3.4 จตุตฺถวคฺค
รเสสุ เคธํ อกรํ อโลโล,
อนญฺญโปสี สปทานจารี;
กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (1)
รเสสุ เคธํ อกรํ อโลโล ติ. รโส ติ มูลรโส ขนฺธรโส ตจรโส ปตฺตรโส ปุปฺผรโส ผลรโส, อมฺพิลํ มธุรํ ติตฺตกํ กฏุกํ โลณิกํ ขาริกํ ลมฺพิกํ กสาโว สาทุ อสาทุ สีตํ อุณฺหํ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา รสคิทฺธา. เต ชิวฺหคฺเคน รสคฺคานิ ปริเยสนฺตา อาหิณฺฑนฺติ. เต อมฺพิลํ ลภิตฺวา อนมฺพิลํ ปริเยสนฺติ, อนมฺพิลํ ลภิตฺวา อมฺพิลํ ปริเยสนฺติ; มธุรํ ลภิตฺวา อมธุรํ ปริเยสนฺติ, อมธุรํ ลภิตฺวา มธุรํ ปริเยสนฺติ; ติตฺตกํ ลภิตฺวา อติตฺตกํ ปริเยสนฺติ, อติตฺตกํ ลภิตฺวา ติตฺตกํ ปริเยสนฺติ; กฏุกํ ลภิตฺวา อกุฏกํ ปริเยสนฺติ, อกุฏกํ ลภิตฺวา กฏุกํ ปริเยสนฺติ; โลณิกํ ลภิตฺวา อโลณิกํ ปริเยสนฺติ, อโลณิกํ ลภิตฺวา โลณิกํ ปริเยสนฺติ; ขาริกํ ลภิตฺวา อขาริกํ ปริเยสนฺติ, อขาริกํ ลภิตฺวา ขาริกํ ปริเยสนฺติ; กสาวํ ลภิตฺวา อกสาวํ ปริเยสนฺติ, อกสาวํ ลภิตฺวา กสาวํ ปริเยสนฺติ; ลมฺพิกํ ลภิตฺวา อลมฺพิกํ ปริเยสนฺติ, อลมฺพิกํ ลภิตฺวา ลมฺพิกํ ปริเยสนฺติ; สาทุํ ลภิตฺวา อสาทุํ ปริเยสนฺติ, อสาทุํ ลภิตฺวา สาทุํ ปริเยสนฺติ; สีตํ ลภิตฺวา อุณฺหํ ปริเยสนฺติ, อุณฺหํ ลภิตฺวา สีตํ ปริเยสนฺติ. เต ยํ ยํ ลภนฺติ เตน เตน น ตุสฺสนฺติ, อปราปรํ ปริเยสนฺติ. มนาปิเกสุ รเสสุ รตฺตา คิทฺธา คถิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธา. สา รสตณฺหา ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ— “เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย; ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา ยาปนาย วิหิํสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย. อิติ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ, นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จา”ติ.
ยถา วณํ อาลิมฺเปยฺย ยาวเทว อารุหณตฺถาย, ยถา วา อกฺขํ อพฺภญฺเชยฺย ยาวเทว ภารสฺส นิตฺถรณตฺถาย, ยถา ปุตฺตมํสํ อาหารํ อาหเรยฺย ยาวเทว กนฺตารสฺส นิตฺถรณตฺถาย; เอวเมว โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ— “เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย; ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา ยาปนาย วิหิํสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย. อิติ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ, นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จา”ติ. รสตณฺหาย อารโต วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ— รเสสุ เคธํ อกรํ.
อโลโล ติ โลลุปฺปํ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. สา โลลุปฺปา ตณฺหา ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อโลโลติ— รเสสุ เคธํ อกรํ อโลโล.
อนญฺญโปสี สปทานจารี ติ อนญฺญโปสี ติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อตฺตานญฺเญว โปเสติ, น ปรนฺติ.
อนญฺญโปสิมญฺญาตํ,
ทนฺตํ สาเร ปติฏฺฐิตํ;
ขีณาสวํ วนฺตโทสํ,
ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
อนญฺญโปสี สปทานจารี ติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย ปวิสติ รกฺขิเตเนว กาเยน รกฺขิตาย วาจาย รกฺขิเตน จิตฺเตน อุปฏฺฐิตาย สติยา สํวุเตหิ อินฺทฺริเยหิ. โอกฺขิตฺตจกฺขุ อิริยาปถสมฺปนฺโน กุลา กุลํ อนติกฺกมนฺโต ปิณฺฑาย จรตีติ— อนญฺญโปสี สปทานจารี.
กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต ติ ทฺวีหิ การเณหิ ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ— อตฺตานํ วา นีจํ ฐเปนฺโต ปรํ อุจฺจํ ฐเปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ, อตฺตานํ วา อุจฺจํ ฐเปนฺโต ปรํ นีจํ ฐเปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ. กถํ อตฺตานํ นีจํ ฐเปนฺโต ปรํ อุจฺจํ ฐเปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ? “ตุมฺเห เม พหูปการา, อหํ ตุมฺเห นิสฺสาย ลภามิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ. ยมฺปิ เม อญฺเญ ทาตุํ วา กาตุํ วา มญฺญนฺติ ตุมฺเห นิสฺสาย ตุมฺเห ปสฺสนฺตา. ยมฺปิ เม โปราณํ มาตาเปตฺติกํ นามโคตฺตํ ตมฺปิ เม อนฺตรหิตํ ตุมฺเหหิ อหํ ญายามิ— ‘อสุกสฺส กุลุปโก, อสุกาย กุลุปโก’”ติ. เอวํ อตฺตานํ นีจํ ฐเปนฺโต ปรํ อุจฺจํ ฐเปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ.
กถํ อตฺตานํ อุจฺจํ ฐเปนฺโต ปรํ นีจํ ฐเปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ? “อหํ ตุมฺหากํ พหูปกาโร, ตุมฺเห มํ อาคมฺม พุทฺธํ สรณํ คตา ธมฺมํ สรณํ คตา สํฆํ สรณํ คตา, ปาณาติปาตา ปฏิวิรตา, อทินฺนาทานา ปฏิวิรตา, กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรตา, มุสาวาทา ปฏิวิรตา, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานา ปฏิวิรตา, ตุมฺหากํ อหํ อุทฺเทสํ เทมิ ปริปุจฺฉํ เทมิ อุโปสถํ อาจิกฺขามิ นวกมฺมํ อธิฏฺฐามิ; อถ จ ปน ตุมฺเห มํ อุชฺฌิตฺวา อญฺเญ สกฺกโรถ ครุํ กโรถ มาเนถ ปูเชถา”ติ. เอวํ อตฺตานํ อุจฺจํ ฐเปนฺโต ปรํ นีจํ ฐเปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ.
กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต ติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ กุลปลิโพเธน อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ, คณปลิโพเธน อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ, อาวาสปลิโพเธน อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ, จีวรปลิโพเธน อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ, ปิณฺฑปาตปลิโพเธน อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ, เสนาสนปลิโพเธน อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารปลิโพเธน อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต โหตีติ— กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“รเสสุ เคธํ อกรํ อโลโล,
อนญฺญโปสี สปทานจารี;
กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
ปหาย ปญฺจาวรณานิ เจตโส,
อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สพฺเพ;
อนิสฺสิโต เฉตฺว สิเนหโทสํ ,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (2)
ปหาย ปญฺจาวรณานิ เจตโส ติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา, พฺยาปาทนีวรณํ… ถินมิทฺธนีวรณํ… อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ… วิจิกิจฺฉานีวรณํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ— ปหาย ปญฺจาวรณานิ เจตโส.
อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สพฺเพ ติ ราโค จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส, โทโส จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส, โมโห จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส, โกโธ… อุปนาโห …เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา. อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สพฺเพ ติ สพฺเพ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช ปนุทิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ— อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สพฺเพ.
อนิสฺสิโต เฉตฺว สิเนหโทสนฺ ติ. อนิสฺสิโต ติ ทฺเว นิสฺสยา— ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฏฺฐินิสฺสโย จ …เป… อยํ ตณฺหานิสฺสโย …เป… อยํ ทิฏฺฐินิสฺสโย. สิเนโห ติ ทฺเว เสฺนหา— ตณฺหาเสฺนโห จ ทิฏฺฐิเสฺนโห จ …เป… อยํ ตณฺหาเสฺนโห …เป… อยํ ทิฏฺฐิเสฺนโห. โทโส ติ โย จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต ปฏิฆํ ปฏิวิโรโธ โกโป ปโกโป สมฺปโกโป โทโส ปโทโส สมฺปโทโส จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส. อนิสฺสิโต เฉตฺว สิเนหโทสนฺ ติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ตณฺหาเสฺนหญฺจ ทิฏฺฐิเสฺนหญฺจ โทสญฺจ เฉตฺวา อุจฺฉินฺทิตฺวา สมุจฺฉินฺทิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา จกฺขุํ อนิสฺสิโต, โสตํ อนิสฺสิโต …เป… ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพ ธมฺเม อนิสฺสิโต อนลฺลีโน อนุปคโต อนชฺโฌสิโต อนธิมุตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ— อนิสฺสิโต เฉตฺว สิเนหโทสํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“ปหาย ปญฺจาวรณานิ เจตโส,
อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สพฺเพ;_
อนิสฺสิโต เฉตฺว สิเนหโทสํ,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
วิปิฏฺฐิกตฺวาน สุขํ ทุขญฺจ,
ปุพฺเพว จ โสมนสฺสโทมนสฺสํ;
ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (3)
วิปิฏฺฐิกตฺวาน สุขํ ทุขญฺจ, ปุพฺเพว จ โสมนสฺสโทมนสฺสนฺ ติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิํ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ— วิปิฏฺฐิกตฺวาน สุขํ ทุขญฺจ, ปุพฺเพว จ โสมนสฺสโทมนสฺสํ.
ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธนฺ ติ. อุเปกฺขา ติ ยา จตุตฺถชฺฌาเน อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา จิตฺตสมตา จิตฺตปฺปสฺสทฺธตา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส. สมโถ ติ ยา จิตฺตสฺส ฐิติ สณฺฐิติ อวฏฺฐิติ อวิสาหาโร อวิกฺเขโป อวิสาหฏมานสตา สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธิ; จตุตฺถชฺฌาเน อุเปกฺขา จ สมโถ จ สุทฺธา โหนฺติ วิสุทฺธา ปริโยทาตา อนงฺคณา วิคตูปกฺกิเลสา มุทุภูตา กมฺมนิยา ฐิตา อาเนญฺชปฺปตฺตา. ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธนฺ ติ จตุตฺถชฺฌานํ อุเปกฺขญฺจ สมถญฺจ ลทฺธา ลภิตฺวา วินฺทิตฺวา ปฏิลภิตฺวาติ— ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“วิปิฏฺฐิกตฺวาน สุขํ ทุขญฺจ,
ปุพฺเพว จ โสมนสฺสโทมนสฺสํ;
ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
อารทฺธวิริโย ปรมตฺถปตฺติยา,
อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ;
ทฬฺหนิกฺกโม ถามพลูปปนฺโน,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (4)
อารทฺธวิริโย ปรมตฺถปตฺติยา ติ ปรมตฺถํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. ปรมตฺถสฺส ปตฺติยา ลาภาย ปฏิลาภาย อธิคมาย ผสฺสนาย สจฺฉิกิริยาย อารทฺธวีริโย วิหรติ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย กุสลานํ ธมฺมานํ สมฺปทาย ถามวา ทฬฺหปรกฺกโม อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสูติ— อารทฺธวิริโย ปรมตฺถปตฺติยา.
อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺตี ติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย …เป… อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย …เป… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ฐิติยา อสมฺโมสาย ภิโยฺยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหตีติ— เอวํ อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ.
อถ วา “กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ อฏฺฐิ จ อวสิสฺสตุ, สรีเร อุปสฺสุสฺสตุ มํสโลหิตํ, ยํ ตํ ปุริสถาเมน ปุริสพเลน ปุริสวีริเยน ปุริสปรกฺกเมน ปตฺตพฺพํ น ตํ อปาปุณิตฺวา วีริยสฺส สณฺฐานํ ภวิสฺสตี”ติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวมฺปิ อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ.
นาสิสฺสํ น ปิวิสฺสามิ,
วิหารโต น นิกฺขเม;
นปิ ปสฺสํ นิปาเตสฺสํ,
ตณฺหาสเลฺล อนูหเตติ.
จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวมฺปิ อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ.
“น ตาวาหํ อิมํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตี”ติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวมฺปิ อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ.
“น ตาวาหํ อิมมฺหา อาสนา วุฏฺฐหิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตี”ติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวมฺปิ อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ.
“น ตาวาหํ อิมมฺหา จงฺกมา โอโรหิสฺสามิ …เป… วิหารา นิกฺขมิสฺสามิ… อฑฺฒโยคา นิกฺขมิสฺสามิ… ปาสาทา นิกฺขมิสฺสามิ… หมฺมิยา นิกฺขมิสฺสามิ… คุหาย นิกฺขมิสฺสามิ… เลณา นิกฺขมิสฺสามิ… กุฏิยา นิกฺขมิสฺสามิ… กูฏาคารา นิกฺขมิสฺสามิ… อฏฺฏา นิกฺขมิสฺสามิ… มาฬา นิกฺขมิสฺสามิ… อุทฺทณฺฑา นิกฺขมิสฺสามิ… อุปฏฺฐานสาลาย นิกฺขมิสฺสามิ… มณฺฑปา นิกฺขมิสฺสามิ… รุกฺขมูลา นิกฺขมิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตี”ติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวมฺปิ อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ.
