1.10 ปุราเภทสุตฺตนิทฺเทส
อถ ปุราเภทสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ—
กถํทสฺสี กถํสีโล,
อุปสนฺโตติ วุจฺจติ;
ตํ เม โคตม ปพฺรูหิ,
ปุจฺฉิโต อุตฺตมํ นรํ.
กถํทสฺสี กถํสีโล, อุปสนฺโตติ วุจฺจตี ติ. กถํทสฺสี ติ กีทิเสน ทสฺสเนน สมนฺนาคโต, กิํสณฺฐิเตน, กิํปกาเรน, กิํปฏิภาเคนาติ— กถํทสฺสี. กถํสีโล ติ กีทิเสน สีเลน สมนฺนาคโต, กิํสณฺฐิเตน, กิํปกาเรน, กิํปฏิภาเคนาติ— กถํทสฺสี กถํสีโล. อุปสนฺโตติ วุจฺจตี ติ สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ วุจฺจติ ปวุจฺจติ กถียติ ภณียติ ทีปียติ โวหรียติ. กถํทสฺสีติ อธิปญฺญํ ปุจฺฉติ, กถํสีโลติ อธิสีลํ ปุจฺฉติ, อุปสนฺโตติ อธิจิตฺตํ ปุจฺฉตีติ— กถํทสฺสี กถํสีโล อุปสนฺโตติ วุจฺจติ.
ตํ เม โคตม ปพฺรูหี ติ. ตนฺ ติ ยํ ปุจฺฉามิ, ยํ ยาจามิ, ยํ อชฺเฌสามิ, ยํ ปสาเทมิ. โคตมา ติ โส นิมฺมิโต พุทฺธํ ภควนฺตํ โคตฺเตน อาลปติ. ปพฺรูหี ติ พฺรูหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวร วิภช อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ— ตํ เม โคตม ปพฺรูหิ.
ปุจฺฉิโต อุตฺตมํ นรนฺ ติ. ปุจฺฉิโต ติ ปุฏฺโฐ ปุจฺฉิโต ยาจิโต อชฺเฌสิโต ปสาทิโต. อุตฺตมํ นรนฺ ติ อคฺคํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ นรนฺติ— ปุจฺฉิโต อุตฺตมํ นรํ.
เตนาห โส นิมฺมิโต—
“กถํทสฺสี กถํสีโล,
อุปสนฺโตติ วุจฺจติ;_
ตํ เม โคตม ปพฺรูหิ,
ปุจฺฉิโต อุตฺตมํ นรนฺ”ติ.
วีตตโณฺห ปุรา เภทา, (อิติ ภควา)
ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโต;
เวมชฺเฌ นุปสงฺเขโยฺย,
ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขตํ.
วีตตโณฺห ปุรา เภทา ติ. ปุรา กายสฺส เภทา, ปุรา อตฺตภาวสฺส เภทา, ปุรา กเฬวรสฺส นิกฺเขปา, ปุรา ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉทา วีตตโณฺห วิคตตโณฺห จตฺตตโณฺห วนฺตตโณฺห มุตฺตตโณฺห ปหีนตโณฺห ปฏินิสฺสฏฺฐตโณฺห, วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺฐราโค, นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรติ.
ภควา ติ คารวาธิวจนํ. อปิ จ ภคฺคราโคติ ภควา, ภคฺคโทโสติ ภควา, ภคฺคโมโหติ ภควา, ภคฺคมาโนติ ภควา, ภคฺคทิฏฺฐีติ ภควา, ภคฺคตโณฺหติ ภควา, ภคฺคกิเลโสติ ภควา, ภชิ วิภชิ ปวิภชิ ธมฺมรตนนฺติ ภควา, ภวานํ อนฺตกโรติ ภควา, ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต ภาวิตปญฺโญติ ภควา, ภชิ วา ภควา อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหเสฺสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานีติ ภควา, ภาคี วา ภควา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺส วิมุตฺติรสสฺส อธิสีลสฺส อธิจิตฺตสฺส อธิปญฺญายาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ ฌานานํ จตุนฺนํ อปฺปมญฺญานํ จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อฏฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํ อฏฺฐนฺนํ อภิภายตนานํ นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ปญฺญาภาวนานํ ทสนฺนํ กสิณสมาปตฺตีนํ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส อสุภสมาปตฺติยาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ตถาคตพลานํ จตุนฺนํ เวสารชฺชานํ จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ ฉนฺนํ อภิญฺญานํ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ภควา. ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ, น ปิตรา กตํ, น ภาตรา กตํ, น ภคินิยา กตํ, น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ, น ญาติสาโลหิเตหิ กตํ, น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ, น เทวตาหิ กตํ; วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติ— วีตตโณฺห ปุราเภทาติ ภควา.
ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโต ติ ปุพฺพนฺโต วุจฺจติ อตีโต อทฺธา. อตีตํ อทฺธานํ อารพฺภ ตณฺหา ปหีนา, ทิฏฺฐิ ปฏินิสฺสฏฺฐา ตณฺหาย ปหีนตฺตา, ทิฏฺฐิยา ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา. เอวมฺปิ ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโต. อถ วา “เอวํรูโป อโหสิํ อตีตมทฺธานนฺ”ติ ตตฺถ นนฺทิํ น สมนฺนาเนติ, “เอวํเวทโน อโหสิํ… เอวํสญฺโญ อโหสิํ… เอวํสงฺขาโร อโหสิํ… เอวํวิญฺญาโณ อโหสิํ อตีตมทฺธานนฺ”ติ ตตฺถ นนฺทิํ น สมนฺนาเนติ. เอวมฺปิ ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโต. อถ วา “อิติ เม จกฺขุ อโหสิ อตีตมทฺธานํ— อิติ รูปา”ติ ตตฺถ น ฉนฺทราคปฏิพทฺธํ โหติ วิญฺญาณํ, น ฉนฺทราคปฏิพทฺธตฺตา วิญฺญาณสฺส น ตทภินนฺทติ; น ตทภินนฺทนฺโต. เอวมฺปิ ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโต. “อิติ เม โสตํ อโหสิ อตีตมทฺธานํ— อิติ สทฺทา”ติ, “อิติ เม ฆานํ อโหสิ อตีตมทฺธานํ— อิติ คนฺธา”ติ, “อิติ เม ชิวฺหา อโหสิ อตีตมทฺธานํ— อิติ รสา”ติ, “อิติ เม กาโย อโหสิ อตีตมทฺธานํ— อิติ โผฏฺฐพฺพา”ติ, “อิติ เม มโน อโหสิ อตีตมทฺธานํ— อิติ ธมฺมา”ติ ตตฺถ น ฉนฺทราคปฏิพทฺธํ โหติ วิญฺญาณํ, น ฉนฺทราคปฏิพทฺธตฺตา วิญฺญาณสฺส น ตทภินนฺทติ; น ตทภินนฺทนฺโต. เอวมฺปิ ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโต. อถ วา ยานิ ตานิ ปุพฺเพ มาตุคาเมน สทฺธิํ หสิตลปิตกีฬิตานิ น ตทสฺสาเทติ, น ตํ นิกาเมติ, น จ เตน วิตฺติํ อาปชฺชติ. เอวมฺปิ ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโต.
เวมชฺเฌ นุปสงฺเขโยฺย ติ. เวมชฺฌํ วุจฺจติ ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธา. ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ อารพฺภ ตณฺหา ปหีนา, ทิฏฺฐิ ปฏินิสฺสฏฺฐา. ตณฺหาย ปหีนตฺตา, ทิฏฺฐิยา ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา รตฺโตติ นุปสงฺเขโยฺย, ทุฏฺโฐติ นุปสงฺเขโยฺย, มูโฬฺหติ นุปสงฺเขโยฺย, วินิพทฺโธติ นุปสงฺเขโยฺย, ปรามฏฺโฐติ นุปสงฺเขโยฺย, วิกฺเขปคโตติ นุปสงฺเขโยฺย, อนิฏฺฐงฺคโตติ นุปสงฺเขโยฺย, ถามคโตติ นุปสงฺเขโยฺย; เต อภิสงฺขารา ปหีนา; อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติยา นุปสงฺเขโยฺย, เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา เปตฺติวิสยิโกติ วา มนุโสฺสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สญฺญีติ วา อสญฺญีติ วา เนวสญฺญีนาสญฺญีติ วา. โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ เยน สงฺขํ คจฺเฉยฺยาติ— เวมชฺเฌ นุปสงฺเขโยฺย.
ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขตนฺ ติ. ตสฺสา ติ อรหโต ขีณาสวสฺส. ปุเรกฺขารา ติ ทฺเว ปุเรกฺขารา— ตณฺหาปุเรกฺขาโร จ ทิฏฺฐิปุเรกฺขาโร จ …เป… อยํ ตณฺหาปุเรกฺขาโร …เป… อยํ ทิฏฺฐิปุเรกฺขาโร. ตสฺส ตณฺหาปุเรกฺขาโร ปหีโน, ทิฏฺฐิปุเรกฺขาโร ปฏินิสฺสฏฺโฐ. ตณฺหาปุเรกฺขารสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺฐิปุเรกฺขารสฺส ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา น ตณฺหํ วา ทิฏฺฐิํ วา ปุรโต กตฺวา จรติ, น ตณฺหาธโช น ตณฺหาเกตุ น ตณฺหาธิปเตโยฺย, น ทิฏฺฐิธโช น ทิฏฺฐิเกตุ น ทิฏฺฐาธิปเตโยฺย, น ตณฺหาย วา ทิฏฺฐิยา วา ปริวาริโต จรติ. เอวมฺปิ ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขตํ. อถ วา “เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธานนฺ”ติ ตตฺถ นนฺทิํ น สมนฺนาเนติ, “เอวํเวทโน สิยํ… เอวํสญฺโญ สิยํ… เอวํสงฺขาโร สิยํ… เอวํวิญฺญาโณ สิยํ อนาคตมทฺธานนฺ”ติ ตตฺถ นนฺทิํ น สมนฺนาเนติ. เอวมฺปิ ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขตํ. อถ วา “อิติ เม จกฺขุ สิยา อนาคตมทฺธานํ— อิติ รูปา”ติ อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ น ปณิทหติ, เจตโส อปฺปณิธานปฺปจฺจยา น ตทภินนฺทติ; น ตทภินนฺทนฺโต. เอวมฺปิ ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขตํ. “อิติ เม โสตํ สิยา อนาคตมทฺธานํ— อิติ สทฺทา”ติ, “อิติ เม ฆานํ สิยา อนาคตมทฺธานํ— อิติ คนฺธา”ติ, “อิติ เม ชิวฺหา สิยา อนาคตมทฺธานํ— อิติ รสา”ติ, “อิติ เม กาโย สิยา อนาคตมทฺธานํ— อิติ โผฏฺฐพฺพา”ติ, “อิติ เม มโน สิยา อนาคตมทฺธานํ— อิติ ธมฺมา”ติ อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ น ปณิทหติ, เจตโส อปฺปณิธานปฺปจฺจยา น ตทภินนฺทติ; น ตทภินนฺทนฺโต. เอวมฺปิ ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขตํ. อถ วา “อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวญฺญตโร”ติ วา อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ น ปณิทหติ, เจตโส อปฺปณิธานปฺปจฺจยา น ตทภินนฺทติ; น ตทภินนฺทนฺโต. เอวมฺปิ ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขตํ.
เตนาห ภควา—
“วีตตโณฺห ปุรา เภทา, (อิติ ภควา)
ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโต;
เวมชฺเฌ นุปสงฺเขโยฺย,
ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขตนฺ”ติ.
อกฺโกธโน อสนฺตาสี,
อวิกตฺถี อกุกฺกุโจ;
มนฺตภาณี อนุทฺธโต,
ส เว วาจายโต มุนิ.
อกฺโกธโน อสนฺตาสี ติ. อกฺโกธโน ติ ยญฺหิ โข วุตฺตํ. อปิ จ โกโธ ตาว วตฺตพฺโพ. ทสหากาเรหิ โกโธ ชายติ— “อนตฺถํ เม อจรี”ติ โกโธ ชายติ, “อนตฺถํ เม จรตี”ติ โกโธ ชายติ, “อนตฺถํ เม จริสฺสตี”ติ โกโธ ชายติ, “ปิยสฺส เม มนาปสฺส อนตฺถํ อจริ… อนตฺถํ จรติ… อนตฺถํ จริสฺสตี”ติ โกโธ ชายติ, “อปฺปิยสฺส เม อมนาปสฺส อตฺถํ อจริ… อตฺถํ จรติ… อตฺถํ จริสฺสตี”ติ โกโธ ชายติ, อฏฺฐาเน วา ปน โกโธ ชายติ. โย เอวรูโป จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต, ปฏิฆํ ปฏิวิโรโธ, โกโป ปโกโป สมฺปโกโป, โทโส ปโทโส สมฺปโทโส, จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส, โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ, โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ, พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ, วิโรโธ ปฏิวิโรโธ จณฺฑิกฺกํ, อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส— อยํ วุจฺจติ โกโธ.
