1.1 กามสุตฺตนิทฺเทส
กามํ กามยมานสฺส,
ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌติ;
อทฺธา ปีติมโน โหติ,
ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉติ.
กามํ กามยมานสฺสา ติ กามา ติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา— วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ. กตเม วตฺถุกามา? มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฏฺฐพฺพา; อตฺถรณา ปาวุรณา ทาสิทาสา อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา เขตฺตํ วตฺถุ หิรญฺญํ สุวณฺณํ คามนิคมราชธานิโย รฏฺฐญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺฐาคารญฺจ, ยํ กิญฺจิ รชนียํ วตฺถุ— วตฺถุกามา.
อปิ จ อตีตา กามา อนาคตา กามา ปจฺจุปฺปนฺนา กามา; อชฺฌตฺตา กามา พหิทฺธา กามา อชฺฌตฺตพหิทฺธา กามา; หีนา กามา มชฺฌิมา กามา ปณีตา กามา; อาปายิกา กามา มานุสิกา กามา ทิพฺพา กามา; ปจฺจุปฏฺฐิตา กามา นิมฺมิตา กามา อนิมฺมิตา กามา ปรนิมฺมิตา กามา; ปริคฺคหิตา กามา อปริคฺคหิตา กามา มมายิตา กามา อมมายิตา กามา; สพฺเพปิ กามาวจรา ธมฺมา, สพฺเพปิ รูปาวจรา ธมฺมา, สพฺเพปิ อรูปาวจรา ธมฺมา, ตณฺหาวตฺถุกา ตณฺหารมฺมณา กามนียฏฺเฐน รชนียฏฺเฐน มทนียฏฺเฐน กามา— อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา.
กตเม กิเลสกามา? ฉนฺโท กาโม ราโค กาโม ฉนฺทราโค กาโม; สงฺกปฺโป กาโม ราโค กาโม สงฺกปฺปราโค กาโม; โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามเสฺนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ.
“อทฺทสํ กาม เต มูลํ,
สงฺกปฺปา กาม ชายสิ;
น ตํ สงฺกปฺปยิสฺสามิ,
เอวํ กาม น เหหิสี”ติ.—
อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. กามยมานสฺสา ติ กามยมานสฺส อิจฺฉมานสฺส สาทิยมานสฺส ปตฺถยมานสฺส ปิหยมานสฺส อภิชปฺปมานสฺสาติ— กามํ กามยมานสฺส.
ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌตี ติ. ตสฺส เจ ติ ตสฺส ขตฺติยสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา เวสฺสสฺส วา สุทฺทสฺส วา คหฏฺฐสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา เทวสฺส วา มนุสฺสสฺส วา. ตนฺ ติ วตฺถุกามา วุจฺจนฺติ— มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฏฺฐพฺพา. สมิชฺฌตี ติ อิชฺฌติ สมิชฺฌติ ลภติ ปฏิลภติ อธิคจฺฉติ วินฺทตีติ— ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌติ.
อทฺธา ปีติมโน โหตี ติ. อทฺธา ติ เอกํสวจนํ นิสฺสํสยวจนํ นิกฺกงฺขาวจนํ อทฺเวชฺฌวจนํ อทฺเวฬฺหกวจนํ นิโยควจนํ อปณฺณกวจนํ อวตฺถาปนวจนเมตํ— อทฺธาติ. ปีตี ติ ยา ปญฺจกามคุณปฏิสญฺญุตฺตา ปีติ ปามุชฺชํ อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ ตุฏฺฐิ โอทคฺยํ อตฺตมนตา อภิผรณตา จิตฺตสฺส. มโน ติ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตุ, อยํ วุจฺจติ มโน. อยํ มโน อิมาย ปีติยา สหคโต โหติ สหชาโต สํสฏฺโฐ สมฺปยุตฺโต เอกุปฺปาโท เอกนิโรโธ เอกวตฺถุโก เอการมฺมโณ. ปีติมโน โหตี ติ ปีติมโน โหติ ตุฏฺฐมโน หฏฺฐมโน ปหฏฺฐมโน อตฺตมโน อุทคฺคมโน มุทิตมโน ปโมทิตมโน โหตีติ— อทฺธา ปีติมโน โหติ.
ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉตี ติ. ลทฺธา ติ ลภิตฺวา ปฏิลภิตฺวา อธิคนฺตฺวา วินฺทิตฺวา. มจฺโจ ติ สตฺโต นโร มานโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ ชนฺตุ อินฺทคุ มนุโช. ยทิจฺฉตี ติ ยํ อิจฺฉติ ยํ สาทิยติ ยํ ปตฺเถติ ยํ ปิเหติ ยํ อภิชปฺปติ, รูปํ วา สทฺทํ วา คนฺธํ วา รสํ วา โผฏฺฐพฺพํ วาติ, ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉติ.
เตนาห ภควา—
“กามํ กามยมานสฺส,
ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌติ;
อทฺธา ปีติมโน โหติ,
ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉตี”ติ.
ตสฺส เจ กามยานสฺส,
ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน;
เต กามา ปริหายนฺติ,
สลฺลวิทฺโธว รุปฺปติ.