“อิมสฺมิํเยว ปุพฺพณฺหสมเย อริยธมฺมํ อาหริสฺสามิ สมาหริสฺสามิ อธิคจฺฉิสฺสามิ ผสฺสยิสฺสามิ สจฺฉิกริสฺสามี”ติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวมฺปิ อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ. “อิมสฺมิํเยว มชฺฌนฺหิกสมเย …เป… สายนฺหสมเย …เป… ปุเรภตฺตํ… ปจฺฉาภตฺตํ… ปุริมยามํ… มชฺฌิมยามํ… ปจฺฉิมยามํ… กาเฬ… ชุเณฺห… วเสฺส… เหมนฺเต… คิเมฺห… ปุริเม วโยขนฺเธ… มชฺฌิเม วโยขนฺเธ… ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ อริยธมฺมํ อาหริสฺสามิ สมาหริสฺสามิ อธิคจฺฉิสฺสามิ ผสฺสยิสฺสามิ สจฺฉิกริสฺสามี”ติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวมฺปิ อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ.
ทฬฺหนิกฺกโม ถามพลูปปนฺโน ติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ทฬฺหสมาทาโน อโหสิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ อวฏฺฐิตสมาทาโน กายสุจริเต วจีสุจริเต มโนสุจริเต ทานสํวิภาเค สีลสมาทาเน อุโปสถุปวาเส มตฺเตยฺยตาย เปตฺเตยฺยตาย สามญฺญตาย พฺรหฺมญฺญตาย กุเลเชฏฺฐาปจายิตาย อญฺญตรญฺญตเรสุ อธิกุสเลสุ ธมฺเมสูติ— ทฬฺหนิกฺกโม. ถามพลูปปนฺโน ติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ถาเมน จ พเลน จ วีริเยน จ ปรกฺกเมน จ ปญฺญาย จ อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโตติ— ทฬฺหนิกฺกโม ถามพลูปปนฺโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“อารทฺธวิริโย ปรมตฺถปตฺติยา,
อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ;
ทฬฺหนิกฺกโม ถามพลูปปนฺโน,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
ปฏิสลฺลานํ ฌานมริญฺจมาโน,
ธมฺเมสุ นิจฺจํ อนุธมฺมจารี;
อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสุ,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (5)
ปฏิสลฺลานํ ฌานมริญฺจมาโน ติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปฏิสลฺลานาราโม โหติ ปฏิสลฺลานรโต อชฺฌตฺตํ เจโตสมถมนุยุตฺโต อนิรากตชฺฌาโน วิปสฺสนาย สมนฺนาคโต พฺรูเหตา สุญฺญาคารํ ฌายี ฌานรโต เอกตฺตมนุยุตฺโต สทตฺถครุโกติ ปฏิสลฺลานํ. ฌานมริญฺจมาโน ติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ทฺวีหิ การเณหิ ฌานํ น ริญฺจติ— อนุปฺปนฺนสฺส วา ปฐมสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย ยุตฺโต ปยุตฺโต สํยุตฺโต อายุตฺโต สมายุตฺโต, อนุปฺปนฺนสฺส วา ทุติยสฺส ฌานสฺส …เป… อนุปฺปนฺนสฺส วา ตติยสฺส ฌานสฺส… อนุปฺปนฺนสฺส วา จตุตฺถสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย ยุตฺโต ปยุตฺโต สํยุตฺโต อายุตฺโต สมายุตฺโตติ— เอวมฺปิ ฌานํ น ริญฺจติ.
อถ วา อุปฺปนฺนํ วา ปฐมํ ฌานํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ, อุปฺปนฺนํ วา ทุติยํ ฌานํ …เป… อุปฺปนฺนํ วา ตติยํ ฌานํ… อุปฺปนฺนํ วา จตุตฺถํ ฌานํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. เอวมฺปิ ฌานํ น ริญฺจตีติ— ปฏิสลฺลานํ ฌานมริญฺจมาโน.