อปิ จ โกธสฺส อธิมตฺตปริตฺตตา เวทิตพฺพา. อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ จิตฺตาวิลกรณมตฺโต โหติ, น จ ตาว มุขกุลานวิกุลาโน โหติ; อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ มุขกุลานวิกุลานมตฺโต โหติ, น จ ตาว หนุสญฺโจปโน โหติ; อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ หนุสญฺโจปนมตฺโต โหติ, น จ ตาว ผรุสวาจํ นิจฺฉารโณ โหติ; อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ผรุสวาจํ นิจฺฉารณมตฺโต โหติ, น จ ตาว ทิสาวิทิสานุวิโลกโน โหติ; อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ทิสาวิทิสานุวิโลกนมตฺโต โหติ, น จ ตาว ทณฺฑสตฺถปรามสโน โหติ; อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ทณฺฑสตฺถปรามสนมตฺโต โหติ, น จ ตาว ทณฺฑสตฺถอพฺภุกฺกิรโณ โหติ; อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ทณฺฑสตฺถอพฺภุกฺกิรณมตฺโต โหติ, น จ ตาว ทณฺฑสตฺถอภินิปาตโน โหติ; อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ทณฺฑสตฺถอภินิปาตมตฺโต โหติ, น จ ตาว ฉินฺนวิจฺฉินฺนกรโณ โหติ; อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ฉินฺนวิจฺฉินฺนกรณมตฺโต โหติ, น จ ตาว สมฺภญฺชนปลิภญฺชโน โหติ; อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ สมฺภญฺชนปลิภญฺชนมตฺโต โหติ, น จ ตาว องฺคมงฺคอปกฑฺฒโน โหติ; อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ องฺคมงฺคอปกฑฺฒนมตฺโต โหติ, น จ ตาว ชีวิตาโวโรปโน โหติ; อตฺถิ กญฺจิ กาลํ โกโธ ชีวิตาโวโรปนมตฺโต โหติ, น จ ตาว สพฺพจาคปริจฺจาคาย สณฺฐิโต โหติ. ยโต โกโธ ปรปุคฺคลํ ฆาเฏตฺวา อตฺตานํ ฆาเฏติ, เอตฺตาวตา โกโธ ปรมุสฺสทคโต ปรมเวปุลฺลปฺปตฺโต โหติ. ยสฺส โส โกโธ ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก ญาณคฺคินา ทฑฺโฒ, โส วุจฺจติ อกฺโกธโน. โกธสฺส ปหีนตฺตา อกฺโกธโน, โกธวตฺถุสฺส ปริญฺญาตตฺตา อกฺโกธโน, โกธเหตุสฺส อุปจฺฉินฺนตฺตา อกฺโกธโนติ— อกฺโกธโน.
อสนฺตาสี ติ อิเธกจฺโจ ตาสี โหติ อุตฺตาสี ปริตฺตาสี, โส ตสติ อุตฺตสติ ปริตฺตสติ ภายติ สนฺตาสํ อาปชฺชติ. กุลํ วา น ลภามิ, คณํ วา น ลภามิ, อาวาสํ วา น ลภามิ, ลาภํ วา น ลภามิ, ยสํ วา น ลภามิ, ปสํสํ วา น ลภามิ, สุขํ วา น ลภามิ, จีวรํ วา น ลภามิ, ปิณฺฑปาตํ วา น ลภามิ, เสนาสนํ วา น ลภามิ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ วา น ลภามิ, คิลานุปฏฺฐากํ วา น ลภามิ, อปฺปญฺญาโตมฺหีติ ตสติ อุตฺตสติ ปริตฺตสติ ภายติ สนฺตาสํ อาปชฺชติ.
อิธ ภิกฺขุ อสนฺตาสี โหติ อนุตฺตาสี อปริตฺตาสี; โส น ตสติ น อุตฺตสติ น ปริตฺตสติ น ภายติ น สนฺตาสํ อาปชฺชติ. กุลํ วา น ลภามิ, คณํ วา น ลภามิ, อาวาสํ วา น ลภามิ, ลาภํ วา น ลภามิ, ยสํ วา น ลภามิ, ปสํสํ วา น ลภามิ, สุขํ วา น ลภามิ, จีวรํ วา น ลภามิ, ปิณฺฑปาตํ วา น ลภามิ, เสนาสนํ วา น ลภามิ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ วา น ลภามิ, คิลานุปฏฺฐากํ วา น ลภามิ, อปฺปญฺญาโตมฺหีติ น ตสติ น อุตฺตสติ น ปริตฺตสติ น ภายติ น สนฺตาสํ อาปชฺชตีติ— อกฺโกธโน อสนฺตาสี.
อวิกตฺถี อกุกฺกุโจ ติ. อิเธกจฺโจ กตฺถี โหติ วิกตฺถี, โส กตฺถติ วิกตฺถติ— อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโนติ วา วตสมฺปนฺโนติ วา สีลพฺพตสมฺปนฺโนติ วา ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนา. อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโตติ วา มหากุลา ปพฺพชิโตติ วา, มหาโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา, ญาโต ยสสฺสี คหฏฺฐปพฺพชิตานนฺติ วา, ลาภิมฺหิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ วา, สุตฺตนฺติโกติ วา วินยธโรติ วา ธมฺมกถิโกติ วา, อารญฺญิโกติ วา ปิณฺฑปาติโกติ วา ปํสุกูลิโกติ วา เตจีวริโกติ วา, สปทานจาริโกติ วา ขลุปจฺฉาภตฺติโกติ วา เนสชฺชิโกติ วา ยถาสนฺถติโกติ วา, ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา ตติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา… วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา กตฺถติ วิกตฺถติ. เอวํ น กตฺถติ น วิกตฺถติ, กตฺถนา วิกตฺถนา อารโต วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ— อวิกตฺถี.
อกุกฺกุโจ ติ. กุกฺกุจฺจนฺ ติ หตฺถกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, ปาทกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, หตฺถปาทกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตา กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญิตา, วิกาเล กาลสญฺญิตา กาเล วิกาลสญฺญิตา, อวชฺเช วชฺชสญฺญิตา วชฺเช อวชฺชสญฺญิตา; ยํ เอวรูปํ กุกฺกุจฺจํ กุกฺกุจฺจายนา กุกฺกุจฺจายิตตฺตํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข— อิทํ วุจฺจติ กุกฺกุจฺจํ.
อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข กตตฺตา จ อกตตฺตา จ. กถํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข? “กตํ เม กายทุจฺจริตํ, อกตํ เม กายสุจริตนฺ”ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข; “กตํ เม วจีทุจฺจริตํ, อกตํ เม วจีสุจริตํ… กตํ เม มโนทุจฺจริตํ, อกตํ เม มโนสุจริตนฺ”ติ— อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข; “กโต เม ปาณาติปาโต, อกตา เม ปาณาติปาตา เวรมณี”ติ— อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข; “กตํ เม อทินฺนาทานํ, อกตา เม อทินฺนาทานา เวรมณี”ติ— อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข; “กโต เม กาเมสุมิจฺฉาจาโร, อกตา เม กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี”ติ— อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข; “กโต เม มุสาวาโท, อกตา เม มุสาวาทา เวรมณี”ติ… “กตา เม ปิสุณา วาจา, อกตา เม ปิสุณาย วาจาย เวรมณี”ติ… “กตา เม ผรุสา วาจา, อกตา เม ผรุสาย วาจาย เวรมณี”ติ… “กโต เม สมฺผปฺปลาโป, อกตา เม สมฺผปฺปลาปา เวรมณี”ติ… “กตา เม อภิชฺฌา, อกตา เม อนภิชฺฌา”ติ… “กโต เม พฺยาปาโท, อกโต เม อพฺยาปาโท”ติ… “กตา เม มิจฺฉาทิฏฺฐิ, อกตา เม สมฺมาทิฏฺฐี”ติ— อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข. เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข.
อถ วา “สีเลสุมฺหิ น ปริปูรการี”ติ— อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข; “อินฺทฺริเยสุมฺหิ อคุตฺตทฺวาโร”ติ… “โภชเน อมตฺตญฺญุมฺหี”ติ… “ชาคริยํ อนนุยุตฺโตมฺหี”ติ… “น สติสมฺปชญฺเญน สมนฺนาคโตมฺหี”ติ… “อภาวิตา เม จตฺตาโร สติปฏฺฐานา”ติ… “อภาวิตา เม จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา”ติ… “อภาวิตา เม จตฺตาโร อิทฺธิปาทา”ติ… “อภาวิตานิ เม ปญฺจินฺทฺริยานี”ติ… “อภาวิตานิ เม ปญฺจ พลานี”ติ… “อภาวิตา เม สตฺต โพชฺฌงฺคา”ติ… “อภาวิโต เม อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค”ติ… “ทุกฺขํ เม อปริญฺญาตนฺ”ติ… “สมุทโย เม อปฺปหีโน”ติ… “มคฺโค เม อภาวิโต”ติ… “นิโรโธ เม อสจฺฉิกโต”ติ— อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข. ยเสฺสตํ กุกฺกุจฺจํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒํ, โส วุจฺจติ อกุกฺกุจฺโจติ— อวิกตฺถี อกุกฺกุโจ.
มนฺตภาณี อนุทฺธโต ติ. มนฺตา วุจฺจติ ปญฺญา. ยา ปญฺญา ปชานนา …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ. มนฺตาย ปริคฺคเหตฺวา ปริคฺคเหตฺวา วาจํ ภาสติ พหุมฺปิ กเถนฺโต พหุมฺปิ ภณนฺโต พหุมฺปิ ทีปยนฺโต พหุมฺปิ โวหรนฺโต. ทุกฺกถิตํ ทุพฺภณิตํ ทุลฺลปิตํ ทุรุตฺตํ ทุพฺภาสิตํ วาจํ น ภาสตีติ— มนฺตภาณี. อนุทฺธโต ติ. ตตฺถ กตมํ อุทฺธจฺจํ? ยํ จิตฺตสฺส อุทฺธจฺจํ อวูปสโม เจตโส วิกฺเขโป ภนฺตตฺตํ จิตฺตสฺส— อิทํ วุจฺจติ อุทฺธจฺจํ. ยเสฺสตํ อุทฺธจฺจํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒํ, โส วุจฺจติ อนุทฺธโตติ— มนฺตภาณี อนุทฺธโต.
ส เว วาจายโต มุนี ติ. อิธ ภิกฺขุ มุสาวาทํ ปหาย มุสาวาทา ปฏิวิรโต โหติ สจฺจวาที สจฺจสนฺโธ เถโต ปจฺจยิโก อวิสํวาทโก โลกสฺส. ปิสุณํ วาจํ ปหาย ปิสุณาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ— อิโต สุตฺวา น อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา น อิเมสํ อกฺขาตา อมูสํ เภทาย. อิติ ภินฺนานํ วา สนฺธาตา, สหิตานํ วา อนุปฺปทาตา, สมคฺคาราโม สมคฺครโต สมคฺคนนฺที สมคฺคกรณิํ วาจํ ภาสิตา โหติ. ผรุสํ วาจํ ปหาย ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ— ยา สา วาจา เนลา กณฺณสุขา เปมนียา หทยงฺคมา โปรี พหุชนกนฺตา พหุชนมนาปา ตถารูปิํ วาจํ ภาสิตา โหติ. สมฺผปฺปลาปํ ปหาย สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรโต โหติ— กาลวาที ภูตวาที อตฺถวาที ธมฺมวาที วินยวาที นิธานวติํ วาจํ ภาสิตา โหติ กาเลน สาปเทสํ ปริยนฺตวติํ อตฺถสํหิตํ. จตูหิ วจีสุจริเตหิ สมนฺนาคโต จตุทฺโทสาปคตํ วาจํ ภาสติ, พาตฺติํสาย ติรจฺฉานกถาย อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรติ.
ทส กถาวตฺถูนิ กเถสิ, เสยฺยถิทํ— อปฺปิจฺฉกถํ กเถติ, สนฺตุฏฺฐีกถํ กเถติ, ปวิเวกกถํ… อสํสคฺคกถํ… วีริยารมฺภกถํ… สีลกถํ… สมาธิกถํ… ปญฺญากถํ… วิมุตฺติกถํ… วิมุตฺติญาณทสฺสนกถํ… สติปฏฺฐานกถํ… สมฺมปฺปธานกถํ… อิทฺธิปาทกถํ… อินฺทฺริยกถํ… พลกถํ… โพชฺฌงฺคกถํ… มคฺคกถํ… ผลกถํ… นิพฺพานกถํ กเถติ. วาจายโต ติ ยตฺโต ปริยตฺโต คุตฺโต โคปิโต รกฺขิโต วูปสนฺโต. มุนี ติ. โมนํ วุจฺจติ ญาณํ. ยา ปญฺญา ปชานนา …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ …เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนีติ— ส เว วาจายโต มุนิ.