ตสฺส เจ กามยานสฺสา ติ. ตสฺส เจ ติ ตสฺส ขตฺติยสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา เวสฺสสฺส วา สุทฺทสฺส วา คหฏฺฐสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา เทวสฺส วา มนุสฺสสฺส วา. กามยานสฺสา ติ กาเม อิจฺฉมานสฺส สาทิยมานสฺส ปตฺถยมานสฺส ปิหยมานสฺส อภิชปฺปมานสฺส. อถ วา กามตณฺหาย ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหรียติ. ยถา หตฺถิยาเนน วา อสฺสยาเนน วา โคยาเนน วา อชยาเนน วา เมณฺฑยาเนน วา โอฏฺฐยาเนน วา ขรยาเนน วา ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหรียติ; เอวเมวํ กามตณฺหาย ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหรียตีติ— ตสฺส เจ กามยานสฺส.
ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน ติ. ฉนฺโท ติ โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามเสฺนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ, ตสฺส โส กามจฺฉนฺโท ชาโต โหติ สญฺชาโต นิพฺพตฺโต อภินิพฺพตฺโต ปาตุภูโต. ชนฺตุโน ติ สตฺตสฺส นรสฺส มานวสฺส โปสสฺส ปุคฺคลสฺส ชีวสฺส ชาคุสฺส ชนฺตุสฺส อินฺทคุสฺส มนุชสฺสาติ— ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน.
เต กามา ปริหายนฺตี ติ— เต วา กามา ปริหายนฺติ, โส วา กาเมหิ ปริหายติ. กถํ เต กามา ปริหายนฺติ? ตสฺส ติฏฺฐนฺตเสฺสว เต โภเค ราชาโน วา หรนฺติ, โจรา วา หรนฺติ, อคฺคิ วา ทหติ, อุทกํ วา วหติ, อปฺปิยา วา ทายาทา หรนฺติ, นิหิตํ วา นาธิคจฺฉติ, ทุปฺปยุตฺตา วา กมฺมนฺตา ภิชฺชนฺติ, กุเล วา กุลงฺคาโร อุปฺปชฺชติ, โย เต โภเค วิกิรติ วิธมติ วิทฺธํเสติ อนิจฺจตาเยว อฏฺฐมี. เอวํ เต กามา หายนฺติ ปริหายนฺติ ปริธํเสนฺติ ปริปตนฺติ อนฺตรธายนฺติ วิปฺปลุชฺชนฺติ. กถํ โส กาเมหิ ปริหายติ? ติฏฺฐนฺเตว เต โภเค โส จวติ มรติ วิปฺปลุชฺชติ. เอวํ โส กาเมหิ หายติ ปริหายติ ปริธํสติ ปริปตติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ.
โจรา หรนฺติ ราชาโน,
อคฺคิ ทหติ นสฺสติ;
อถ อนฺเตน ชหติ,
สรีรํ สปริคฺคหํ;
เอตทญฺญาย เมธาวี,
ภุญฺเชถ จ ทเทถ จ.
ทตฺวา จ ภุตฺวา จ ยถานุภาวํ, อนินฺทิโต สคฺคมุเปติ ฐานนฺติ, เต กามา ปริหายนฺติ.
สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตี ติ. ยถา อโยมเยน วา สเลฺลน วิทฺโธ, อฏฺฐิมเยน วา สเลฺลน ทนฺตมเยน วา สเลฺลน วิสาณมเยน วา สเลฺลน กฏฺฐมเยน วา สเลฺลน วิทฺโธ รุปฺปติ กุปฺปติ ฆฏฺฏียติ ปีฬียติ, พฺยาธิโต โทมนสฺสิโต โหติ, เอวเมวํ วตฺถุกามานํ วิปริณามญฺญถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. โส กามสเลฺลน จ โสกสเลฺลน จ วิทฺโธ, รุปฺปติ กุปฺปติ ฆฏฺฏียติ ปีฬียติ พฺยาธิโต โทมนสฺสิโต โหตีติ— สลฺลวิทฺโธว รุปฺปติ.
เตนาห ภควา—
“ตสฺส เจ กามยานสฺส,
ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน;
เต กามา ปริหายนฺติ,
สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตี”ติ.
โย กาเม ปริวชฺเชติ,
สปฺปเสฺสว ปทา สิโร;
โสมํ วิสตฺติกํ โลเก,
สโต สมติวตฺตติ.
โย กาเม ปริวชฺเชตี ติ. โย ติ โย ยาทิโส ยถายุตฺโต ยถาวิหิโต ยถาปกาโร ยํฐานปฺปตฺโต ยํธมฺมสมนฺนาคโต ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวโสฺส วา สุทฺโท วา คหฏฺโฐ วา ปพฺพชิโต วา เทโว วา มนุโสฺส วา. กาเม ปริวชฺเชตี ติ. กามา ติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา— วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ …เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา …เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. กาเม ปริวชฺเชตี ติ ทฺวีหิ การเณหิ กาเม ปริวชฺเชติ— วิกฺขมฺภนโต วา สมุจฺเฉทโต วา. กถํ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ? “อฏฺฐิกงฺกลูปมา กามา อปฺปสฺสาทฏฺเฐนา”ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ, “มํสเปสูปมา กามา พหุสาธารณฏฺเฐนา”ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ, “ติณุกฺกูปมา กามา อนุทหนฏฺเฐนา”ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ, “องฺคารกาสูปมา กามา มหาปริฬาหฏฺเฐนา”ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ, “สุปินกูปมา กามา อิตฺตรปจฺจุปฏฺฐานฏฺเฐนา”ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ, “ยาจิตกูปมา กามา ตาวกาลิกฏฺเฐนา”ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ, “รุกฺขผลูปมา กามา สมฺภญฺชนปริภญฺชนฏฺเฐนา”ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ, “อสิสูนูปมา กามา อธิกุฏฺฏนฏฺเฐนา”ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ, “สตฺติสูลูปมา กามา วินิวิชฺฌนฏฺเฐนา”ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ, “สปฺปสิรูปมา กามา สปฺปฏิภยฏฺเฐนา”ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ, “อคฺคิกฺขนฺธูปมา กามา มหาภิตาปนฏฺเฐนา”ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ.
