฺขิตฺตจกฺขุ โหติ.
น จ ปาทโลโล ติ กถํ ปาทโลโล โหติ? อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ ปาทโลโล ปาทโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ— อาราเมน อารามํ อุยฺยาเนน อุยฺยานํ คาเมน คามํ นิคเมน นิคมํ นคเรน นครํ รฏฺเฐน รฏฺฐํ ชนปเทน ชนปทํ ทีฆจาริกํ อนวฏฺฐิตจาริกํ อนุยุตฺโต โหติ. เอวมฺปิ ปาทโลโล โหติ.
อถ วา ภิกฺขุ อนฺโตสํฆาราเม ปาทโลโล ปาทโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ, น อตฺถเหตุ น การณเหตุ อุทฺธโต อวูปสนฺตจิตฺโต ปริเวณโต ปริเวณํ คจฺฉติ, วิหารโต วิหารํ คจฺฉติ, อฑฺฒโยคโต อฑฺฒโยคํ คจฺฉติ, ปาสาทโต ปาสาทํ คจฺฉติ, หมฺมิยโต หมฺมิยํ คจฺฉติ, คุหโต คุหํ คจฺฉติ, เลณโต เลณํ คจฺฉติ, กุฏิยา กุฏิํ คจฺฉติ, กูฏาคารโต กูฏาคารํ คจฺฉติ, อฏฺฏโต อฏฺฏํ คจฺฉติ, มาฬโต มาฬํ คจฺฉติ, อุทฺทณฺฑโต อุทฺทณฺฑํ คจฺฉติ, อุปฏฺฐานสาลโต อุปฏฺฐานสาลํ คจฺฉติ, มณฺฑปโต มณฺฑปํ คจฺฉติ, รุกฺขมูลโต รุกฺขมูลํ คจฺฉติ, ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู นิสีทนฺติ วา คจฺฉนฺติ วา, ตตฺถ เอกสฺส วา ทุติโย โหติ, ทฺวินฺนํ วา ตติโย โหติ, ติณฺณํ วา จตุตฺโถ โหติ. ตตฺถ พหุํ สมฺผปฺปลาปํ ปลปติ, เสยฺยถิทํ— ราชกถํ โจรกถํ …เป… อิติ ภวาภวกถํ กเถติ. เอวมฺปิ ปาทโลโล โหติ.
น จ ปาทโลโล ติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปาทโลลิยา อารโต วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา ปฏิสลฺลานาราโม โหติ ปฏิสลฺลานรโต อชฺฌตฺตํ เจโตสมถมนุยุตฺโต อนิรากตชฺฌาโน วิปสฺสนาย สมนฺนาคโต พฺรูเหตา สุญฺญาคารํ ฌายี ฌานรโต เอกตฺตมนุยุตฺโต สทตฺถครุโกติ— โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโล.
คุตฺตินฺทฺริโย รกฺขิตมานสาโน ติ. คุตฺตินฺทฺริโย ติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยญฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา …เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยญฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชตีติ— คุตฺตินฺทฺริโย. รกฺขิตมานสาโน ติ โคปิตมานสาโนติ— คุตฺตินฺทฺริโย รกฺขิตมานสาโน.
อนวสฺสุโต ปริฑยฺหมาโน ติ วุตฺตเญฺหตํ อายสฺมตา มหาโมคฺคลฺลาเนน— “อวสฺสุตปริยายญฺจ โว, อาวุโส, เทเสสฺสามิ อนวสฺสุตปริยายญฺจ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิ กโรถ, ภาสิสฺสามี”ติ. “เอวมาวุโส”ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส ปจฺจโสฺสสุํ. อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เอตทโวจ—
“กถญฺจาวุโส, อวสฺสุโต โหติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา ปิยรูเป รูเป อธิมุจฺจติ, อปฺปิยรูเป รูเป พฺยาปชฺชติ, อนุปฏฺฐิตกายสฺสติ จ วิหรติ ปริตฺตเจตโส. ตญฺจ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ยตฺถสฺส เต อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา …เป… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย ปิยรูเป ธมฺเม อธิมุจฺจติ, อปฺปิยรูเป ธมฺเม พฺยาปชฺชติ, อนุปฏฺฐิตกายสฺสติ จ วิหรติ ปริตฺตเจตโส. ตญฺจ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ยตฺถสฺส เต อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ. อยํ วุจฺจตาวุโส, ภิกฺขุ อวสฺสุโต จกฺขุวิญฺเญเยฺยสุ รูเปสุ …เป… อวสฺสุโต มโนวิญฺเญเยฺยสุ ธมฺเมสุ. เอวํวิหาริญฺจาวุโส, ภิกฺขุํ จกฺขุโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, ลเภเถว มาโร โอตารํ ลเภถ มาโร อารมฺมณํ, โสตโต เจปิ นํ …เป… มนโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, ลเภเถว มาโร โอตารํ ลเภถ มาโร อารมฺมณํ.