เตนาห ภควา—
“อกฺโกธโน อสนฺตาสี,
อวิกตฺถี อกุกฺกุโจ;
มนฺตภาณี อนุทฺธโต,
ส เว วาจายโต มุนี”ติ.
นิราสตฺติ อนาคเต,
อตีตํ นานุโสจติ;
วิเวกทสฺสี ผเสฺสสุ,
ทิฏฺฐีสุ จ น นียติ.
นิราสตฺติ อนาคเต ติ. อาสตฺติ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ยเสฺสสา อาสตฺติ ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ. เอวมฺปิ นิราสตฺติ อนาคเต. อถ วา “เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธานนฺ”ติ ตตฺถ นนฺทิํ น สมนฺนาเนติ, “เอวํเวทโน สิยํ… เอวํสญฺโญ สิยํ… เอวํสงฺขาโร สิยํ… เอวํวิญฺญาโณ สิยํ อนาคตมทฺธานนฺ”ติ ตตฺถ นนฺทิํ น สมนฺนาเนติ. เอวมฺปิ นิราสตฺติ อนาคเต. อถ วา “อิติ เม จกฺขุ สิยา อนาคตมทฺธานํ— อิติ รูปา”ติ อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ น ปณิทหติ, เจตโส อปฺปณิธานปฺปจฺจยา น ตทภินนฺทติ; น ตทภินนฺทนฺโต. เอวมฺปิ นิราสตฺติ อนาคเต. “อิติ เม โสตํ สิยา อนาคตมทฺธานํ— อิติ สทฺทา”ติ …เป… “อิติ เม มโน สิยา อนาคตมทฺธานํ— อิติ ธมฺมา”ติ อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ น ปณิทหติ, เจตโส อปฺปณิธานปฺปจฺจยา น ตทภินนฺทติ; น ตทภินนฺทนฺโต. เอวมฺปิ นิราสตฺติ อนาคเต. อถ วา “อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวญฺญตโร วา”ติ อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ น ปณิทหติ, เจตโส อปฺปณิธานปฺปจฺจยา น ตทภินนฺทติ; น ตทภินนฺทนฺโต. เอวมฺปิ นิราสตฺติ อนาคเต.
อตีตํ นานุโสจตี ติ. วิปริณตํ วา วตฺถุํ น โสจติ, วิปริณตสฺมิํ วา วตฺถุสฺมิํ น โสจติ, “จกฺขุ เม วิปริณตนฺ”ติ น โสจติ, “โสตํ เม… ฆานํ เม… ชิวฺหา เม… กาโย เม… รูปา เม… สทฺทา เม… คนฺธา เม… รสา เม… โผฏฺฐพฺพา เม… กุลํ เม… คโณ เม… อาวาโส เม… ลาโภ เม… ยโส เม… ปสํสา เม… สุขํ เม… จีวรํ เม… ปิณฺฑปาโต เม… เสนาสนํ เม… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาโร เม… มาตา เม… ปิตา เม… ภาตา เม… ภคินี เม… ปุตฺโต เม… ธีตา เม… มิตฺตา เม… อมจฺจา เม… ญาตกา เม… สาโลหิตา เม วิปริณตา”ติ น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ— อตีตํ นานุโสจติ.
วิเวกทสฺสี ผเสฺสสู ติ. จกฺขุสมฺผโสฺส โสตสมฺผโสฺส ฆานสมฺผโสฺส ชิวฺหาสมฺผโสฺส กายสมฺผโสฺส มโนสมฺผโสฺส, อธิวจนสมฺผโสฺส ปฏิฆสมฺผโสฺส, สุขเวทนีโย ผโสฺส ทุกฺขเวทนีโย ผโสฺส อทุกฺขมสุขเวทนีโย ผโสฺส, กุสโล ผโสฺส อกุสโล ผโสฺส อพฺยากโต ผโสฺส, กามาวจโร ผโสฺส รูปาวจโร ผโสฺส อรูปาวจโร ผโสฺส, สุญฺญโต ผโสฺส อนิมิตฺโต ผโสฺส อปฺปณิหิโต ผโสฺส, โลกิโย ผโสฺส โลกุตฺตโร ผโสฺส, อตีโต ผโสฺส อนาคโต ผโสฺส ปจฺจุปฺปนฺโน ผโสฺส; โย เอวรูโป ผโสฺส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ— อยํ วุจฺจติ ผโสฺส.
วิเวกทสฺสี ผเสฺสสู ติ. จกฺขุสมฺผสฺสํ วิวิตฺตํ ปสฺสติ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา, โสตสมฺผสฺสํ วิวิตฺตํ ปสฺสติ… ฆานสมฺผสฺสํ วิวิตฺตํ ปสฺสติ… ชิวฺหาสมฺผสฺสํ วิวิตฺตํ ปสฺสติ… กายสมฺผสฺสํ วิวิตฺตํ ปสฺสติ… มโนสมฺผสฺสํ วิวิตฺตํ ปสฺสติ… อธิวจนสมฺผสฺสํ วิวิตฺตํ ปสฺสติ… ปฏิฆสมฺผสฺสํ วิวิตฺตํ ปสฺสติ… สุขเวทนียํ ผสฺสํ… ทุกฺขเวทนียํ ผสฺสํ… อทุกฺขมสุขเวทนียํ ผสฺสํ… กุสลํ ผสฺสํ… อกุสลํ ผสฺสํ… อพฺยากตํ ผสฺสํ… กามาวจรํ ผสฺสํ… รูปาวจรํ ผสฺสํ… อรูปาวจรํ ผสฺสํ… โลกิยํ ผสฺสํ วิวิตฺตํ ปสฺสติ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา.
อถ วา อตีตํ ผสฺสํ อนาคเตหิ จ ปจฺจุปฺปนฺเนหิ จ ผเสฺสหิ วิวิตฺตํ ปสฺสติ, อนาคตํ ผสฺสํ อตีเตหิ จ ปจฺจุปฺปนฺเนหิ จ ผเสฺสหิ วิวิตฺตํ ปสฺสติ, ปจฺจุปฺปนฺนํ ผสฺสํ อตีเตหิ จ อนาคเตหิ จ ผเสฺสหิ วิวิตฺตํ ปสฺสติ. อถ วา เย เต ผสฺสา อริยา อนาสวา โลกุตฺตรา สุญฺญตปฏิสญฺญุตฺตา, เต ผเสฺส วิวิตฺเต ปสฺสติ ราเคน โทเสน โมเหน โกเธน อุปนาเหน มกฺเขน ปฬาเสน อิสฺสาย มจฺฉริเยน มายาย สาเฐเยฺยน ถมฺเภน สารมฺเภน มาเนน อติมาเนน มเทน ปมาเทน สพฺพกิเลเสหิ สพฺพทุจฺจริเตหิ สพฺพทรเถหิ สพฺพปริฬาเหหิ สพฺพสนฺตาเปหิ สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ วิวิตฺเต ปสฺสตีติ— วิเวกทสฺสี ผเสฺสสุ.
ทิฏฺฐีสุ จ น นียตี ติ. ตสฺส ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิ. โส ทิฏฺฐิยา น ยายติ น นียติ น วุยฺหติ น สํหรียติ; นปิ ตํ ทิฏฺฐิคตํ สารโต ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ— ทิฏฺฐีสุ จ น นียติ.
เตนาห ภควา—
“นิราสตฺติ อนาคเต,
อตีตํ นานุโสจติ;
วิเวกทสฺสี ผเสฺสสุ,
ทิฏฺฐีสุ จ น นียตี”ติ.
ปติลีโน อกุหโก,
อปิหาลุ อมจฺฉรี;
อปฺปคพฺโภ อเชคุจฺโฉ,
เปสุเณเยฺย จ โน ยุโต.
ปติลีโน อกุหโก ติ. ปติลีโน ติ ราคสฺส ปหีนตฺตา ปติลีโน, โทสสฺส ปหีนตฺตา ปติลีโน, โมหสฺส ปหีนตฺตา ปติลีโน, โกธสฺส… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส… ปฬาสสฺส… อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส …เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา ปติลีโน. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปติลีโน โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อสฺมิมาโน ปหีโน โหติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต อายติํ อนุปฺปาทธมฺโม. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปติลีโน โหตี”ติ— ปติลีโน.
อกุหโก ติ ตีณิ กุหนวตฺถูนิ— ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ, อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ, สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ.
กตมํ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิธ คหปติกา ภิกฺขุํ นิมนฺเตนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ. โส ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต อตฺถิโก จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ ภิโยฺยกมฺยตํ อุปาทาย จีวรํ ปจฺจกฺขาติ, ปิณฺฑปาตํ ปจฺจกฺขาติ, เสนาสนํ ปจฺจกฺขาติ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปจฺจกฺขาติ. โส เอวมาห— “กิํ สมณสฺส มหคฺเฆน จีวเรน. เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ สุสานา วา สงฺการกูฏา วา ปาปณิกา วา นนฺตกานิ อุจฺจินิตฺวา สงฺฆาฏิํ กตฺวา ธาเรยฺย. กิํ สมณสฺส มหคฺเฆน ปิณฺฑปาเตน. เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ อุญฺฉาจริยาย ปิณฺฑิยาโลเปน ชีวิกํ กปฺเปยฺย. กิํ สมณสฺส มหคฺเฆน เสนาสเนน. เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ รุกฺขมูลิโก วา อสฺส โสสานิโก วา อพฺโภกาสิโก วา. กิํ สมณสฺส มหคฺเฆน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรน. เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ ปูติมุตฺเตน วา หริตกีขณฺเฑน วา โอสธํ กเรยฺยา”ติ. ตทุปาทาย ลูขํ จีวรํ ธาเรติ, ลูขํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชติ, ลูขํ เสนาสนํ ปฏิเสวติ, ลูขํ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปฏิเสวติ. ตเมนํ คหปติกา เอวํ ชานนฺติ— “อยํ สมโณ อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโฐ ปวิวิตฺโต อสํสฏฺโฐ อารทฺธวีริโย ธุตวาโท”ติ ภิโยฺย ภิโยฺย นิมนฺเตนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ. โส เอวมาห— “ติณฺณํ สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปุญฺญํ ปสวติ. สทฺธาย สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปุญฺญํ ปสวติ, เทยฺยธมฺมสฺส สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปุญฺญํ ปสวติ, ทกฺขิเณยฺยานํ สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปุญฺญํ ปสวติ. ‘ตุมฺหากญฺเจวายํ สทฺธา อตฺถิ, เทยฺยธมฺโม จ สํวิชฺชติ, อหญฺจ ปฏิคฺคาหโก. สเจหํ น ปฏิคฺคเหสฺสามิ, เอวํ ตุมฺเห ปุญฺเญน ปริพาหิรา ภวิสฺสถ. น มยฺหํ อิมินา อตฺโถ. อปิ จ ตุมฺหากํเยว อนุกมฺปาย ปฏิคฺคณฺหามี’”ติ. ตทุปาทาย พหุมฺปิ จีวรํ ปฏิคฺคณฺหาติ, พหุมฺปิ ปิณฺฑปาตํ ปฏิคฺคณฺหาติ, พหุมฺปิ เสนาสนํ ปฏิคฺคณฺหาติ, พหุมฺปิ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปฏิคฺคณฺหาติ. ยา เอวรูปา ภากุฏิกา ภากุฏิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ— อิทํ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ.
กตมํ อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิเธกจฺโจ ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต สมฺภาวนาธิปฺปาโย, “เอวํ มํ ชโน สมฺภาเวสฺสตี”ติ, คมนํ สณฺฐเปติ ฐานํ สณฺฐเปติ นิสชฺชํ สณฺฐเปติ สยนํ สณฺฐเปติ, ปณิธาย คจฺฉติ ปณิธาย ติฏฺฐติ ปณิธาย นิสีทติ ปณิธาย เสยฺยํ กปฺเปติ, สมาหิโต วิย คจฺฉติ สมาหิโต วิย ติฏฺฐติ สมาหิโต วิย นิสีทติ สมาหิโต วิย เสยฺยํ กปฺเปติ, อาปาถกชฺฌายีว โหติ. ยา เอวรูปา อิริยาปถสฺส อาฐปนา ฐปนา สณฺฐปนา ภากุฏิกา ภากุฏิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ— อิทํ อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ.