ธมฺเมสุ นิจฺจํ อนุธมฺมจารี ติ ธมฺมา วุจฺจนฺติ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา …เป… อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค. กตเม อนุธมฺมา? สมฺมาปฏิปทา อปจฺจนีกปฏิปทา อนฺวตฺถปฏิปทา ธมฺมานุธมฺมปฏิปทา สีเลสุ ปริปูรการิตา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตญฺญุตา ชาคริยานุโยโค สติสมฺปชญฺญํ— อิเม วุจฺจนฺติ อนุธมฺมา. ธมฺเมสุ นิจฺจํ อนุธมฺมจารี ติ ธมฺเมสุ นิจฺจกาลํ ธุวกาลํ สตตํ สมิตํ อโวกิณฺณํ โปงฺขานุโปงฺขํ อุทกูมิกชาตํ
อวีจิสนฺตติสหิตํ ผสฺสิตํ ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ ปุริมยามํ มชฺฌิมยามํ ปจฺฉิมยามํ กาเฬ ชุเณฺห วเสฺส เหมนฺเต คิเมฺห ปุริเม วโยขนฺเธ มชฺฌิเม วโยขนฺเธ ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ— ธมฺเมสุ นิจฺจํ อนุธมฺมจารี.
อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสู ติ “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสุ, “สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา”ติ …เป… “สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา”ติ …เป… “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสูติ— อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสุ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“ปฏิสลฺลานํ ฌานมริญฺจมาโน,
ธมฺเมสุ นิจฺจํ อนุธมฺมจารี;
อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสุ,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
ตณฺหกฺขยํ ปตฺถยมปฺปมตฺโต,
อเนฬมูโค สุตวา สตีมา;
สงฺขาตธมฺโม นิยโต ปธานวา,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (6)
ตณฺหกฺขยํ ปตฺถยมปฺปมตฺโต ติ. ตณฺหา ติ รูปตณฺหา …เป… ธมฺมตณฺหา. ตณฺหกฺขยนฺ ติ ราคกฺขยํ โทสกฺขยํ โมหกฺขยํ คติกฺขยํ อุปปตฺติกฺขยํ ปฏิสนฺธิกฺขยํ ภวกฺขยํ สํสารกฺขยํ วฏฺฏกฺขยํ ปตฺถยนฺโต อิจฺฉนฺโต สาทิยนฺโต ปิหยนฺโต อภิชปฺปนฺโตติ— ตณฺหกฺขยํ ปตฺถยํ. อปฺปมตฺโต ติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สกฺกจฺจการี สาตจฺจการี …เป… อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสูติ— ตณฺหกฺขยํ ปตฺถยมปฺปมตฺโต.
อเนฬมูโค สุตวา สตีมา ติ. อเนฬมูโค ติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวี. สุตวา ติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ พหุสฺสุโต โหติ สุตธโร สุตสนฺนิจโย. เย เต ธมฺมา อาทิกลฺยาณา มชฺเฌกลฺยาณา ปริโยสานกลฺยาณา สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ อภิวทนฺติ, ตถารูปาสฺส ธมฺมา พหุสฺสุตา โหนฺติ ธาตา วจสา ปริจิตา มนสานุเปกฺขิตา ทิฏฺฐิยา สุปฺปฏิวิทฺธา. สตีมา ติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สติมา โหติ ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคตตฺตา จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา อนุสฺสริตาติ— อเนฬมูโค สุตวา สตีมา.
สงฺขาตธมฺโม นิยโต ปธานวา ติ สงฺขาตธมฺโม วุจฺจติ ญาณํ. ยา ปญฺญา ปชานนา …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ. สงฺขาตธมฺโม ติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สงฺขาตธมฺโม ญาตธมฺโม ตุลิตธมฺโม ตีริตธมฺโม วิภูตธมฺโม วิภาวิตธมฺโม “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ สงฺขาตธมฺโม …เป… “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ สงฺขาตธมฺโม ญาตธมฺโม ตุลิตธมฺโม ตีริตธมฺโม วิภูตธมฺโม วิภาวิตธมฺโม. อถ วา ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส จ ขนฺธา สํขิตฺตา ธาตุโย สํขิตฺตา อายตนานิ สํขิตฺตานิ คติโย สํขิตฺตา อุปปตฺติโย สํขิตฺตา ปฏิสนฺธิโย สํขิตฺตา ภวา สํขิตฺตา สํสารา สํขิตฺตา วฏฺฏา สํขิตฺตา. อถ วา โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ขนฺธปริยนฺเต ฐิโต ธาตุปริยนฺเต ฐิโต อายตนปริยนฺเต ฐิโต คติปริยนฺเต ฐิโต อุปปตฺติปริยนฺเต ฐิโต ปฏิสนฺธิปริยนฺเต ฐิโต ภวปริยนฺเต ฐิโต สํสารปริยนฺเต ฐิโต วฏฺฏปริยนฺเต ฐิโต สงฺขารปริยนฺเต ฐิโต อนฺติมภเว ฐิโต อนฺติมสมุสฺสเย ฐิโต อนฺติมเทหธโร ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ.