พุทฺธานุสฺสติํ ภาเวนฺโตปิ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ, ธมฺมานุสฺสติํ ภาเวนฺโตปิ …เป… สํฆานุสฺสติํ ภาเวนฺโตปิ… สีลานุสฺสติํ ภาเวนฺโตปิ… จาคานุสฺสติํ ภาเวนฺโตปิ… เทวตานุสฺสติํ ภาเวนฺโตปิ… อานาปานสฺสติํ ภาเวนฺโตปิ… มรณสฺสติํ ภาเวนฺโตปิ… กายคตาสติํ ภาเวนฺโตปิ… อุปสมานุสฺสติํ ภาเวนฺโตปิ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ.
ปฐมํ ฌานํ ภาเวนฺโตปิ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ …เป… ทุติยํ ฌานํ ภาเวนฺโตปิ… ตติยํ ฌานํ ภาเวนฺโตปิ… จตุตฺถํ ฌานํ ภาเวนฺโตปิ… อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติํ ภาเวนฺโตปิ… วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติํ ภาเวนฺโตปิ… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติํ ภาเวนฺโตปิ… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ภาเวนฺโตปิ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ. เอวํ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ.
กถํ สมุจฺเฉทโต กาเม ปริวชฺเชติ? โสตาปตฺติมคฺคํ ภาเวนฺโตปิ อปายคมนีเย กาเม สมุจฺเฉทโต ปริวชฺเชติ, สกทาคามิมคฺคํ ภาเวนฺโตปิ โอฬาริเก กาเม สมุจฺเฉทโต ปริวชฺเชติ, อนาคามิมคฺคํ ภาเวนฺโตปิ อนุสหคเต กาเม สมุจฺเฉทโต ปริวชฺเชติ, อรหตฺตมคฺคํ ภาเวนฺโตปิ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ สมุจฺเฉทโต กาเม ปริวชฺเชติ. เอวํ สมุจฺเฉทโต กาเม ปริวชฺเชตีติ— โย กาเม ปริวชฺเชติ.
สปฺปเสฺสว ปทา สิโร ติ. สปฺโป วุจฺจติ อหิ. เกนฏฺเฐน สปฺโป? สํสปฺปนฺโต คจฺฉตีติ สปฺโป; ภุชนฺโต คจฺฉตีติ ภุชโค; อุเรน คจฺฉตีติ อุรโค; ปนฺนสิโร คจฺฉตีติ ปนฺนโค; สิเรน สุปตีติ สรีสโป; พิเล สยตีติ พิลาสโย; คุหายํ สยตีติ คุหาสโย; ทาฐา ตสฺส อาวุโธติ ทาฐาวุโธ; วิสํ ตสฺส โฆรนฺติ โฆรวิโส; ชิวฺหา ตสฺส ทุวิธาติ ทฺวิชิโวฺห; ทฺวีหิ ชิวฺหาหิ รสํ สายตีติ ทฺวิรสญฺญู. ยถา ปุริโส ชีวิตุกาโม อมริตุกาโม สุขกาโม ทุกฺขปฏิกฺกูโล ปาเทน สปฺปสิรํ วชฺเชยฺย วิวชฺเชยฺย ปริวชฺเชยฺย อภินิวชฺเชยฺย; เอวเมวํ สุขกาโม ทุกฺขปฏิกฺกูโล กาเม วชฺเชยฺย วิวชฺเชยฺย ปริวชฺเชยฺย อภินิวชฺเชยฺยาติ— สปฺปเสฺสว ปทา สิโร.
โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตตี ติ. โส ติ โย กาเม ปริวชฺเชติ. วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺที นนฺทิราโค, จิตฺตสฺส สาราโค อิจฺฉา มุจฺฉา อชฺโฌสานํ เคโธ ปลิเคโธ สงฺโค ปงฺโก, เอชา มายา ชนิกา สญฺชนนี สิพฺพินี ชาลินี สริตา วิสตฺติกา, สุตฺตํ วิสตา อายูหินี ทุติยา ปณิธิ ภวเนตฺติ, วนํ วนโถ สนฺธโว เสฺนโห อเปกฺขา ปฏิพนฺธุ, อาสา อาสีสนา อาสีสิตตฺตํ, รูปาสา สทฺทาสา คนฺธาสา รสาสา โผฏฺฐพฺพาสา, ลาภาสา ธนาสา ปุตฺตาสา ชีวิตาสา, ชปฺปา ปชปฺปา อภิชปฺปา ชปฺปนา ชปฺปิตตฺตํ โลลุปฺปํ โลลุปฺปายนา โลลุปฺปายิตตฺตํ ปุจฺฉญฺชิกตา สาธุกมฺยตา, อธมฺมราโค วิสมโลโภ นิกนฺติ นิกามนา ปตฺถนา ปิหนา สมฺปตฺถนา, กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา, รูปตณฺหา อรูปตณฺหา นิโรธตณฺหา, รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺฐพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา, โอโฆ โยโค คนฺโถ อุปาทานํ อาวรณํ นีวรณํ ฉทนํ พนฺธนํ, อุปกฺกิเลโส อนุสโย ปริยุฏฺฐานํ ลตา เววิจฺฉํ, ทุกฺขมูลํ ทุกฺขนิทานํ ทุกฺขปฺปภโว มารปาโส มารพฬิสํ มารวิสโย, ตณฺหานที ตณฺหาชาลํ ตณฺหาคทฺทูลํ ตณฺหาสมุทฺโท อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ.