กตมํ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิเธกจฺโจ ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต สมฺภาวนาธิปฺปาโย, “เอวํ มํ ชโน สมฺภาเวสฺสตี”ติ, อริยธมฺมสนฺนิสฺสิตํ วาจํ ภาสติ. “โย เอวรูปํ จีวรํ ธาเรติ โส สมโณ มเหสกฺโข”ติ ภณติ; “โย เอวรูปํ ปตฺตํ ธาเรติ… โลหถาลกํ ธาเรติ… ธมฺมกรณํ ธาเรติ… ปริสาวนํ ธาเรติ… กุญฺจิกํ ธาเรติ… อุปาหนํ ธาเรติ… กายพนฺธนํ ธาเรติ… อาโยคํ ธาเรติ โส สมโณ มเหสกฺโข”ติ ภณติ; “ยสฺส เอวรูโป อุปชฺฌาโย โส สมโณ มเหสกฺโข”ติ ภณติ; “ยสฺส เอวรูโป อาจริโย… เอวรูปา สมานุปชฺฌายกา… สมานาจริยกา… มิตฺตา… สนฺทิฏฺฐา… สมฺภตฺตา… สหายา โส สมโณ มเหสกฺโข”ติ ภณติ; “โย เอวรูเป วิหาเร วสติ โส สมโณ มเหสกฺโข”ติ ภณติ; “โย เอวรูเป อฑฺฒโยเค วสติ… ปาสาเท วสติ… หมฺมิเย วสติ… คุหายํ วสติ… เลเณ วสติ… กุฏิยา วสติ… กูฏาคาเร วสติ… อฏฺเฏ วสติ… มาเฬ วสติ… อุทฺทณฺเฑ วสติ… อุปฏฺฐานสาลายํ วสติ… มณฺฑเป วสติ… รุกฺขมูเล วสติ, โส สมโณ มเหสกฺโข”ติ ภณติ.
อถ วา โกรชิกโกรชิโก ภากุฏิกภากุฏิโก กุหกกุหโก ลปกลปโก มุขสมฺภาวิโก, “อยํ สมโณ อิมาสํ เอวรูปานํ สนฺตานํ วิหารสมาปตฺตีนํ ลาภี”ติ ตาทิสํ คมฺภีรํ คูฬฺหํ นิปุณํ ปฏิจฺฉนฺนํ โลกุตฺตรํ สุญฺญตาปฏิสํยุตฺตํ กถํ กเถสิ. ยา เอวรูปา ภากุฏิกา ภากุฏิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ— อิทํ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ. ยสฺสิมานิ ตีณิ กุหนวตฺถูนิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิ, โส วุจฺจติ อกุหโกติ— ปติลีโน อกุหโก.
อปิหาลุ อมจฺฉรี ติ. ปิหา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ยเสฺสสา ปิหา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อปิหาลุ. โส รูเป น ปิเหติ, สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ… รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ… กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สญฺญาภวํ… อสญฺญาภวํ… เนวสญฺญานาสญฺญาภวํ… เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปญฺจโวการภวํ… อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพ ธมฺเม น ปิเหติ น อิจฺฉติ น สาทิยติ น ปตฺเถติ นาภิชปฺปตีติ— อปิหาลุ. อมจฺฉรี ติ ปญฺจ มจฺฉริยานิ— อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํ. ยํ เอวรูปํ มจฺฉรํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกญฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส— อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ. อปิ จ ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, ธาตุมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, อายตนมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ คาโห— อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ. ยเสฺสตํ มจฺฉริยํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒํ, โส วุจฺจติ อมจฺฉรีติ— อปิหาลุ อมจฺฉรี.
อปฺปคพฺโภ อเชคุจฺโฉ ติ. ปาคพฺภิยนฺ ติ ตีณิ ปาคพฺภิยานิ— กายิกํ ปาคพฺภิยํ, วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ, เจตสิกํ ปาคพฺภิยํ. กตมํ กายิกํ ปาคพฺภิยํ? อิเธกจฺโจ สํฆคโตปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ, คณคโตปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ, โภชนสาลายมฺปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ, ชนฺตาฆเรปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ, อุทกติตฺเถปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ, อนฺตรฆรํ ปวิสนฺโตปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ, อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ.
กถํ สํฆคโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกจฺโจ สํฆคโต อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู ฆฏฺฏยนฺโตปิ ติฏฺฐติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ นิสีทติ, ปุรโตปิ ติฏฺฐติ, ปุรโตปิ นิสีทติ, อุจฺเจปิ อาสเน นิสีทติ, สสีสํ ปารุปิตฺวาปิ นิสีทติ, ฐิตโกปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติ. เอวํ สํฆคโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ.
กถํ คณคโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกจฺโจ คณคโต อจิตฺตีการกโต เถรานํ ภิกฺขูนํ อนุปาหนานํ จงฺกมนฺตานํ เสาปาหโน จงฺกมติ, นีเจ จงฺกเม จงฺกมนฺตานํ อุจฺเจ จงฺกเม จงฺกมติ, ฉมาย จงฺกมนฺตานํ จงฺกเม จงฺกมติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ ติฏฺฐติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ นิสีทติ, ปุรโตปิ ติฏฺฐติ, ปุรโตปิ นิสีทติ, อุจฺเจปิ อาสเน นิสีทติ, สสีสํ ปารุปิตฺวา นิสีทติ, ฐิตโกปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติ. เอวํ คณคโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ.
กถํ โภชนสาลายํ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกจฺโจ โภชนสาลายํ อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู อนุปขชฺช นิสีทติ, นเวปิ ภิกฺขู อาสเนน ปฏิพาหติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ ติฏฺฐติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ นิสีทติ, ปุรโตปิ ติฏฺฐติ, ปุรโตปิ นิสีทติ, อุจฺเจปิ อาสเน นิสีทติ, สสีสํ ปารุปิตฺวาปิ นิสีทติ, ฐิตโกปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติ. เอวํ โภชนสาลายํ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ.
กถํ ชนฺตาฆเร กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกจฺโจ ชนฺตาฆเร อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู ฆฏฺฏยนฺโตปิ ติฏฺฐติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ นิสีทติ, ปุรโตปิ ติฏฺฐติ, ปุรโตปิ นิสีทติ, อุจฺเจปิ อาสเน นิสีทติ, อนาปุจฺฉมฺปิ อนชฺฌิฏฺโฐปิ กฏฺฐํ ปกฺขิปติ, ทฺวารมฺปิ ปิทหติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติ. เอวํ ชนฺตาฆเร กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ.
กถํ อุทกติตฺเถ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกจฺโจ อุทกติตฺเถ อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู ฆฏฺฏยนฺโตปิ โอตรติ, ปุรโตปิ โอตรติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ นฺหายติ, ปุรโตปิ นฺหายติ, อุปริโตปิ นฺหายติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ อุตฺตรติ, ปุรโตปิ อุตฺตรติ, อุปริโตปิ อุตฺตรติ. เอวํ อุทกติตฺเถ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ.
กถํ อนฺตรฆรํ ปวิสนฺโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกจฺโจ อนฺตรฆรํ ปวิสนฺโต อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู ฆฏฺฏยนฺโตปิ คจฺฉติ, ปุรโตปิ คจฺฉติ, โวกฺกมฺมาปิ เถรานํ ภิกฺขูนํ ปุรโต ปุรโต คจฺฉติ. เอวํ อนฺตรฆรํ ปวิสนฺโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ.
กถํ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกจฺโจ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ, “น ปวิส, ภนฺเต”ติ วุจฺจมาโน ปวิสติ, “น ติฏฺฐ, ภนฺเต”ติ วุจฺจมาโน ติฏฺฐติ, “น นิสีท, ภนฺเต”ติ วุจฺจมาโน นิสีทติ, อโนกาสมฺปิ ปวิสติ, อโนกาเสปิ ติฏฺฐติ, อโนกาเสปิ นิสีทติ, ยานิปิ ตานิ โหนฺติ กุลานํ โอวรกานิ คูฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ จ. ยตฺถ กุลิตฺถิโย กุลธีตโร กุลสุณฺหาโย กุลกุมาริโย นิสีทนฺติ, ตตฺถปิ สหสา ปวิสติ กุมารกสฺสปิ สิรํ ปรามสติ. เอวํ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ— อิทํ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ.
กตมํ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกจฺโจ สํฆคโตปิ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ, คณคโตปิ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ, อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐปิ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ.
กถํ สํฆคโต วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกจฺโจ สํฆคโต อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู อนาปุจฺฉํ วา อนชฺฌิฏฺโฐ วา อารามคตานํ ภิกฺขูนํ ธมฺมํ ภณติ, ปญฺหํ วิสชฺเชติ, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสติ, ฐิตโกปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติ. เอวํ สํฆคโต วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ.
กถํ คณคโต วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกจฺโจ คณคโต อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู อนาปุจฺฉํ วา อนชฺฌิฏฺโฐ วา อารามคตานํ ภิกฺขูนํ ธมฺมํ ภณติ, ปญฺหํ วิสชฺเชติ, ฐิตโกปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติ. อารามคตานํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ ธมฺมํ ภณติ, ปญฺหํ วิสชฺเชติ, ฐิตโกปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติ. เอวํ คณคโต วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ.
กถํ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกจฺโจ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ อิตฺถิํ วา กุมาริํ วา เอวมาห— “อิตฺถนฺนาเม อิตฺถงฺโคตฺเต กิํ อตฺถิ? ยาคุ อตฺถิ, ภตฺตํ อตฺถิ, ขาทนียํ อตฺถิ. กิํ ปิวิสฺสาม, กิํ ภุญฺชิสฺสาม, กิํ ขาทิสฺสาม? กิํ วา อตฺถิ, กิํ วา เม ทสฺสถา”ติ วิปฺปลปติ, ยา เอวรูปา วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปนา ลาลปฺปิตตฺตํ. เอวํ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ— อิทํ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ.
กตมํ เจตสิกํ ปาคพฺภิยํ? อิเธกจฺโจ น อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโต สมาโน อุจฺจา กุลา ปพฺพชิเตน สทฺธิํ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ จิตฺเตน, น มหากุลา ปพฺพชิโต สมาโน มหากุลา ปพฺพชิเตน สทฺธิํ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ จิตฺเตน, น มหาโภคกุลา ปพฺพชิโต สมาโน มหาโภคกุลา ปพฺพชิเตน สทฺธิํ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ จิตฺเตน, น อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโต สมาโน… น สุตฺตนฺติโก สมาโน สุตฺตนฺติเกน สทฺธิํ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ จิตฺเตน, น วินยธโร สมาโน… น ธมฺมกถิโก สมาโน… น อารญฺญิโก สมาโน… น ปิณฺฑปาติโก สมาโน… น ปํสุกูลิโก สมาโน… น เตจีวริโก สมาโน… น สปทานจาริโก สมาโน… น ขลุปจฺฉาภตฺติโก สมาโน… น เนสชฺชิโก สมาโน… น ยถาสนฺถติโก สมาโน… น ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภี สมาโน ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภินา สทฺธิํ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ จิตฺเตน …เป… น เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภี สมาโน เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภินา สทฺธิํ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ จิตฺเตน— อิทํ เจตสิกํ ปาคพฺภิยํ. ยสฺสิมานิ ตีณิ ปาคพฺภิยานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิ, โส วุจฺจติ อปฺปคพฺโภติ— อปฺปคพฺโภ.
อเชคุจฺโฉ ติ. อตฺถิ ปุคฺคโล เชคุจฺโฉ, อตฺถิ อเชคุจฺโฉ. กตโม จ ปุคฺคโล เชคุจฺโฉ? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ทุสฺสีโล โหติ ปาปธมฺโม อสุจิสงฺกสฺสรสมาจาโร ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺโต อสฺสมโณ สมณปฏิญฺโญ อพฺรหฺมจารี พฺรหฺมจาริปฏิญฺโญ อนฺโตปูติ อวสฺสุโต กสมฺพุชาโต— อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล เชคุจฺโฉ. อถ วา โกธโน โหติ อุปายาสพหุโล, อปฺปมฺปิ วุตฺโต สมาโน อภิสชฺชติ กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติฏฺฐียติ, โกปญฺจ โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตุกโรติ— อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล เชคุจฺโฉ. อถ วา โกธโน โหติ อุปนาหี, มกฺขี โหติ ปฬาสี, อิสฺสุกี โหติ มจฺฉรี, สโฐ โหติ มายาวี, ถทฺโธ โหติ อติมานี, ปาปิจฺโฉ โหติ มิจฺฉาทิฏฺฐิ, สนฺทิฏฺฐิปรามาสี โหติ อาทานคฺคาหี ทุปฺปฏินิสฺสคฺคี— อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล เชคุจฺโฉ.