เสยฺยถาปิ, อาวุโส, นฬาคารํ วา ติณาคารํ วา สุกฺขํ โกฬาปํ เตโรวสฺสิกํ. ปุรตฺถิมาย เจปิ นํ ทิสาย ปุริโส อาทิตฺตาย ติณุกฺกาย อุปสงฺกเมยฺย, ลเภเถว อคฺคิ โอตารํ ลเภถ อคฺคิ อารมฺมณํ; ปจฺฉิมาย เจปิ นํ ทิสาย …เป… อุตฺตราย เจปิ นํ ทิสาย… ทกฺขิณาย เจปิ นํ ทิสาย… เหฏฺฐิมโต เจปิ นํ ทิสาย… อุปริมโต เจปิ นํ ทิสาย… ยโต กุโตจิ เจปิ นํ ปุริโส อาทิตฺตาย ติณุกฺกาย อุปสงฺกเมยฺย, ลเภเถว อคฺคิ โอตารํ ลเภถ อคฺคิ อารมฺมณํ. เอวเมว โข, อาวุโส, เอวํวิหาริํ ภิกฺขุํ จกฺขุโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, ลเภเถว มาโร โอตารํ ลเภถ มาโร อารมฺมณํ, โสตโต เจปิ นํ …เป… มนโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, ลเภเถว มาโร โอตารํ ลเภถ มาโร อารมฺมณํ.
เอวํวิหาริญฺจาวุโส, ภิกฺขุํ รูปา อธิภํสุ, น ภิกฺขุ รูเป อธิโภสิ; สทฺทา ภิกฺขุํ อธิภํสุ, น ภิกฺขุ สทฺเท อธิโภสิ; คนฺธา ภิกฺขุํ อธิภํสุ, น ภิกฺขุ คนฺเธ อธิโภสิ; รสา ภิกฺขุํ อธิภํสุ, น ภิกฺขุ รเส อธิโภสิ; โผฏฺฐพฺพา ภิกฺขุํ อธิภํสุ, น ภิกฺขุ โผฏฺฐพฺเพ อธิโภสิ; ธมฺมา ภิกฺขุํ อธิภํสุ, น ภิกฺขุ ธมฺเม อธิโภสิ. อยํ วุจฺจตาวุโส, ภิกฺขุ รูปาธิภูโต สทฺทาธิภูโต คนฺธาธิภูโต รสาธิภูโต โผฏฺฐพฺพาธิภูโต ธมฺมาธิภูโต อธิภู อนธิภูโต อธิภํสุ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยา. เอวํ โข, อาวุโส, อวสฺสุโต โหติ.
กถญฺจาวุโส, อนวสฺสุโต โหติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา ปิยรูเป รูเป นาธิมุจฺจติ, อปฺปิยรูเป รูเป น พฺยาปชฺชติ, อุปฏฺฐิตกายสฺสติ จ วิหรติ อปฺปมาณเจตโส. ตญฺจ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ยถาภูตํ ปชานาติ, ยตฺถสฺส เต อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ; โสเตน สทฺทํ สุตฺวา …เป… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย ปิยรูเป ธมฺเม นาธิมุจฺจติ, อปฺปิยรูเป ธมฺเม น พฺยาปชฺชติ, อุปฏฺฐิตกายสฺสติ จ วิหรติ อปฺปมาณเจตโส. ตญฺจ เจโตวิมุตฺติํ ปญฺญาวิมุตฺติํ ยถาภูตํ ปชานาติ, ยตฺถสฺส เต อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ. อยํ วุจฺจตาวุโส, ภิกฺขุ อนวสฺสุโต จกฺขุวิญฺเญเยฺยสุ รูเปสุ …เป… อนวสฺสุโต มโนวิญฺเญเยฺยสุ ธมฺเมสุ. เอวํวิหาริญฺจาวุโส, ภิกฺขุํ จกฺขุโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, เนว ลเภถ มาโร โอตารํ, น ลเภถ มาโร อารมฺมณํ; โสตโต เจปิ นํ …เป… มนโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, เนว ลเภถ มาโร โอตารํ, น ลเภถ มาโร อารมฺมณํ.