วิสตฺติกา ติ. เกนฏฺเฐน วิสตฺติกา? วิสตาติ วิสตฺติกา; วิสาลาติ วิสตฺติกา; วิสฏาติ วิสตฺติกา; วิสกฺกตีติ วิสตฺติกา; วิสํหรตีติ วิสตฺติกา; วิสํวาทิกาติ วิสตฺติกา; วิสมูลาติ วิสตฺติกา; วิสผลาติ วิสตฺติกา; วิสปริโภโคติ วิสตฺติกา; วิสาลา วา ปน สา ตณฺหา รูเป สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺฐพฺเพ, กุเล คเณ อาวาเส ลาเภ ยเส, ปสํสาย สุเข จีวเร ปิณฺฑปาเต เสนาสเน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร, กามธาตุยา รูปธาตุยา อรูปธาตุยา, กามภเว รูปภเว อรูปภเว, สญฺญาภเว อสญฺญาภเว เนวสญฺญานาสญฺญาภเว, เอกโวการภเว จตุโวการภเว ปญฺจโวการภเว, อตีเต อนาคเต ปจฺจุปฺปนฺเน, ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกา.
โลเก ติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก, ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเก. สโต ติ จตูหิ การเณหิ สโต— กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต, เวทนาสุ… จิตฺเต… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต.
อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต— อสติปริวชฺชนาย สโต, สติกรณียานํ ธมฺมานํ กตตฺตา สโต, สติปริพนฺธานํ ธมฺมานํ หตตฺตา สโต, สตินิมิตฺตานํ ธมฺมานํ อสมฺมุฏฺฐตฺตา สโต.
อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต— สติยา สมนฺนาคตตฺตา สโต, สติยา วสิตตฺตา สโต, สติยา ปาคุญฺญตาย สโต, สติยา อปจฺโจโรหณตาย สโต.
อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต— สตฺตตฺตา สโต, สนฺตตฺตา สโต, สมิตตฺตา สโต, สนฺตธมฺมสมนฺนาคตตฺตา สโต. พุทฺธานุสฺสติยา สโต, ธมฺมานุสฺสติยา สโต, สํฆานุสฺสติยา สโต, สีลานุสฺสติยา สโต, จาคานุสฺสติยา สโต, เทวตานุสฺสติยา สโต, อานาปานสฺสติยา สโต, มรณสฺสติยา สโต, กายคตาสติยา สโต, อุปสมานุสฺสติยา สโต. ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ สติ สรณตา ธารณตา อปิลาปนตา อสมฺมุสฺสนตา สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค เอกายนมคฺโค, อยํ วุจฺจติ สติ. อิมาย สติยา อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต, โส วุจฺจติ สโต.
โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตตี ติ. โลเก วา สา วิสตฺติกา, โลเก วา ตํ วิสตฺติกํ สโต ตรติ อุตฺตรติ ปตรติ สมติกฺกมติ วีติวตฺตตีติ— โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตติ.
เตนาห ภควา—
“โย กาเม ปริวชฺเชติ,
สปฺปเสฺสว ปทา สิโร;
โสมํ วิสตฺติกํ โลเก,
สโต สมติวตฺตตี”ติ.
เขตฺตํ วตฺถุํ หิรญฺญํ วา,
ควาสฺสํ ทาสโปริสํ;
ถิโย พนฺธู ปุถุ กาเม,
โย นโร อนุคิชฺฌติ.
เขตฺตํ วตฺถุํ หิรญฺญํ วา ติ. เขตฺตนฺ ติ สาลิกฺเขตฺตํ วีหิกฺเขตฺตํ มุคฺคกฺเขตฺตํ มาสกฺเขตฺตํ ยวกฺเขตฺตํ โคธุมกฺเขตฺตํ ติลกฺเขตฺตํ. วตฺถุนฺ ติ ฆรวตฺถุํ โกฏฺฐกวตฺถุํ ปุเรวตฺถุํ ปจฺฉาวตฺถุํ อารามวตฺถุํ วิหารวตฺถุํ. หิรญฺญนฺ ติ หิรญฺญํ วุจฺจติ กหาปโณติ— เขตฺตํ วตฺถุํ หิรญฺญํ วา.
ควาสฺสํ ทาสโปริสนฺ ติ. ควนฺ ติ ควา วุจฺจนฺติ. อสฺสา ติ ปสุกาทโย วุจฺจนฺติ. ทาสา ติ จตฺตาโร ทาสา— อนฺโตชาตโก ทาโส, ธนกฺกีตโก ทาโส, สามํ วา ทาสพฺยํ อุเปติ, อกามโก วา ทาสวิสยํ อุเปติ.
“อามาย ทาสาปิ ภวนฺติ เหเก,
ธเนน กีตาปิ ภวนฺติ ทาสา;
สามญฺจ เอเก อุปยนฺติ ทาสฺยํ,
ภยาปนุณฺณาปิ ภวนฺติ ทาสา”ติ.
ปุริสา ติ ตโย ปุริสา— ภตกา, กมฺมกรา, อุปชีวิโนติ— ควาสฺสํ ทาสโปริสํ.