กตโม จ ปุคฺคโล อเชคุจฺโฉ? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ— อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อเชคุจฺโฉ. อถ วา อกฺโกธโน โหติ อนุปายาสพหุโล, พหุมฺปิ วุตฺโต สมาโน น อภิสชฺชติ น กุปฺปติ น พฺยาปชฺชติ น ปติฏฺฐียติ, น โกปญฺจ โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตุกโรติ— อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อเชคุจฺโฉ. อถ วา อกฺโกธโน โหติ อนุปนาหี, อมกฺขี โหติ อปฬาสี, อนิสฺสุกี โหติ อมจฺฉรี, อสโฐ โหติ อมายาวี, อถทฺโธ โหติ อนติมานี, น ปาปิจฺโฉ โหติ น มิจฺฉาทิฏฺฐิ, อสนฺทิฏฺฐิปรามาสี โหติ อนาทานคฺคาหี สุปฺปฏินิสฺสคฺคี— อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อเชคุจฺโฉ. สพฺเพ พาลปุถุชฺชนา เชคุจฺฉา, ปุถุชฺชนกลฺยาณกํ อุปาทาย อฏฺฐ อริยปุคฺคลา อเชคุจฺฉาติ— อปฺปคพฺโภ อเชคุจฺโฉ.
เปสุเณเยฺย จ โน ยุโต ติ. เปสุญฺญนฺ ติ อิเธกจฺโจ ปิสุณวาโจ โหติ, อิโต สุตฺวา อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา อิเมสํ อกฺขาตา อมูสํ เภทาย. อิติ สมคฺคานํ วา เภตฺตา, ภินฺนานํ วา อนุปฺปทาตา, วคฺคาราโม, วคฺครโต, วคฺคนนฺที, วคฺคกรณิํ วาจํ ภาสิตา โหติ— อิทํ วุจฺจติ เปสุญฺญํ.
อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ เปสุญฺญํ อุปสํหรติ— ปิยกมฺยตาย วา, เภทาธิปฺปาเยน วา. กถํ ปิยกมฺยตาย เปสุญฺญํ อุปสํหรติ? “อิมสฺส ปิโย ภวิสฺสามิ, มนาโป ภวิสฺสามิ, วิสฺสาสิโก ภวิสฺสามิ, อพฺภนฺตริโก ภวิสฺสามิ, สุหทโย ภวิสฺสามี”ติ. เอวํ ปิยกมฺยตาย เปสุญฺญํ อุปสํหรติ. กถํ เภทาธิปฺปาเยน เปสุญฺญํ อุปสํหรติ? “กถํ อิเม นานา อสฺสุ วินา อสฺสุ วคฺคา อสฺสุ ทฺเวธา อสฺสุ ทฺเวชฺฌา อสฺสุ ทฺเว ปกฺขา อสฺสุ ภิชฺเชยฺยุํ น สมาคจฺเฉยฺยุํ ทุกฺขํ น ผาสุ วิหเรยฺยุนฺ”ติ. เอวํ เภทาธิปฺปาเยน เปสุญฺญํ อุปสํหรติ. ยเสฺสตํ เปสุญฺญํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒํ, โส เปสุญฺเญ โน ยุโต น ยุตฺโต น ปยุตฺโต น สมฺมายุตฺโตติ— เปสุเณเยฺย จ โน ยุโต.
เตนาห ภควา—
“ปติลีโน อกุหโก,
อปิหาลุ อมจฺฉรี;
อปฺปคพฺโภ อเชคุจฺโฉ,
เปสุเณเยฺย จ โน ยุโต”ติ.
สาติเยสุ อนสฺสาวี,
อติมาเน จ โน ยุโต;
สโณฺห จ ปฏิภานวา,
น สทฺโธ น วิรชฺชติ.
สาติเยสุ อนสฺสาวี ติ. สาติยา วุจฺจนฺติ ปญฺจ กามคุณา. กิํการณา สาติยา วุจฺจนฺติ ปญฺจ กามคุณา? เยภุเยฺยน เทวมนุสฺสา ปญฺจ กามคุเณ อิจฺฉนฺติ สาติยนฺติ ปตฺถยนฺติ ปิหยนฺติ อภิชปฺปนฺติ, ตํการณา สาติยา วุจฺจนฺติ ปญฺจ กามคุณา. เยสํ เอสา สาติยา ตณฺหา อปฺปหีนา เตสํ จกฺขุโต รูปตณฺหา สวติ อาสวติ สนฺทติ ปวตฺตติ, โสตโต สทฺทตณฺหา… ฆานโต คนฺธตณฺหา… ชิวฺหาโต รสตณฺหา… กายโต โผฏฺฐพฺพตณฺหา… มนโต ธมฺมตณฺหา สวติ อาสวติ สนฺทติ ปวตฺตติ. เยสํ เอสา สาติยา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา เตสํ จกฺขุโต รูปตณฺหา น สวติ นาสวติ น สนฺทติ น ปวตฺตติ, โสตโต สทฺทตณฺหา …เป… มนโต ธมฺมตณฺหา น สวติ นาสวติ น สนฺทติ น ปวตฺตตีติ— สาติเยสุ อนสฺสาวี.
อติมาเน จ โน ยุโต ติ. กตโม อติมาโน? อิเธกจฺโจ ปรํ อติมญฺญติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา …เป… อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนา. โย เอวรูโป มาโน มญฺญนา มญฺญิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส— อยํ วุจฺจติ อติมาโน. ยเสฺสโส อติมาโน ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก ญาณคฺคินา ทฑฺโฒ, โส อติมาเน จ โน ยุโต น ยุตฺโต นปฺปยุตฺโต น สมฺมายุตฺโตติ— อติมาเน จ โน ยุโต.
สโณฺห จ ปฏิภานวา ติ. สโณฺห ติ สเณฺหน กายกมฺเมน สมนฺนาคโตติ สโณฺห, สเณฺหน วจีกมฺเมน… สเณฺหน มโนกมฺเมน สมนฺนาคโตติ สโณฺห, สเณฺหหิ สติปฏฺฐาเนหิ สมนฺนาคโตติ สโณฺห, สเณฺหหิ สมฺมปฺปธาเนหิ… สเณฺหหิ อิทฺธิปาเทหิ… สเณฺหหิ อินฺทฺริเยหิ… สเณฺหหิ พเลหิ… สเณฺหหิ โพชฺฌงฺเคหิ สมนฺนาคโตติ สโณฺห, สเณฺหน อริเยน อฏฺฐงฺคิเกน มคฺเคน สมนฺนาคโตติ— สโณฺห.
ปฏิภานวา ติ ตโย ปฏิภานวนฺโต— ปริยตฺติปฏิภานวา, ปริปุจฺฉาปฏิภานวา, อธิคมปฏิภานวา. กตโม ปริยตฺติปฏิภานวา? อิเธกจฺจสฺส ปกติยา ปริยาปุฏํ โหติ— สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ, ตสฺส ปริยตฺติํ นิสฺสาย ปฏิภายติ— อยํ ปริยตฺติปฏิภานวา. กตโม ปริปุจฺฉาปฏิภานวา? อิเธกจฺโจ ปริปุจฺฉิตา โหติ อตฺตตฺเถ จ ญายตฺเถ จ ลกฺขเณ จ การเณ จ ฐานาฐาเน จ, ตสฺส ตํ ปริปุจฺฉํ นิสฺสาย ปฏิภายติ— อยํ ปริปุจฺฉาปฏิภานวา. กตโม อธิคมปฏิภานวา? อิเธกจฺจสฺส อธิคตา โหนฺติ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค จตฺตาโร อริยมคฺคา จตฺตาริ สามญฺญผลานิ จตโสฺส ปฏิสมฺภิทาโย ฉ อภิญฺญาโย, ตสฺส อตฺโถ ญาโต ธมฺโม ญาโต นิรุตฺติ ญาตา, อตฺเถ ญาเต อตฺโถ ปฏิภายติ, ธมฺเม ญาเต ธมฺโม ปฏิภายติ, นิรุตฺติยา ญาตาย นิรุตฺติ ปฏิภายติ; อิเมสุ ตีสุ ญาเณสุ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. อิมาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต โส วุจฺจติ ปฏิภานวา. ยสฺส ปริยตฺติ นตฺถิ, ปริปุจฺฉา นตฺถิ, อธิคโม นตฺถิ, กิํ ตสฺส ปฏิภายิสฺสตีติ— สโณฺห จ ปฏิภานวา.
น สทฺโธ น วิรชฺชตี ติ. น สทฺโธ ติ สามํ สยํ อภิญฺญาตํ อตฺตปจฺจกฺขํ ธมฺมํ น กสฺสจิ สทฺทหติ อญฺญสฺส สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา เทวสฺส วา มารสฺส วา พฺรหฺมุโน วา. “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ สามํ สยํ อภิญฺญาตํ …เป… “สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา”ติ… “สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา”ติ… “อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา”ติ …เป… “ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺ”ติ… “อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ”ติ …เป… “ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ”ติ… “อิทํ ทุกฺขนฺ”ติ …เป… “อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ… “อิเม อาสวา”ติ …เป… “อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ… “อิเม ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา”ติ …เป… “อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา”ติ สามํ สยํ อภิญฺญาตํ …เป… ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ, ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยญฺจ …เป… จตุนฺนํ มหาภูตานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ สามํ สยํ อภิญฺญาตํ …เป… “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ สามํ สยํ อภิญฺญาตํ อตฺตปจฺจกฺขํ ธมฺมํ น กสฺสจิ สทฺทหติ อญฺญสฺส สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา เทวสฺส วา มารสฺส วา พฺรหฺมุโน วา.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “สทฺทหสิ ตฺวํ, สาริปุตฺต, สทฺธินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ; วีริยินฺทฺริยํ… สตินฺทฺริยํ… สมาธินฺทฺริยํ… ปญฺญินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายนํ อมตปริโยสานนฺ”ติ?
“น ขฺวาหํ เอตฺถ, ภนฺเต, ภควโต สทฺธาย คจฺฉามิ สทฺธินฺทฺริยํ… วีริยินฺทฺริยํ… สตินฺทฺริยํ… สมาธินฺทฺริยํ… ปญฺญินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ. เยสํ เหตํ, ภนฺเต, อญฺญาตํ อสฺส อทิฏฺฐํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ ปญฺญาย, เต ตตฺถ ปเรสํ สทฺธาย คจฺเฉยฺยุํ สทฺธินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ. วีริยินฺทฺริยํ… สตินฺทฺริยํ… สมาธินฺทฺริยํ… ปญฺญินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ. เยสญฺจ โข เอตํ, ภนฺเต, ญาตํ ทิฏฺฐํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปญฺญาย, นิกฺกงฺขา เต ตตฺถ นิพฺพิจิกิจฺฉา. สทฺธินฺทฺริยํ… วีริยินฺทฺริยํ… สตินฺทฺริยํ… สมาธินฺทฺริยํ… ปญฺญินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ. มยฺหญฺจ โข เอตํ, ภนฺเต, ญาตํ ทิฏฺฐํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปญฺญาย, นิกฺกงฺโขหํ ตตฺถ นิพฺพิจิกิจฺโฉ. สทฺธินฺทฺริยํ… วีริยินฺทฺริยํ… สตินฺทฺริยํ… สมาธินฺทฺริยํ… ปญฺญินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายนํ อมตปริโยสานนฺ”ติ.
“สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต. เยสเญฺหตํ, สาริปุตฺต, อญฺญาตํ อสฺส อทิฏฺฐํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ ปญฺญาย, เต ตตฺถ ปเรสํ สทฺธาย คจฺเฉยฺยุํ สทฺธินฺทฺริยํ …เป… ปญฺญินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายนํ อมตปริโยสานนฺ”ติ.
อสฺสทฺโธ อกตญฺญู จ,
สนฺธิจฺเฉโท จ โย นโร;
หตาวกาโส วนฺตาโส,
ส เว อุตฺตมโปริโสติ.
น สทฺโธ น วิรชฺชตี ติ. สพฺเพ พาลปุถุชฺชนา รชฺชนฺติ, ปุถุชฺชนกลฺยาณกํ อุปาทาย สตฺต เสกฺขา วิรชฺชนฺติ. อรหา เนว รชฺชติ โน วิรชฺชติ, วิรตฺโต โส ขยา ราคสฺส วีตราคตฺตา ขยา โทสสฺส วีตโทสตฺตา, ขยา โมหสฺส วีตโมหตฺตา. โส วุฏฺฐวาโส จิณฺณจรโณ …เป… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ— น สทฺโธ น วิรชฺชติ.