เสยฺยถาปิ, อาวุโส, กูฏาคารา วา กูฏาคารสาลา วา พหลมตฺติกา อทฺทาวเลปนา ปุรตฺถิมาย เจปิ นํ ทิสาย ปุริโส อาทิตฺตาย ติณุกฺกาย อุปสงฺกเมยฺย, เนว ลเภถ อคฺคิ โอตารํ, น ลเภถ อคฺคิ อารมฺมณํ; ปจฺฉิมาย เจปิ นํ ทิสาย… อุตฺตราย เจปิ นํ ทิสาย… ทกฺขิณาย เจปิ นํ ทิสาย… เหฏฺฐิมโต เจปิ นํ ทิสาย… อุปริมโต เจปิ นํ ทิสาย… ยโต กุโตจิ เจปิ นํ ปุริโส อาทิตฺตาย ติณุกฺกาย อุปสงฺกเมยฺย, เนว ลเภถ อคฺคิ โอตารํ น ลเภถ อคฺคิ อารมฺมณํ. เอวเมว โข, อาวุโส, เอวํวิหาริํ ภิกฺขุํ จกฺขุโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, เนว ลเภถ มาโร โอตารํ น ลเภถ มาโร อารมฺมณํ; โสตโต เจปิ นํ …เป… มนโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ เนว ลเภถ มาโร โอตารํ น ลเภถ มาโร อารมฺมณํ.
เอวํวิหารี จาวุโส, ภิกฺขุ รูเป อธิโภสิ, น รูปา ภิกฺขุํ อธิภํสุ; สทฺเท ภิกฺขุ อธิโภสิ, น สทฺทา ภิกฺขุํ อธิภํสุ; คนฺเธ ภิกฺขุ อธิโภสิ, น คนฺธา ภิกฺขุํ อธิภํสุ; รเส ภิกฺขุ อธิโภสิ, น รสา ภิกฺขุํ อธิภํสุ; โผฏฺฐพฺเพ ภิกฺขุ อธิโภสิ, น โผฏฺฐพฺพา ภิกฺขุํ อธิภํสุ; ธมฺเม ภิกฺขุ อธิโภสิ, น ธมฺมา ภิกฺขุํ อธิภํสุ. อยํ วุจฺจตาวุโส, ภิกฺขุ รูปาธิภู สทฺทาธิภู คนฺธาธิภู รสาธิภู โผฏฺฐพฺพาธิภู ธมฺมาธิภู อธิภู อนธิภูโต. อธิโภสิ เต ปาปเก อกุสเล ธมฺเม สํกิเลสิเก โปโนภวิเก สทเร ทุกฺขวิปาเก อายติํ ชาติชรามรณิเย. เอวํ โข, อาวุโส, อนวสฺสุโต โหตี”ติ— อนวสฺสุโต.
อปริฑยฺหมาโน ติ ราคเชน ปริฬาเหน อปริฑยฺหมาโน, โทสเชน ปริฬาเหน อปริฑยฺหมาโน, โมหเชน ปริฬาเหน อปริฑยฺหมาโนติ— อนวสฺสุโต อปริฑยฺหมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโล,
คุตฺตินฺทฺริโย รกฺขิตมานสาโน;
อนวสฺสุโต อปริฑยฺหมาโน,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
โอหารยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานิ,
สญฺฉนฺนปตฺโต ยถา ปาริฉตฺตโก;
กาสายวตฺโถ อภินิกฺขมิตฺวา,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (10)
โอหารยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานี ติ คิหิพฺยญฺชนานิ วุจฺจนฺติ เกสา จ มสฺสู จ …เป… ทีฆทสานิ อิติ วา. โอหารยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานี ติ คิหิพฺยญฺชนานิ โอโรปยิตฺวา สโมโรปยิตฺวา นิกฺขิปิตฺวา ปฏิปฺปสฺสมฺภิตฺวาติ— โอหารยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานิ.
สญฺฉนฺนปตฺโต ยถา ปาริฉตฺตโก ติ ยถา โส ปาริฉตฺตโก โกวิฬาโร พหลปตฺตปลาโส สนฺทจฺฉาโย, เอวเมว โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปริปุณฺณปตฺตจีวรธโรติ— สญฺฉนฺนปตฺโต ยถา ปาริฉตฺตโก.
กาสายวตฺโถ อภินิกฺขมิตฺวา ติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ญาติปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา มิตฺตามจฺจปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา สนฺนิธิปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิญฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ— กาสายวตฺโถ อภินิกฺขมิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“โอหารยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานิ,
สญฺฉนฺนปตฺโต ยถา ปาริฉตฺตโก;
กาสายวตฺโถ อภินิกฺขมิตฺวา,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
ตติโย วคฺโค.