ถิโย พนฺธู ปุถุ กาเม ติ. ถิโย ติ อิตฺถิปริคฺคโห วุจฺจติ. พนฺธู ติ จตฺตาโร พนฺธู— ญาติพนฺธวาปิ พนฺธุ, โคตฺตพนฺธวาปิ พนฺธุ, มนฺตพนฺธวาปิ พนฺธุ, สิปฺปพนฺธวาปิ พนฺธุ. ปุถุ กาเม ติ พหู กาเม. เอเต ปุถุ กามา มนาปิกา รูปา …เป… มนาปิกา โผฏฺฐพฺพาติ— ถิโย พนฺธู ปุถุ กาเม.
โย นโร อนุคิชฺฌตี ติ. โย ติ โย ยาทิโส ยถายุตฺโต ยถาวิหิโต ยถาปกาโร ยํฐานปฺปตฺโต ยํธมฺมสมนฺนาคโต ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวโสฺส วา สุทฺโท วา คหฏฺโฐ วา ปพฺพชิโต วา เทโว วา มนุโสฺส วา. นโร ติ สตฺโต นโร มานโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ ชนฺตุ อินฺทคุ มนุโช. อนุคิชฺฌตี ติ กิเลสกาเมน วตฺถุกาเมสุ คิชฺฌติ อนุคิชฺฌติ ปลิคิชฺฌติ ปลิพชฺฌตีติ— โย นโร อนุคิชฺฌติ.
เตนาห ภควา—
“เขตฺตํ วตฺถุํ หิรญฺญํ วา,
ควาสฺสํ ทาสโปริสํ;
ถิโย พนฺธู ปุถุ กาเม,
โย นโร อนุคิชฺฌตี”ติ.
อพลา นํ พลียนฺติ,
มทฺทนฺเตนํ ปริสฺสยา;
ตโต นํ ทุกฺขมเนฺวติ,
นาวํ ภินฺนมิโวทกํ.
อพลา นํ พลียนฺตี ติ. อพลา ติ อพลา กิเลสา ทุพฺพลา อปฺปพลา อปฺปถามกา หีนา นิหีนา ( ) โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตา. เต กิเลสา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ปริสหนฺติ อภิภวนฺติ อชฺโฌตฺถรนฺติ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺตีติ, เอวมฺปิ อพลา นํ พลียนฺติ. อถ วา อพลํ ปุคฺคลํ ทุพฺพลํ อปฺปพลํ อปฺปถามกํ หีนํ นิหีนํ โอมกํ ลามกํ ฉตุกฺกํ ปริตฺตํ, ยสฺส นตฺถิ สทฺธาพลํ วีริยพลํ สติพลํ สมาธิพลํ ปญฺญาพลํ หิริพลํ โอตฺตปฺปพลํ. เต กิเลสา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ปริสหนฺติ อภิภวนฺติ อชฺโฌตฺถรนฺติ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺตีติ— เอวมฺปิ อพลา นํ พลียนฺตีติ.
มทฺทนฺเตนํ ปริสฺสยา ติ. ทฺเว ปริสฺสยา— ปากฏปริสฺสยา จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา จ. กตเม ปากฏปริสฺสยา ? สีหา พฺยคฺฆา ทีปี อจฺฉา ตรจฺฉา โกกา มหิํสา หตฺถี อหี วิจฺฉิกา สตปที, โจรา วา อสฺสุ มานวา วา กตกมฺมา วา อกตกมฺมา วา, จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค, กาโส สาโส ปินาโส ฑาโห ชโร, กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สูลา วิสูจิกา, กุฏฺฐํ คณฺโฑ กิลาโส โสโส อปมาโร, ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รขสา วิตจฺฉิกา โลหิตปิตฺตํ, มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา, ปิตฺตสมุฏฺฐานา อาพาธา เสมฺหสมุฏฺฐานา อาพาธา วาตสมุฏฺฐานา อาพาธา สนฺนิปาติกา อาพาธา อุตุปริณามชา อาพาธา วิสมปริหารชา อาพาธา, โอปกฺกมิกา อาพาธา กมฺมวิปากชา อาพาธา, สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสา อิติ วา— อิเม วุจฺจนฺติ ปากฏปริสฺสยา.
กตเม ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา ? กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ, กามจฺฉนฺทนีวรณํ พฺยาปาทนีวรณํ ถินมิทฺธนีวรณํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ, ราโค โทโส โมโห โกโธ อุปนาโห มกฺโข ปฬาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ, มายา สาเฐยฺยํ ถมฺโภ สารมฺโภ มาโน อติมาโน มโท ปมาโท, สพฺเพ กิเลสา สพฺเพ ทุจฺจริตา สพฺเพ ทรถา สพฺเพ ปริฬาหา สพฺเพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขารา— อิเม วุจฺจนฺติ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา.