เตนาห ภควา—
“สาติเยสุ อนสฺสาวี,
อติมาเน จ โน ยุโต;
สโณฺห จ ปฏิภานวา,
น สทฺโธ น วิรชฺชตี”ติ.
ลาภกมฺยา น สิกฺขติ,
อลาเภ จ น กุปฺปติ;
อวิรุทฺโธ จ ตณฺหาย,
รเสสุ นานุคิชฺฌติ.
ลาภกมฺยา น สิกฺขติ, อลาเภ จ น กุปฺปตี ติ. กถํ ลาภกมฺยา สิกฺขติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ภิกฺขุํ ปสฺสติ ลาภิํ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ. ตสฺส เอวํ โหติ— “เกน นุ โข อยมายสฺมา ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺ”ติ? ตสฺส เอวํ โหติ— “อยํ โข อายสฺมา สุตฺตนฺติโก, เตนายมายสฺมา ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺ”ติ. โส ลาภเหตุ ลาภปจฺจยา ลาภการณา ลาภาภินิพฺพตฺติยา ลาภํ ปริปาเจนฺโต สุตฺตนฺตํ ปริยาปุณาติ. เอวมฺปิ ลาภกมฺยา สิกฺขติ.
อถ วา ภิกฺขุ ภิกฺขุํ ปสฺสติ ลาภิํ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ. ตสฺส เอวํ โหติ— “เกน นุ โข อยมายสฺมา ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺ”ติ? ตสฺส เอวํ โหติ— “อยํ โข อายสฺมา วินยธโร …เป… ธมฺมกถิโก… อาภิธมฺมิโก, เตนายมายสฺมา ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺ”ติ. โส ลาภเหตุ ลาภปจฺจยา ลาภการณา ลาภาภินิพฺพตฺติยา ลาภํ ปริปาเจนฺโต อภิธมฺมํ ปริยาปุณาติ. เอวมฺปิ ลาภกมฺยา สิกฺขติ.
อถ วา ภิกฺขุ ภิกฺขุํ ปสฺสติ ลาภิํ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ. ตสฺส เอวํ โหติ— “เกน นุ โข อยมายสฺมา ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺ”ติ? ตสฺส เอวํ โหติ— “อยํ โข อายสฺมา อารญฺญิโก… ปิณฺฑปาติโก… ปํสุกูลิโก… เตจีวริโก… สปทานจาริโก… ขลุปจฺฉาภตฺติโก… เนสชฺชิโก… ยถาสนฺถติโก, เตนายมายสฺมา ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺ”ติ. โส ลาภเหตุ ลาภปจฺจยา ลาภการณา ลาภาภินิพฺพตฺติยา ลาภํ ปริปาเจนฺโต อารญฺญิโก โหติ …เป… ยถาสนฺถติโก โหติ. เอวมฺปิ ลาภกมฺยา สิกฺขติ.
กถํ น ลาภกมฺยา สิกฺขติ? อิธ ภิกฺขุ น ลาภเหตุ, น ลาภปจฺจยา, น ลาภการณา, น ลาภาภินิพฺพตฺติยา, น ลาภํ ปริปาเจนฺโต, ยาวเทว อตฺตทมตฺถาย อตฺตสมตฺถาย อตฺตปรินิพฺพาปนตฺถาย สุตฺตนฺตํ ปริยาปุณาติ, วินยํ ปริยาปุณาติ, อภิธมฺมํ ปริยาปุณาติ. เอวมฺปิ น ลาภกมฺยา สิกฺขติ.
อถ วา ภิกฺขุ น ลาภเหตุ, น ลาภปจฺจยา, น ลาภการณา, น ลาภาภินิพฺพตฺติยา, น ลาภํ ปริปาเจนฺโต, ยาวเทว อปฺปิจฺฉญฺเญว นิสฺสาย สนฺตุฏฺฐิญฺเญว นิสฺสาย สเลฺลขญฺเญว นิสฺสาย ปวิเวกญฺเญว นิสฺสาย อิทมตฺถิตญฺเญว นิสฺสาย อารญฺญิโก โหติ, ปิณฺฑปาติโก โหติ, ปํสุกูลิโก โหติ, เตจีวริโก โหติ, สปทานจาริโก โหติ, ขลุปจฺฉาภตฺติโก โหติ, เนสชฺชิโก โหติ, ยถาสนฺถติโก โหติ. เอวมฺปิ น ลาภกมฺยา สิกฺขตีติ— ลาภกมฺยา น สิกฺขติ.
อลาเภ จ น กุปฺปตี ติ. กถํ อลาเภ กุปฺปติ? อิเธกจฺโจ “กุลํ วา น ลภามิ, คณํ วา น ลภามิ, อาวาสํ วา น ลภามิ, ลาภํ วา น ลภามิ, ยสํ วา น ลภามิ, ปสํสํ วา น ลภามิ, สุขํ วา น ลภามิ, จีวรํ วา น ลภามิ, ปิณฺฑปาตํ วา น ลภามิ, เสนาสนํ วา น ลภามิ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ วา น ลภามิ, คิลานุปฏฺฐากํ วา น ลภามิ, อปฺปญฺญาโตมฺหี”ติ กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติฏฺฐียติ, โกปญฺจ โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตุกโรติ. เอวํ อลาเภ กุปฺปติ.
กถํ อลาเภ น กุปฺปติ? อิธ ภิกฺขุ “กุลํ วา น ลภามิ คณํ วา น ลภามิ …เป… อปฺปญฺญาโตมฺหี”ติ น กุปฺปติ น พฺยาปชฺชติ น ปติฏฺฐียติ, น โกปญฺจ โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตุกโรติ. เอวํ อลาเภ น กุปฺปตีติ— ลาภกมฺยา น สิกฺขติ อลาเภ จ น กุปฺปติ.
อวิรุทฺโธ จ ตณฺหาย, รเสสุ นานุคิชฺฌตี ติ. วิรุทฺโธ ติ โย จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต, ปฏิฆํ ปฏิวิโรโธ, โกโป ปโกโป สมฺปโกโป, โทโส ปโทโส สมฺปโทโส, จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส, โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ, โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ, พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ วิโรโธ ปฏิวิโรโธ, จณฺฑิกฺกํ, อสุโรโป, อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส— อยํ วุจฺจติ วิโรโธ. ยเสฺสโส วิโรโธ ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก ญาณคฺคินา ทฑฺโฒ, โส วุจฺจติ อวิรุทฺโธ. ตณฺหา ติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺฐพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา. รโส ติ มูลรโส ขนฺธรโส ตจรโส ปตฺตรโส ปุปฺผรโส ผลรโส, อมฺพิลํ มธุรํ ติตฺตกํ กฏุกํ โลณิกํ ขาริกํ ลมฺพิกํ กสาโว สาทุ อสาทุ สีตํ อุณฺหํ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา รสคิทฺธา. เต ชิวฺหคฺเคน รสคฺคานิ ปริเยสนฺตา อาหิณฺฑนฺติ, เต อมฺพิลํ ลภิตฺวา อนมฺพิลํ ปริเยสนฺติ, อนมฺพิลํ ลภิตฺวา อมฺพิลํ ปริเยสนฺติ; มธุรํ ลภิตฺวา อมธุรํ ปริเยสนฺติ, อมธุรํ ลภิตฺวา มธุรํ ปริเยสนฺติ; ติตฺตกํ ลภิตฺวา อติตฺตกํ ปริเยสนฺติ, อติตฺตกํ ลภิตฺวา ติตฺตกํ ปริเยสนฺติ; กฏุกํ ลภิตฺวา อกฏุกํ ปริเยสนฺติ, อกฏุกํ ลภิตฺวา กฏุกํ ปริเยสนฺติ; โลณิกํ ลภิตฺวา อโลณิกํ ปริเยสนฺติ, อโลณิกํ ลภิตฺวา โลณิกํ ปริเยสนฺติ; ขาริกํ ลภิตฺวา อขาริกํ ปริเยสนฺติ, อขาริกํ ลภิตฺวา ขาริกํ ปริเยสนฺติ; ลมฺพิกํ ลภิตฺวา กสาวํ ปริเยสนฺติ, กสาวํ ลภิตฺวา ลมฺพิกํ ปริเยสนฺติ; สาทุํ ลภิตฺวา อสาทุํ ปริเยสนฺติ, อสาทุํ ลภิตฺวา สาทุํ ปริเยสนฺติ; สีตํ ลภิตฺวา อุณฺหํ ปริเยสนฺติ, อุณฺหํ ลภิตฺวา สีตํ ปริเยสนฺติ. เต ยํ ยํ ลภิตฺวา เตน เตน น สนฺตุสฺสนฺติ อปราปรํ ปริเยสนฺติ, มนาปิเกสุ รเสสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธา. ยเสฺสสา รสตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ— เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย, ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา ยาปนาย วิหิํสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย. อิติ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ, นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จ.
ยถา วนํ อาลิมฺเปยฺย ยาวเทว โรปนตฺถาย, ยถา วา ปน อกฺขํ อพฺภญฺเชยฺย ยาวเทว ภารสฺส นิตฺถรณตฺถาย, ยถา วา ปน ปุตฺตมํสํ อาหารํ อาหเรยฺย ยาวเทว กนฺตารสฺส นิตฺถรณตฺถาย; เอวเมวํ ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ— “เนว ทวาย …เป… ผาสุวิหาโร จา”ติ. รสตณฺหํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺติํ กโรติ อนภาวํ คเมติ, รสตณฺหาย อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ— อวิรุทฺโธ จ ตณฺหาย รเสสุ นานุคิชฺฌติ.
เตนาห ภควา—
“ลาภกมฺยา น สิกฺขติ,
อลาเภ จ น กุปฺปติ;
อวิรุทฺโธ จ ตณฺหาย,
รเสสุ นานุคิชฺฌตี”ติ.
อุเปกฺขโก สทา สโต,
น โลเก มญฺญเต สมํ;
น วิเสสี น นีเจโยฺย,
ตสฺส โน สนฺติ อุสฺสทา.
อุเปกฺขโก สทา สโต ติ. อุเปกฺขโก ติ ฉฬงฺคุเปกฺขาย สมนฺนาคโต. จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา …เป… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา มนาปํ นาภิคิชฺฌติ นาภิหํสติ น ราคํ ชเนติ, ตสฺส ฐิโตว กาโย โหติ, ฐิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺฐิตํ สุวิมุตฺตํ. จกฺขุนา โข ปเนว รูปํ ทิสฺวา อมนาปํ น มงฺกุ โหติ อปฺปติฏฺฐิตจิตฺโต อลีนมนโส อพฺยาปนฺนเจตโส, ตสฺส ฐิโตว กาโย โหติ, ฐิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺฐิตํ สุวิมุตฺตํ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย มนาปํ นาภิคิชฺฌติ นาภิหํสติ น ราคํ ชเนติ, ตสฺส ฐิโตว กาโย โหติ, ฐิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺฐิตํ สุวิมุตฺตํ. มนสา โข ปเนว ธมฺมํ วิญฺญาย อมนาปํ น มงฺกุ โหติ อปฺปติฏฺฐิตจิตฺโต อลีนมนโส อพฺยาปนฺนเจตโส, ตสฺส ฐิโตว กาโย โหติ, ฐิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺฐิตํ สุวิมุตฺตํ.
จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา มนาปามนาเปสุ รูเปสุ ตสฺส ฐิโตว กาโย โหติ, ฐิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺฐิตํ สุวิมุตฺตํ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา …เป… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย มนาปามนาเปสุ ธมฺเมสุ ตสฺส ฐิโตว กาโย โหติ, ฐิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺฐิตํ สุวิมุตฺตํ.
จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา รชนีเย น รชฺชติ, ทุสฺสนีเย น ทุสฺสติ, โมหนีเย น มุยฺหติ, โกปนีเย น กุปฺปติ, มทนีเย น มชฺชติ, กิเลสนีเย น กิลิสฺสติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา …เป… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย รชนีเย น รชฺชติ ทุสฺสนีเย น ทุสฺสติ, โมหนีเย น มุยฺหติ, โกปนีเย น กุปฺปติ, มทนีเย น มชฺชติ, กิเลสนีเย น กิลิสฺสติ. ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺโต, สุเต สุตมตฺโต, มุเต มุตมตฺโต, วิญฺญาเต วิญฺญาตมตฺโต. ทิฏฺเฐ น ลิมฺปติ, สุเต น ลิมฺปติ, มุเต น ลิมฺปติ, วิญฺญาเต น ลิมฺปติ. ทิฏฺเฐ อนูปโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรติ. สุเต… มุเต… วิญฺญาเต อนูปโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรติ.