ตสฺสายํ ปจฺฉิมโก ภโว,
จริโมยํ สมุสฺสโย;
ชาติมรณสํสาโร,
นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ.
ตํการณา ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สงฺขาตธมฺโม. นิยโต ติ นิยามา วุจฺจนฺติ จตฺตาโร อริยมคฺคา. จตูหิ อริยมคฺเคหิ สมนฺนาคโตติ นิยโต. นิยามํ ปตฺโต สมฺปตฺโต อธิคโต ผสฺสิโต สจฺฉิกโต ปตฺโต นิยามํ. ปธานวา ติ ปธานํ วุจฺจติ วีริยํ. โส เจตโส วีริยารมฺโภ นิกฺกโม ปรกฺกโม อุยฺยาโม วายาโม อุสฺสาโห อุโสฺสฬฺหี ถาโม ธิติ อสิถิลปรกฺกโม อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺทตา อนิกฺขิตฺตธุรตา ธุรสมฺปคฺคาโห วีริยํ วีริยินฺทฺริยํ วีริยพลํ สมฺมาวายาโม. โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมินา ปธาเนน อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต. ตสฺมา โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปธานวาติ— สงฺขาตธมฺโม นิยโต ปธานวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“ตณฺหกฺขยํ ปตฺถยมปฺปมตฺโต,
อเนฬมูโค สุตวา สตีมา;
สงฺขาตธมฺโม นิยโต ปธานวา,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
สีโหว สทฺเทสุ อสนฺตสนฺโต,
วาโตว ชาลมฺหิ อสชฺชมาโน;
ปทุมํว โตเยน อลิมฺปมาโน ,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (7)
สีโหว สทฺเทสุ อสนฺตสนฺโต ติ ยถา สีโห มิคราชา สทฺเทสุ อสนฺตาสี อปริสนฺตาสี อนุตฺราสี อนุพฺพิคฺโค อนุสฺสงฺกี อนุตฺราโส อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ สทฺเทสุ อสนฺตาสี อปริสนฺตาสี อนุตฺราสี อนุพฺพิคฺโค อนุสฺสงฺกี อนุตฺราโส อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหรตีติ— สีโหว สทฺเทสุ อสนฺตสนฺโต.
วาโตว ชาลมฺหิ อสชฺชมาโน ติ. วาโต ติ ปุรตฺถิมา วาตา ปจฺฉิมา วาตา อุตฺตรา วาตา ทกฺขิณา วาตา สรชา วาตา อรชา วาตา สีตา วาตา อุณฺหา วาตา ปริตฺตา วาตา อธิมตฺตา วาตา เวรมฺภวาตา ปกฺขวาตา สุปณฺณวาตา ตาลปณฺณวาตา วิธูปนวาตา. ชาลํ วุจฺจติ สุตฺตชาลํ. ยถา วาโต ชาลมฺหิ น สชฺชติ น คณฺหาติ น พชฺฌติ น ปลิพชฺฌติ, เอวเมว ทฺเว ชาลา— ตณฺหาชาลญฺจ ทิฏฺฐิชาลญฺจ …เป… อิทํ ตณฺหาชาลํ …เป… อิทํ ทิฏฺฐิชาลํ. ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส ตณฺหาชาลํ ปหีนํ ทิฏฺฐิชาลํ ปฏินิสฺสฏฺฐํ, ตณฺหาชาลสฺส ปหีนตฺตา ทิฏฺฐิชาลสฺส ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ รูเป น สชฺชติ สทฺเท น สชฺชติ …เป… ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ น สชฺชติ น คณฺหาติ น พชฺฌติ น ปลิพชฺฌติ นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ— วาโตว ชาลมฺหิ อสชฺชมาโน.