ปริสฺสยา ติ เกนฏฺเฐน ปริสฺสยา? ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา, ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา, ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา. กถํ ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา? เต ปริสฺสยา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ปริสหนฺติ อภิภวนฺติ อชฺโฌตฺถรนฺติ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺติ. เอวํ ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา. กถํ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา? เต ปริสฺสยา กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายาย ปริหานาย สํวตฺตนฺติ. กตเมสํ กุสลานํ ธมฺมานํ? สมฺมาปฏิปทาย อนุโลมปฏิปทาย อปจฺจนีกปฏิปทาย อวิรุทฺธปฏิปทาย อนฺวตฺถปฏิปทาย ธมฺมานุธมฺมปฏิปทาย, สีเลสุ ปริปูริการิตาย อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาย โภชเน มตฺตญฺญุตาย, ชาคริยานุโยคสฺส สติสมฺปชญฺญสฺส, จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ ภาวนานุโยคสฺส จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ ภาวนานุโยคสฺส จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวนานุโยคสฺส, ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวนานุโยคสฺส ปญฺจนฺนํ พลานํ ภาวนานุโยคสฺส, สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ ภาวนานุโยคสฺส อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ภาวนานุโยคสฺส— อิเมสํ กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายาย ปริหานาย สํวตฺตนฺติ. เอวํ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ— ปริสฺสยา.
กถํ ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา? ตตฺเถเต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยา. ยถา พิเล พิลาสยา ปาณา สยนฺติ, ทเก ทกาสยา ปาณา สยนฺติ, วเน วนาสยา ปาณา สยนฺติ, รุกฺเข รุกฺขาสยา ปาณา สยนฺติ, เอวเมวํ ตตฺเถเต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยา. เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ— ปริสฺสยา.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา—
“สานฺเตวาสิโก, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติ. กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สานฺเตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชนฺติ เย ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สํโยชนิยา, ตฺยสฺส อนฺโต วสนฺติ อนฺวาสวนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ— ตสฺมา สานฺเตวาสิโกติ วุจฺจติ. เต นํ สมุทาจรนฺติ. สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ— ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติ.
ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โสเตน สทฺทํ สุตฺวา, ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา, ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา, กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา, มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย อุปฺปชฺชนฺติ เย ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สํโยชนิยา, ตฺยสฺส อนฺโต วสนฺติ อนฺวาสวนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ— ตสฺมา สานฺเตวาสิโกติ วุจฺจติ. เต นํ สมุทาจรนฺติ. สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ— ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สานฺเตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรตี”ติ. เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ— ปริสฺสยา.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา—
“ตโยเม, ภิกฺขเว, อนฺตรามลา— อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกา. กตเม ตโย? โลโภ, ภิกฺขเว, อนฺตรามโล อนฺตราอมิตฺโต อนฺตราสปตฺโต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโก. โทโส …เป… โมโห, ภิกฺขเว, อนฺตรามโล อนฺตราอมิตฺโต อนฺตราสปตฺโต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโก. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย อนฺตรามลา— อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกา.
อนตฺถชนโน โลโภ,
โลโภ จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ,
ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ.
ลุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ,
ลุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ ตทา โหติ,
ยํ โลโภ สหเต นรํ.
อนตฺถชนโน โทโส,
โทโส จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ,
ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ.
กุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ,
กุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ ตทา โหติ,
ยํ โทโส สหเต นรํ.
อนตฺถชนโน โมโห,
โมโห จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ,
ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ.
มูโฬฺห อตฺถํ น ชานาติ,
มูโฬฺห ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ ตทา โหติ,
ยํ โมโห สหเต นรนฺ”ติ.
เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ— ปริสฺสยา.
วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา— “ตโย โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ, อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย. กตเม ตโย? โลโภ โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ, อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย. โทโส โข, มหาราช …เป… โมโห โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ, อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย. อิเม โข, มหาราช, ตโย ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ, อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย.
โลโภ โทโส จ โมโห จ,
ปุริสํ ปาปเจตสํ;
หิํสนฺติ อตฺตสมฺภูตา,
ตจสารํว สมฺผลนฺ”ติ.
เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ— ปริสฺสยา.
วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา—
“ราโค จ โทโส จ อิโตนิทานา,
อรติ รติ โลมหํโส อิโตชา;
อิโต สมุฏฺฐาย มโนวิตกฺกา,_
กุมารกา ธงฺกมิโวสฺสชนฺตี”ติ.
เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ— ปริสฺสยา. มทฺทนฺเตนํ ปริสฺสยา ติ. เต ปริสฺสยา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ปริสหนฺติ อภิภวนฺติ อชฺโฌตฺถรนฺติ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺตีติ— มทฺทนฺเตนํ ปริสฺสยา.
ตโต นํ ทุกฺขมเนฺวตี ติ. ตโต ติ ตโต ตโต ปริสฺสยโต ตํ ปุคฺคลํ ทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, ชาติทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, ชราทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, พฺยาธิทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, มรณทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, เนรยิกํ ทุกฺขํ, ติรจฺฉานโยนิกํ ทุกฺขํ, เปตฺติวิสยิกํ ทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, มานุสิกํ ทุกฺขํ… คพฺโภกฺกนฺติมูลกํ ทุกฺขํ… คพฺเภ ฐิติมูลกํ ทุกฺขํ… คพฺภา วุฏฺฐานมูลกํ ทุกฺขํ… ชาตสฺสูปนิพนฺธกํ ทุกฺขํ… ชาตสฺส ปราเธยฺยกํ ทุกฺขํ… อตฺตูปกฺกมํ ทุกฺขํ… ปรูปกฺกมํ ทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, ทุกฺขทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, สงฺขารทุกฺขํ… วิปริณามทุกฺขํ… จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค, กาโส สาโส ปินาโส ฑาโห ชโร, กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สูลา วิสูจิกา, กุฏฺฐํ คณฺโฑ กิลาโส โสโส อปมาโร, ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รขสา วิตจฺฉิกา โลหิตปิตฺตํ, มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา ปิตฺตสมุฏฺฐานา อาพาธา เสมฺหสมุฏฺฐานา อาพาธา วาตสมุฏฺฐานา อาพาธา สนฺนิปาติกา อาพาธา อุตุปริณามชา อาพาธา วิสมปริหารชา อาพาธา, โอปกฺกมิกา อาพาธา กมฺมวิปากชา อาพาธา, สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสทุกฺขํ… มาตุมรณํ ทุกฺขํ… ปิตุมรณํ ทุกฺขํ… ภาตุมรณํ ทุกฺขํ… ภคินิมรณํ ทุกฺขํ… ปุตฺตมรณํ ทุกฺขํ… ธีตุมรณํ ทุกฺขํ… ญาติพฺยสนํ ทุกฺขํ… โภคพฺยสนํ ทุกฺขํ… โรคพฺยสนํ ทุกฺขํ… สีลพฺยสนํ ทุกฺขํ… ทิฏฺฐิพฺยสนํ ทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหตีติ— ตโต นํ ทุกฺขมเนฺวติ.