สํวิชฺชติ อรหโต จกฺขุ, ปสฺสติ อรหา จกฺขุนา รูปํ. ฉนฺทราโค อรหโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต อรหา. สํวิชฺชติ อรหโต โสตํ, สุณาติ อรหา โสเตน สทฺทํ. ฉนฺทราโค อรหโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต อรหา. สํวิชฺชติ อรหโต ฆานํ, ฆายติ อรหา ฆาเนน คนฺธํ. ฉนฺทราโค อรหโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต อรหา. สํวิชฺชติ อรหโต ชิวฺหา, สายติ อรหา ชิวฺหาย รสํ …เป… สํวิชฺชติ อรหโต กาโย, ผุสติ อรหา กาเยน โผฏฺฐพฺพํ …เป… สํวิชฺชติ อรหโต มโน, วิชานาติ อรหา มนสา ธมฺมํ. ฉนฺทราโค อรหโต นตฺถิ สุวิมุตฺตจิตฺโต อรหา.
จกฺขุ รูปารามํ รูปรตํ รูปสมฺมุทิตํ, ตํ อรหโต ทนฺตํ คุตฺตํ รกฺขิตํ สํวุตํ, ตสฺส จ สํวราย ธมฺมํ เทเสติ. โสตํ สทฺทารามํ …เป… ฆานํ คนฺธารามํ… ชิวฺหา รสารามา รสรตา รสสมฺมุทิตา, สา อรหโต ทนฺตา คุตฺตา รกฺขิตา สํวุตา, ตสฺสา จ สํวราย ธมฺมํ เทเสติ. กาโย โผฏฺฐพฺพาราโม …เป… มโน ธมฺมาราโม ธมฺมรโต ธมฺมสมฺมุทิโต, โส อรหโต ทนฺโต คุตฺโต รกฺขิโต สํวุโต, ตสฺส จ สํวราย ธมฺมํ เทเสติ.
“ทนฺตํ นยนฺติ สมิติํ,
ทนฺตํ ราชาภิรูหติ;
ทนฺโต เสฏฺโฐ มนุเสฺสสุ,
โยติวากฺยํ ติติกฺขติ.
วรมสฺสตรา ทนฺตา,
อาชานียา จ สินฺธวา;
กุญฺชรา จ มหานาคา,
อตฺตทนฺโต ตโต วรํ.
น หิ เอเตหิ ยาเนหิ,
คจฺเฉยฺย อคตํ ทิสํ;
ยถาตฺตนา สุทนฺเตน,
ทนฺโต ทนฺเตน คจฺฉติ.
วิธาสุ น วิกมฺปนฺติ,
วิปฺปมุตฺตา ปุนพฺภวา;
ทนฺตภูมิมนุปฺปตฺตา,
เต โลเก วิชิตาวิโน.
ยสฺสินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ,
อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก;
นิพฺพิชฺฌ อิมํ ปรญฺจ โลกํ,
กาลํ กงฺขติ ภาวิโต ส ทนฺโต”ติ.
อุเปกฺขโก สทา ติ. สทา สพฺพทา สพฺพกาลํ นิจฺจกาลํ ธุวกาลํ …เป… ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ. สโต ติ จตูหิ การเณหิ สโต— กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต, เวทนาสุ… จิตฺเต… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต …เป… โส วุจฺจติ สโตติ— อุเปกฺขโก สทา สโต.
น โลเก มญฺญเต สมนฺ ติ. “สทิโสหมสฺมี”ติ มานํ น ชเนติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา …เป… อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาติ— น โลเก มญฺญเต สมํ.
น วิเสสี น นีเจโยฺย ติ. “เสโยฺยหมสฺมี”ติ อติมานํ น ชเนติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา …เป… อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนา. “หีโนหมสฺมี”ติ โอมานํ น ชเนติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา …เป… อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาติ— น วิเสสี น นีเจโยฺย.
ตสฺส โน สนฺติ อุสฺสทา ติ. ตสฺสา ติ อรหโต ขีณาสวสฺส. อุสฺสทา ติ สตฺตุสฺสทา— ราคุสฺสโท โทสุสฺสโท โมหุสฺสโท มานุสฺสโท ทิฏฺฐุสฺสโท กิเลสุสฺสโท กมฺมุสฺสโท. ตสฺสิเม อุสฺสทา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ— ตสฺส โน สนฺติ อุสฺสทา.
เตนาห ภควา—
“อุเปกฺขโก สทา สโต,
น โลเก มญฺญเต สมํ;
น วิเสสี น นีเจโยฺย,
ตสฺส โน สนฺติ อุสฺสทา”ติ.
ยสฺส นิสฺสยตา นตฺถิ,
ญตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโต;
ภวาย วิภวาย วา,
ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ.
ยสฺส นิสฺสยตา นตฺถี ติ. ยสฺสา ติ อรหโต ขีณาสวสฺส. นิสฺสยา ติ ทฺเว นิสฺสยา— ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฏฺฐินิสฺสโย จ …เป… อยํ ตณฺหานิสฺสโย …เป… อยํ ทิฏฺฐินิสฺสโย. ตสฺส ตณฺหานิสฺสโย ปหีโน, ทิฏฺฐินิสฺสโย ปฏินิสฺสฏฺโฐ; ตณฺหานิสฺสยสฺส ปหีนตฺตา ทิฏฺฐินิสฺสยสฺส ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา นิสฺสยตา ยสฺส นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ— ยสฺส นิสฺสยตา นตฺถิ.
ญตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโต ติ. ญตฺวา ติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, “สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา”ติ… “สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา”ติ …เป… “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. อนิสฺสิโต ติ ทฺเว นิสฺสยา— ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฏฺฐินิสฺสโย จ …เป… อยํ ตณฺหานิสฺสโย …เป… อยํ ทิฏฺฐินิสฺสโย. ตณฺหานิสฺสยํ ปหาย ทิฏฺฐินิสฺสยํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ อนิสฺสิโต, โสตํ อนิสฺสิโต, ฆานํ อนิสฺสิโต, ชิวฺหํ อนิสฺสิโต, กายํ อนิสฺสิโต, มนํ อนิสฺสิโต, รูเป… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ …เป… ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพ ธมฺเม อนิสฺสิโต อนลฺลีโน อนุปคโต อนชฺโฌสิโต อนธิมุตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ— ญตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโต.
ภวาย วิภวาย วา, ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชตี ติ. ตณฺหา ติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺฐพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา. ยสฺสา ติ อรหโต ขีณาสวสฺส. ภวายา ติ ภวทิฏฺฐิยา, วิภวายา ติ วิภวทิฏฺฐิยา; ภวายา ติ สสฺสตทิฏฺฐิยา, วิภวายา ติ อุจฺเฉททิฏฺฐิยา; ภวายา ติ ปุนปฺปุนพฺภวาย ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุเนาปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา. ตณฺหา ยสฺส นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ— ภวาย วิภวาย วา ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ.
เตนาห ภควา—
“ยสฺส นิสฺสยตา นตฺถิ,
ญตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโต;
ภวาย วิภวาย วา,
ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชตี”ติ.
ตํ พฺรูมิ อุปสนฺโตติ,
กาเมสุ อนเปกฺขินํ;
คนฺถา ตสฺส น วิชฺชนฺติ,
อตรี โส วิสตฺติกํ.
ตํ พฺรูมิ อุปสนฺโต ติ. อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ. ตํ พฺรูมิ ตํ กเถมิ ตํ ภณามิ ตํ ทีปยามิ ตํ โวหรามีติ— ตํ พฺรูมิ อุปสนฺโตติ.
กาเมสุ อนเปกฺขินนฺ ติ. กามา ติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา— วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ …เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา …เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา, กิเลสกาเม ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา กาเมสุ อนเปกฺขิโน วีตกาโม จตฺตกาโม วนฺตกาโม มุตฺตกาโม ปหีนกาโม ปฏินิสฺสฏฺฐกาโม, กาเมสุ วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺฐราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ— กาเมสุ อนเปกฺขินํ.
คนฺถา ตสฺส น วิชฺชนฺตี ติ. คนฺถา ติ จตฺตาโร คนฺถา— อภิชฺฌา กายคนฺโถ, พฺยาปาโท กายคนฺโถ, สีลพฺพตปรามาโส กายคนฺโถ, อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ. อตฺตโน ทิฏฺฐิยา ราโค อภิชฺฌา กายคนฺโถ, ปรวาเทสุ อาฆาโต อปฺปจฺจโย พฺยาปาโท กายคนฺโถ, อตฺตโน สีลํ วา วตํ วา สีลพฺพตํ วา ปรามาโส สีลพฺพตปรามาโส กายคนฺโถ, อตฺตโน ทิฏฺฐิ อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ. ตสฺสา ติ อรหโต ขีณาสวสฺส. คนฺถา ตสฺส น วิชฺชนฺตี ติ. คนฺถา ตสฺส นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ— คนฺถา ตสฺส น วิชฺชนฺติ.
อตรี โส วิสตฺติกนฺ ติ. วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. วิสตฺติกา ติ เกนฏฺเฐน วิสตฺติกา? วิสตาติ วิสตฺติกา, วิสาลาติ วิสตฺติกา, วิสฏาติ วิสตฺติกา, วิสมาติ วิสตฺติกา, วิสกฺกตีติ วิสตฺติกา, วิสํหรตีติ วิสตฺติกา, วิสํวาทิกาติ วิสตฺติกา, วิสมูลาติ วิสตฺติกา, วิสผลาติ วิสตฺติกา, วิสปริโภคาติ วิสตฺติกา, วิสาลา วา ปน สา ตณฺหา รูเป… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ… กุเล… คเณ… อาวาเส …เป… ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกา. อตรี โส วิสตฺติกนฺ ติ. โส อิมํ วิสตฺติกํ ตณฺหํ อตริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตีติ— อตรี โส วิสตฺติกํ.
เตนาห ภควา—
“ตํ พฺรูมิ อุปสนฺโตติ,
กาเมสุ อนเปกฺขินํ;
คนฺถา ตสฺส น วิชฺชนฺติ,
อตรี โส วิสตฺติกนฺ”ติ.
น ตสฺส ปุตฺตา ปสโว,
เขตฺตํ วตฺถุญฺจ วิชฺชติ;
อตฺตา วาปิ นิรตฺตา วา,
น ตสฺมิํ อุปลพฺภติ.
น ตสฺส ปุตฺตา ปสโว, เขตฺตํ วตฺถุญฺจ วิชฺชตี ติ. นา ติ ปฏิกฺเขโป. ตสฺสา ติ อรหโต ขีณาสวสฺส. ปุตฺตา ติ จตฺตาโร ปุตฺตา— อตฺตโช ปุตฺโต, เขตฺตโช ปุตฺโต, ทินฺนโก ปุตฺโต, อนฺเตวาสิโก ปุตฺโต. ปสโว ติ. อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิคาวาสฺสวฬวา. เขตฺตนฺ ติ สาลิกฺเขตฺตํ วีหิกฺเขตฺตํ มุคฺคกฺเขตฺตํ มาสกฺเขตฺตํ ยวกฺเขตฺตํ โคธุมกฺเขตฺตํ ติลกฺเขตฺตํ. วตฺถุนฺ ติ ฆรวตฺถุํ โกฏฺฐวตฺถุํ ปุเรวตฺถุํ ปจฺฉาวตฺถุํ อารามวตฺถุํ วิหารวตฺถุํ. น ตสฺส ปุตฺตา ปสโว, เขตฺตํ วตฺถุญฺจ วิชฺชตี ติ. ตสฺส ปุตฺตปริคฺคโห วา ปสุปริคฺคโห วา เขตฺตปริคฺคโห วา วตฺถุปริคฺคโห วา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ— น ตสฺส ปุตฺตา ปสโว, เขตฺตํ วตฺถุญฺจ วิชฺชติ.
อตฺตา วาปิ นิรตฺตา วา, น ตสฺมิํ อุปลพฺภตี ติ. อตฺตา ติ อตฺตทิฏฺฐิ, นิรตฺตา ติ อุจฺเฉททิฏฺฐิ; อตฺตา ติ คหิตํ นตฺถิ, นิรตฺตา ติ มุญฺจิตพฺพํ นตฺถิ. ยสฺส นตฺถิ คหิตํ ตสฺส นตฺถิ มุญฺจิตพฺพํ. ยสฺส นตฺถิ มุญฺจิตพฺพํ ตสฺส นตฺถิ คหิตํ. คาหมุญฺจนสมติกฺกนฺโต อรหา วุทฺธิปริหานิวีติวตฺโต. โส วุฏฺฐวาโส จิณฺณจรโณ …เป… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ— อตฺตา วาปิ นิรตฺตา วา, น ตสฺมิํ อุปลพฺภติ.