ปทุมํว โตเยน อลิมฺปมาโน ติ ปทุมํ วุจฺจติ ปทุมปุปฺผํ. โตยํ วุจฺจติ อุทกํ. ยถา ปทุมปุปฺผํ โตเยน น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ, อลิตฺตํ อปลิตฺตํ อนุปลิตฺตํ, เอวเมว ทฺเว เลปา— ตณฺหาเลโป จ ทิฏฺฐิเลโป จ …เป… อยํ ตณฺหาเลโป …เป… อยํ ทิฏฺฐิเลโป. ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส ตณฺหาเลโป ปหีโน, ทิฏฺฐิเลโป ปฏินิสฺสฏฺโฐ. ตณฺหาเลปสฺส ปหีนตฺตา ทิฏฺฐิเลปสฺส ปฏินิสฏฺฐตฺตา โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ รูเป น ลิมฺปติ สทฺเท น ลิมฺปติ …เป… ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ, อลิตฺโต อปลิตฺโต อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ— ปทุมํว โตเยน อลิมฺปมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“สีโหว สทฺเทสุ อสนฺตสนฺโต,
วาโตว ชาลมฺหิ อสชฺชมาโน;
ปทุมํว โตเยน อลิมฺปมาโน,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
สีโห ยถา ทาฐพลี ปสยฺห,
ราชา มิคานํ อภิภุยฺย จารี;
เสเวถ ปนฺตานิ เสนาสนานิ,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (8)
สีโห ยถา ทาฐพลี ปสยฺห, ราชา มิคานํ อภิภุยฺย จารี ติ ยถา สีโห มิคราชา ทาฐพลี ทาฐาวุโธ สพฺเพ ติรจฺฉานคเต ปาเณ อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา มทฺทิตฺวา จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ ปญฺญาพลี ปญฺญาวุโธ สพฺพปาณภูเต ปุคฺคเล ปญฺญาย อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา มทฺทิตฺวา จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ— สีโห ยถา ทาฐพลี ปสยฺห, ราชา มิคานํ อภิภุยฺย จารี.
เสเวถ ปนฺตานิ เสนาสนานี ติ ยถา สีโห มิคราชา อรญฺญวนมชฺโฌคาเหตฺวา จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฏิเสวติ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหเสฺสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานิ. โส เอโก คจฺฉติ เอโก ติฏฺฐติ เอโก นิสีทติ เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ เอโก ปฏิกฺกมติ เอโก รโห นิสีทติ เอโก จงฺกมํ อธิฏฺฐาติ เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ— เสเวถ ปนฺตานิ เสนาสนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“สีโห ยถา ทาฐพลี ปสยฺห,
ราชา มิคานํ อภิภุยฺย จารี;
เสเวถ ปนฺตานิ เสนาสนานิ,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺติํ,
อาเสวมาโน มุทิตญฺจ กาเล;
สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (9)
เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺติํ, อาเสวมาโน มุทิตญฺจ กาเล ติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ ตถา ทุติยํ… ตถา ตติยํ… ตถา จตุตฺถํ… อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ; กรุณาสหคเตน เจตสา …เป… มุทิตาสหคเตน เจตสา …เป… อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรตีติ— เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺติํ, อาเสวมาโน มุทิตญฺจ กาเล.
สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน ติ เมตฺตาย ภาวิตตฺตา เย ปุรตฺถิมาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย ปจฺฉิมาย ทิสาย สตฺตา …เป… เย อุตฺตราย ทิสาย สตฺตา… เย ทกฺขิณาย ทิสาย สตฺตา… เย ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย สตฺตา… เย ปจฺฉิมาย อนุทิสาย สตฺตา… เย อุตฺตราย อนุทิสาย สตฺตา… เย ทกฺขิณาย อนุทิสาย สตฺตา… เย เหฏฺฐิมาย ทิสาย สตฺตา… เย อุปริมาย ทิสาย สตฺตา… เย ทสสุ ทิสาสุ สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ. กรุณาย ภาวิตตฺตา… มุทิตาย ภาวิตตฺตา… อุเปกฺขาย ภาวิตตฺตา เย ปุรตฺถิมาย ทิสาย สตฺตา …เป… เย ทสสุ ทิสาสุ สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ. สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน ติ สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน, อปฺปฏิวิรุชฺฌมาโน อนาฆาติยมาโน อปฺปฏิหญฺญมาโนติ— สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺติํ,
อาเสวมาโน มุทิตญฺจ กาเล;
สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
ราคญฺจ โทสญฺจ ปหาย โมหํ,
สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ;
อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหิ,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (10)
ราคญฺจ โทสญฺจ ปหาย โมหนฺ ติ. ราโค ติ โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. โทโส ติ โย จิตฺตสฺส อาฆาโต …เป… จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส. โมโห ติ ทุกฺเข อญฺญาณํ …เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ. ราคญฺจ โทสญฺจ ปหาย โมหนฺ ติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ราคญฺจ โทสญฺจ โมหญฺจ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ— ราคญฺจ โทสญฺจ ปหาย โมหํ.
สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานี ติ. ทส สํโยชนานิ— กามราคสํโยชนํ ปฏิฆสํโยชนํ …เป… อวิชฺชาสํโยชนํ. สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานี ติ ทส สํโยชนานิ สนฺทาลยิตฺวา ปทาลยิตฺวา สมฺปทาลยิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ— สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ.
อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหี ติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ชีวิตปริโยสาเน อสนฺตาสี อนุตฺราสี อนุพฺพิคฺโค อนุสฺสงฺกี อนุตฺราโส อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหรตีติ— อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“ราคญฺจ โทสญฺจ ปหาย โมหํ,
สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ;
อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหิ,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
ภชนฺติ เสวนฺติ จ การณตฺถา,
นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา;
อตฺตตฺถปญฺญา อสุจี มนุสฺสา,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. (11)
ภชนฺติ เสวนฺติ จ การณตฺถา ติ อตฺตตฺถการณา ปรตฺถการณา อุภยตฺถการณา ทิฏฺฐธมฺมิกตฺถการณา สมฺปรายิกตฺถการณา ปรมตฺถการณา ภชนฺติ สมฺภชนฺติ เสวนฺติ นิเสวนฺติ สํเสวนฺติ ปฏิเสวนฺตีติ— ภชนฺติ เสวนฺติ จ การณตฺถา.
นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา ติ ทฺเว มิตฺตา— อคาริกมิตฺโต จ อนาคาริกมิตฺโต จ …เป… อยํ อคาริกมิตฺโต …เป… อยํ อนาคาริกมิตฺโต. นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา ติ อิเม ทฺเว มิตฺตา อการณา นิกฺการณา อเหตู อปฺปจฺจยา ทุลฺลภา ทุลฺลทฺธา สุทุลฺลทฺธา ติ— นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา.
อตฺตตฺถปญฺญา อสุจี มนุสฺสา ติ. อตฺตตฺถปญฺญา ติ อตฺตโน อตฺถาย อตฺตโน เหตุ อตฺตโน ปจฺจยา อตฺตโน การณา ภชนฺติ สมฺภชนฺติ เสวนฺติ นิเสวนฺติ สํเสวนฺติ ปฏิเสวนฺติ อาจรนฺติ สมาจรนฺติ ปยิรุปาสนฺติ ปริปุจฺฉนฺติ ปริปญฺหนฺตีติ— อตฺตตฺถปญฺญา. อสุจี มนุสฺสา ติ อสุจินา กายกมฺเมน สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจินา วจีกมฺเมน สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจินา มโนกมฺเมน สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจินา ปาณาติปาเตน …เป… อสุจินา อทินฺนาทาเนน… อสุจินา กาเมสุมิจฺฉาจาเรน… อสุจินา มุสาวาเทน… อสุจิยา ปิสุณาย วาจาย สมนฺนาคตา… อสุจิยา ผรุสาย วาจาย สมนฺนาคตา… อสุจินา สมฺผปฺปลาเปน สมนฺนาคตา… อสุจิยา อภิชฺฌาย สมนฺนาคตา… อสุจินา พฺยาปาเทน สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจิยา มิจฺฉาทิฏฺฐิยา สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจิยา เจตนาย สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจิยา ปตฺถนาย สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจินา ปณิธินา สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจี หีนา นิหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตาติ— อตฺตตฺถปญฺญา อสุจี มนุสฺสา.
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป ติ. เอโก ติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก …เป… จเร ติ อฏฺฐ จริยาโย …เป… ขคฺควิสาณกปฺโป ติ ยถา ขคฺคสฺส นาม วิสาณํ เอกํ โหติ อทุติยํ …เป… เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ—
“ภชนฺติ เสวนฺติ จ การณตฺถา,
นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา;
อตฺตตฺถปญฺญา อสุจี มนุสฺสา,
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป”ติ.
จตุตฺโถ วคฺโค.
ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทโส เอกูนวีสติโม.
อชิโต ติสฺสเมตฺเตโยฺย,
ปุณฺณโก อถ เมตฺตคู;
โธตโก อุปสีโว จ,
นนฺโท จ อถ เหมโก.
โตเทยฺยกปฺปา ทุภโย,
ชตุกณฺณี จ ปณฺฑิโต;
ภทฺราวุโธ อุทโย จ,
โปสาโล จาปิ พฺราหฺมโณ;
โมฆราชา จ เมธาวี,
ปิงฺคิโย จ มหาอิสิ.
โสฬสานํ ปเนเตสํ,
พฺราหฺมณานํว สาสนํ;
ปารายนานํ นิทฺเทสา,
ตตฺตกา จ ภวนฺติ หิ.
ขคฺควิสาณสุตฺตานํ,
นิทฺเทสาปิ ตเถว จ;
นิทฺเทสา ทุวิธา เญยฺยา,
ปริปุณฺณา สุลกฺขิตาติ.
จูฬนิทฺเทสปาฬิ นิฏฺฐิตา.