นาวํ ภินฺนมิโวทกนฺ ติ. ยถา ภินฺนํ นาวํ ทกเมสิํ ตโต ตโต อุทกํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, ปุรโตปิ อุทกํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, ปจฺฉโตปิ… เหฏฺฐโตปิ… ปสฺสโตปิ อุทกํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ; เอวเมวํ ตโต ตโต ปริสฺสยโต ตํ ปุคฺคลํ ทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, ชาติทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ …เป… ทิฏฺฐิพฺยสนํ ทุกฺขํ อเนฺวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหตีติ— นาวํ ภินฺนมิโวทกํ.
เตนาห ภควา—
“อพลา นํ พลียนฺติ,
มทฺทนฺเต นํ ปริสฺสยา;
ตโต นํ ทุกฺขมเนฺวติ,
นาวํ ภินฺนมิโวทกนฺ”ติ.
ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโต,
กามานิ ปริวชฺชเย;
เต ปหาย ตเร โอฆํ,
นาวํ สิตฺวาว ปารคู.
ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโต ติ. ตสฺมา ติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา เอตํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมาโน กาเมสูติ— ตสฺมา. ชนฺตู ติ สตฺโต นโร มานโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ ชนฺตุ อินฺทคุ มนุโช. สทา ติ สทา สพฺพทา สพฺพกาลํ นิจฺจกาลํ ธุวกาลํ สตตํ สมิตํ อพฺโพกิณฺณํ โปงฺขานุโปงฺขํ อุทกูมิกชาตํ อวีจิ สนฺตติ สหิตํ ผสฺสิตํ, ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ ปุริมยามํ มชฺฌิมยามํ ปจฺฉิมยามํ, กาเฬ ชุเณฺห วเสฺส เหมนฺเต คิเมฺห, ปุริเม วโยขนฺเธ มชฺฌิเม วโยขนฺเธ ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ. สโต ติ จตูหิ การเณหิ สโต— กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต, เวทนาสุ… จิตฺเต… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต. อปเรหิ จตูหิ การเณหิ สโต …เป… โส วุจฺจติ สโตติ— ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโต.
กามานิ ปริวชฺชเย ติ. กามา ติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา— วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ …เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา …เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. กามานิ ปริวชฺชเย ติ ทฺวีหิ การเณหิ กาเม ปริวชฺเชยฺย— วิกฺขมฺภนโต วา สมุจฺเฉทโต วา. กถํ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชยฺย? “อฏฺฐิกงฺกลูปมา กามา อปฺปสฺสาทฏฺเฐนา”ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชยฺย, “มํสเปสูปมา กามา พหุสาธารณฏฺเฐนา”ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชยฺย, “ติณุกฺกูปมา กามา อนุทหนฏฺเฐนา”ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชยฺย …เป… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ภาเวนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชยฺย. เอวํ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชยฺย …เป… เอวํ สมุจฺเฉทโต กาเม ปริวชฺเชยฺยาติ— กามานิ ปริวชฺชเย.
เต ปหาย ตเร โอฆนฺ ติ. เต ติ วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา กิเลสกาเม ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คมิตฺวา; กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คมิตฺวา; พฺยาปาทนีวรณํ …เป… ถินมิทฺธนีวรณํ… อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ… วิจิกิจฺฉานีวรณํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คมิตฺวา กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฐฆํ อวิชฺโชฆํ ตเรยฺย อุตฺตเรยฺย ปตเรยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺยาติ— เต ปหาย ตเร โอฆํ.
นาวํ สิตฺวาว ปารคู ติ. ยถา ครุกํ นาวํ ภาริกํ อุทกํ สิตฺวา โอสิญฺจิตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา ลหุกาย นาวาย ขิปฺปํ ลหุํ อปฺปกสิเรเนว ปารํ คจฺเฉยฺย; เอวเมวํ วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา กิเลสกาเม ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คมิตฺวา; กามจฺฉนฺทนีวรณํ… พฺยาปาทนีวรณํ… ถินมิทฺธนีวรณํ… อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ… วิจิกิจฺฉานีวรณํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คมิตฺวา ขิปฺปํ ลหุํ อปฺปกสิเรเนว ปารํ คจฺเฉยฺย. ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. ปารํ คจฺเฉยฺยา ติ— ปารํ อธิคจฺเฉยฺย, ปารํ ผุเสยฺย, ปารํ สจฺฉิกเรยฺย. ปารคู ติ โยปิ ปารํ คนฺตุกาโม โสปิ ปารคู; โยปิ ปารํ คจฺฉติ โสปิ ปารคู; โยปิ ปารงฺคโต, โสปิ ปารคู.
วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา—
“ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณติ โข, ภิกฺขเว, อรหโต เอตํ อธิวจนํ. โส อภิญฺญาปารคู ปริญฺญาปารคู ปหานปารคู ภาวนาปารคู สจฺฉิกิริยาปารคู สมาปตฺติปารคู. อภิญฺญาปารคู สพฺพธมฺมานํ, ปริญฺญาปารคู สพฺพทุกฺขานํ, ปหานปารคู สพฺพกิเลสานํ, ภาวนาปารคู จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ, สจฺฉิกิริยาปารคู นิโรธสฺส, สมาปตฺติปารคู สพฺพสมาปตฺตีนํ. โส วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยสฺมิํ สีลสฺมิํ, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยสฺมิํ สมาธิสฺมิํ, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย ปญฺญาย, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย วิมุตฺติยา. โส ปารงฺคโต ปารปฺปตฺโต อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต โกฏิคโต โกฏิปฺปตฺโต ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปตฺโต โวสานคโต โวสานปฺปตฺโต ตาณคโต ตาณปฺปตฺโต เลณคโต เลณปฺปตฺโต สรณคโต สรณปฺปตฺโต อภยคโต อภยปฺปตฺโต อจฺจุตคโต อจฺจุตปฺปตฺโต อมตคโต อมตปฺปตฺโต นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปตฺโต. โส วุฏฺฐวาโส จิณฺณจรโณ คตทฺโธ คตทิโส คตโกฏิโก ปาลิตพฺรหฺมจริโย อุตฺตมทิฏฺฐิปฺปตฺโต ภาวิตมคฺโค ปหีนกิเลโส ปฏิวิทฺธากุปฺโป สจฺฉิกตนิโรโธ, ทุกฺขํ ตสฺส ปริญฺญาตํ, สมุทโย ปหีโน, มคฺโค ภาวิโต, นิโรโธ สจฺฉิกโต, อภิญฺเญยฺยํ อภิญฺญาตํ, ปริญฺเญยฺยํ ปริญฺญาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ.
โส อุกฺขิตฺตปลิโฆ สํกิณฺณปริกฺโข อพฺพุเฬฺหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสญฺญุตฺโต ปญฺจงฺควิปฺปหีโน ฉฬงฺคสมนฺนาคโต เอการกฺโข จตุราปเสฺสโน ปนุณฺณปจฺเจกสจฺโจ สมวยสฏฺเฐสโน อนาวิลสงฺกปฺโป ปสฺสทฺธกายสงฺขาโร สุวิมุตฺตจิตฺโต สุวิมุตฺตปญฺโญ เกวลี วุสิตวา อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปฺปตฺโต. โส เนวาจินติ นาปจินติ, อปจินิตฺวา ฐิโต. เนว ปชหติ น อุปาทิยติ, ปชหิตฺวา ฐิโต. เนว สํสิพฺพติ น อุสฺสิเนติ, วิสินิตฺวา ฐิโต. เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ, วิธูเปตฺวา ฐิโต. อเสกฺเขน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคตตฺตา ฐิโต. อเสกฺเขน สมาธิกฺขนฺเธน… อเสกฺเขน ปญฺญากฺขนฺเธน… อเสกฺเขน วิมุตฺติกฺขนฺเธน… อเสกฺเขน วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธน สมนฺนาคตตฺตา ฐิโต. สจฺจํ สมฺปฏิปาทิยิตฺวา ฐิโต. เอชํ สมติกฺกมิตฺวา ฐิโต. กิเลสคฺคิํ ปริยาทิยิตฺวา ฐิโต, อปริคมนตาย ฐิโต, กฏํ สมาทาย ฐิโต, มุตฺติปฏิเสวนตาย ฐิโต, เมตฺตาย ปาริสุทฺธิยา ฐิโต, กรุณาย… มุทิตาย… อุเปกฺขาย ปาริสุทฺธิยา ฐิโต, อจฺจนฺตปาริสุทฺธิยา ฐิโต, อตมฺมยตาย ปาริสุทฺธิยา ฐิโต, วิมุตฺตตฺตา ฐิโต, สนฺตุสฺสิตตฺตา ฐิโต, ขนฺธปริยนฺเต ฐิโต, ธาตุปริยนฺเต ฐิโต, อายตนปริยนฺเต ฐิโต, คติปริยนฺเต ฐิโต, อุปปตฺติปริยนฺเต ฐิโต, ปฏิสนฺธิปริยนฺเต ฐิโต, ภวปริยนฺเต ฐิโต, สํสารปริยนฺเต ฐิโต วฏฺฏปริยนฺเต ฐิโต, อนฺติเม ภเว ฐิโต, อนฺติเม สมุสฺสเย ฐิโต, อนฺติมเทหธโร อรหา.
ตสฺสายํ ปจฺฉิมโก ภโว,
จริโมยํ สมุสฺสโย;
ชาติมรณสํสาโร,
นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโว”ติ.
นาวํ สิตฺวาว ปารคูติ. เตนาห ภควา—
“ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโต,
กามานิ ปริวชฺชเย;
เต ปหาย ตเร โอฆํ,
นาวํ สิตฺวาว ปารคู”ติ.
กามสุตฺตนิทฺเทโส ปฐโม.