เตนาห ภควา—
“น ตสฺส ปุตฺตา ปสโว,
เขตฺตํ วตฺถุญฺจ วิชฺชติ;
อตฺตา วาปิ นิรตฺตา วา,
น ตสฺมิํ อุปลพฺภตี”ติ.
เยน นํ วชฺชุํ ปุถุชฺชนา,
อโถ สมณพฺราหฺมณา;
ตํ ตสฺส อปุรกฺขตํ,
ตสฺมา วาเทสุ เนชติ.
เยน นํ วชฺชุํ ปุถุชฺชนา, อโถ สมณพฺราหฺมณา ติ. ปุถุชฺชนา ติ ปุถุ กิเลเส ชเนนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ อวิหตสกฺกายทิฏฺฐิกาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ สตฺถารานํ มุขุโลฺลกิกาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ สพฺพคตีหิ อวุฏฺฐิตาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาภิสงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาโอเฆหิ วุยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาสนฺตาเปหิ สนฺตปฺเปนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาปริฬาเหหิ ปริฑยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ ปญฺจสุ กามคุเณสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ ปญฺจหิ นีวรเณหิ อาวุตา นิวุตา โอวุตา ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตาติ— ปุถุชฺชนา. สมณา ติ เย เกจิ อิโต พหิทฺธา ปริพฺพชูปคตา ปริพฺพชสมาปนฺนา. พฺราหฺมณา ติ เย เกจิ โภวาทิกา. เยน นํ วชฺชุํ ปุถุชฺชนา, อโถ สมณพฺราหฺมณา ติ. ปุถุชฺชนา เยน ตํ ราเคน วเทยฺยุํ, เยน โทเสน วเทยฺยุํ, เยน โมเหน วเทยฺยุํ, เยน มาเนน วเทยฺยุํ, ยาย ทิฏฺฐิยา วเทยฺยุํ, เยน อุทฺธจฺเจน วเทยฺยุํ, ยาย วิจิกิจฺฉาย วเทยฺยุํ, เยหิ อนุสเยหิ วเทยฺยุํ, รตฺโตติ วา ทุฏฺโฐติ วา มูโฬฺหติ วา วินิพทฺโธติ วา ปรามฏฺโฐติ วา วิกฺเขปคโตติ วา อนิฏฺฐงฺคโตติ วา ถามคโตติ วา เต อภิสงฺขารา ปหีนา; อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติยา เยน ตํ วเทยฺยุํ— เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา เปตฺติวิสยิโกติ วา มนุโสฺสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สญฺญีติ วา อสญฺญีติ วา เนวสญฺญีนาสญฺญีติ วา. โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ เยน นํ วเทยฺยุํ กเถยฺยุํ ภเณยฺยุํ ทีปเยยฺยุํ โวหเรยฺยุนฺติ— เยน นํ วชฺชุํ ปุถุชฺชนา, อโถ สมณพฺราหฺมณา.
ตํ ตสฺส อปุรกฺขตนฺ ติ. ตสฺสา ติ อรหโต ขีณาสวสฺส. ปุเรกฺขารา ติ ทฺเว ปุเรกฺขารา— ตณฺหาปุเรกฺขาโร จ ทิฏฺฐิปุเรกฺขาโร จ …เป… อยํ ตณฺหาปุเรกฺขาโร …เป… อยํ ทิฏฺฐิปุเรกฺขาโร. ตสฺส ตณฺหาปุเรกฺขาโร ปหีโน, ทิฏฺฐิปุเรกฺขาโร ปฏินิสฺสฏฺโฐ; ตณฺหาปุเรกฺขารสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺฐิปุเรกฺขารสฺส ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา น ตณฺหํ วา ทิฏฺฐิํ วา ปุรโต กตฺวา จรติ, น ตณฺหาธโช น ตณฺหาเกตุ น ตณฺหาธิปเตโยฺย, น ทิฏฺฐิธโช น ทิฏฺฐิเกตุ น ทิฏฺฐาธิปเตโยฺย, น ตณฺหาย วา น ทิฏฺฐิยา วา ปริวาริโต จรตีติ— ตํ ตสฺส อปุรกฺขตํ.
ตสฺมา วาเทสุ เนชตี ติ. ตสฺมา ติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา วาเทสุ อุปวาเทสุ นินฺทาย ครหาย อกิตฺติยา อวณฺณหาริกาย เนชติ น อิญฺชติ น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธตีติ— ตสฺมา วาเทสุ เนชติ.
เตนาห ภควา—
“เยน นํ วชฺชุํ ปุถุชฺชนา,
อโถ สมณพฺราหฺมณา;
ตํ ตสฺส อปุรกฺขตํ,
ตสฺมา วาเทสุ เนชตี”ติ.
วีตเคโธ อมจฺฉรี,
น อุเสฺสสุ วทเต มุนิ;
น สเมสุ น โอเมสุ,
กปฺปํ เนติ อกปฺปิโย.
วีตเคโธ อมจฺฉรี ติ. เคโธ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ยเสฺสโส เคโธ ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก ญาณคฺคินา ทฑฺโฒ, โส วุจฺจติ วีตเคโธ. โส รูเป อคิทฺโธ …เป… ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ อคิทฺโธ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺโฌสิโต, วีตเคโธ วิคตเคโธ จตฺตเคโธ วนฺตเคโธ มุตฺตเคโธ ปหีนเคโธ ปฏินิสฺสฏฺฐเคโธ นิจฺฉาโต …เป… พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ— วีตเคโธ. อมจฺฉรี ติ มจฺฉริยนฺติ ปญฺจ มจฺฉริยานิ— อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํ. ยํ เอวรูปํ …เป… คาโห— อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ. ยเสฺสตํ มจฺฉริยํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒํ, โส วุจฺจติ อมจฺฉรีติ— วีตเคโธ อมจฺฉรี.
น อุเสฺสสุ วทเต มุนิ, น สเมสุ น โอเมสู ติ. มุนี ติ. โมนํ วุจฺจติ ญาณํ …เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. “เสโยฺยหมสฺมี”ติ วา, “สทิโสหมสฺมี”ติ วา, “หีโนหมสฺมี”ติ วา น วทติ น กเถติ น ภณติ น ทีปยติ น โวหรตีติ— น อุเสฺสสุ วทเต มุนิ, น สเมสุ น โอเมสุ.
กปฺปํ เนติ อกปฺปิโย ติ. กปฺปา ติ ทฺเว กปฺปา— ตณฺหากปฺโป จ ทิฏฺฐิกปฺโป จ …เป… อยํ ตณฺหากปฺโป …เป… อยํ ทิฏฺฐิกปฺโป. ตสฺส ตณฺหากปฺโป ปหีโน, ทิฏฺฐิกปฺโป ปฏินิสฺสฏฺโฐ; ตณฺหากปฺปสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺฐิกปฺปสฺส ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา ตณฺหากปฺปํ วา ทิฏฺฐิกปฺปํ วา เนติ น อุเปติ น อุปคจฺฉติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ— กปฺปํ เนติ. อกปฺปิโย ติ. กปฺปา ติ ทฺเว กปฺปา— ตณฺหากปฺโป จ ทิฏฺฐิกปฺโป จ …เป… อยํ ตณฺหากปฺโป …เป… อยํ ทิฏฺฐิกปฺโป. ตสฺส ตณฺหากปฺโป ปหีโน, ทิฏฺฐิกปฺโป ปฏินิสฺสฏฺโฐ; ตสฺส ตณฺหากปฺปสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺฐิกปฺปสฺส ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา ตณฺหากปฺปํ วา ทิฏฺฐิกปฺปํ วา น กปฺเปติ น ชเนติ น สญฺชเนติ น นิพฺพตฺเตติ นาภินิพฺพตฺเตตีติ— กปฺปํ เนติ อกปฺปิโย.
เตนาห ภควา—
“วีตเคโธ อมจฺฉรี,
น อุเสฺสสุ วทเต มุนิ;
น สเมสุ น โอเมสุ,
กปฺปํ เนติ อกปฺปิโย”ติ.
ยสฺส โลเก สกํ นตฺถิ,
อสตา จ น โสจติ;
ธมฺเมสุ จ น คจฺฉติ,
ส เว สนฺโตติ วุจฺจติ.
ยสฺส โลเก สกํ นตฺถี ติ. ยสฺสา ติ อรหโต ขีณาสวสฺส. โลเก สกํ นตฺถี ติ. ตสฺส มยฺหํ วา อิทํ ปเรสํ วา อิทนฺติ กิญฺจิ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺญาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺญาณคตํ, คหิตํ ปรามฏฺฐํ อภินิวิฏฺฐํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ, นตฺถิ น สนฺติ …เป… ญาณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ— ยสฺส โลเก สกํ นตฺถิ. อสตา จ น โสจตี ติ. วิปริณตํ วา วตฺถุํ น โสจติ, วิปริณตสฺมิํ วา วตฺถุสฺมิํ น โสจติ. จกฺขุ เม วิปริณตนฺติ น โสจติ. โสตํ เม… ฆานํ เม… ชิวฺหา เม… กาโย เม… มโน เม… รูปา เม… สทฺทา เม… คนฺธา เม… รสา เม… โผฏฺฐพฺพา เม… กุลํ เม… คโณ เม… อาวาโส เม… ลาโภ เม… ยโส เม… ปสํสา เม… สุขํ เม… จีวรํ เม… ปิณฺฑปาโต เม… เสนาสนํ เม… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาโร เม… มาตา เม… ปิตา เม… ภาตา เม… ภคินี เม… ปุตฺโต เม… ธีตา เม… มิตฺตา เม… อมจฺจา เม… ญาตกา เม… สาโลหิตา เม วิปริณตาติ น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ. เอวมฺปิ, อสตา จ น โสจติ.
อถ วา อสนฺตาย ทุกฺขาย เวทนาย ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชติ. จกฺขุโรเคน ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชติ, โสตโรเคน… ฆานโรเคน… ชิวฺหาโรเคน… กายโรเคน… สีสโรเคน… กณฺณโรเคน… มุขโรเคน… ทนฺตโรเคน… กาเสน… สาเสน… ปินาเสน… ฑาเหน… ชเรน… กุจฺฉิโรเคน… มุจฺฉาย… ปกฺขนฺทิกาย… สูเลน… วิสูจิกาย… กุฏฺเฐน… คณฺเฑน… กิลาเสน… โสเสน… อปมาเรน… ททฺทุยา… กณฺฑุยา… กจฺฉุยา… รขสาย… วิตจฺฉิกาย… โลหิเตน… ปิตฺเตน… มธุเมเหน… อํสาย… ปิฬกาย… ภคนฺทลาย… ปิตฺตสมุฏฺฐาเนน อาพาเธน… เสมฺหสมุฏฺฐาเนน อาพาเธน… วาตสมุฏฺฐาเนน อาพาเธน… สนฺนิปาติเกน อาพาเธน… อุตุปริณามเชน อาพาเธน… วิสมปริหารเชน อาพาเธน… โอปกฺกมิเกน อาพาเธน… กมฺมวิปากเชน อาพาเธน… สีเตน… อุเณฺหน… ชิฆจฺฉาย… ปิปาสาย… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผเสฺสหิ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ. เอวมฺปิ, อสตา จ น โสจติ.
อถ วา อสนฺเต อสํวิชฺชมาเน อนุปลพฺภมาเน— “อโห วต เม ตํ นตฺถิ, สิยา วต เม ตํ, ตํ วตาหํ น จ ลภามี”ติ น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ. เอวมฺปิ อสตา จ น โสจติ. ธมฺเมสุ จ น คจฺฉตี ติ น ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ, น โทสาคติํ คจฺฉติ, น โมหาคติํ คจฺฉติ, น ภยาคติํ คจฺฉติ, น ราควเสน คจฺฉติ, น โทสวเสน คจฺฉติ, น โมหวเสน คจฺฉติ, น มานวเสน คจฺฉติ, น ทิฏฺฐิวเสน คจฺฉติ, น อุทฺธจฺจวเสน คจฺฉติ, น วิจิกิจฺฉาวเสน คจฺฉติ, น อนุสยวเสน คจฺฉติ น จ วคฺเคหิ ธมฺเมหิ ยายติ นียติ วุยฺหติ สํหรียตีติ— ธมฺเมสุ จ น คจฺฉติ.
ส เว สนฺโตติ วุจฺจตี ติ. โส สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ วุจฺจติ ปวุจฺจติ กถียติ ภณียติ ทีปียติ โวหรียตีติ— ส เว สนฺโตติ วุจฺจติ.
เตนาห ภควา—
“ยสฺส โลเก สกํ นตฺถิ,
อสตา จ น โสจติ;
ธมฺเมสุ จ น คจฺฉติ,
ส เว สนฺโตติ วุจฺจตี”ติ.
ปุราเภทสุตฺตนิทฺเทโส ทสโม.