1.11 กลหวิวาทสุตฺตนิทฺเทส
อถ กลหวิวาทสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ—
กุโตปหูตา กลหา วิวาทา,
ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จ;
มานาติมานา สหเปสุณา จ,
กุโตปหูตา เต ตทิงฺฆ พฺรูหิ.
กุโตปหูตา กลหา วิวาทา ติ. กลโห ติ เอเกน อากาเรน กลโห; วิวาโท ติปิ ตญฺเญว. โย กลโห โส วิวาโท, โย วิวาโท โส กลโห. อถ วา อปเรน อากาเรน วิวาโท วุจฺจติ กลหสฺส ปุพฺพภาโค วิวาโท. ราชาโนปิ ราชูหิ วิวทนฺติ, ขตฺติยาปิ ขตฺติเยหิ วิวทนฺติ, พฺราหฺมณาปิ พฺราหฺมเณหิ วิวทนฺติ, คหปตีปิ คหปตีหิ วิวทนฺติ, มาตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ มาตรา วิวทติ, ปิตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ ปิตรา วิวทติ, ภาตาปิ ภาตรา วิวทติ, ภาตาปิ ภคินิยา วิวทติ, ภคินีปิ ภาตรา วิวทติ, สหาโยปิ สหาเยน วิวทติ— อยํ วิวาโท. กตโม กลโห? อาคาริกา ทณฺฑปสุตา กาเยน วาจาย กลหํ กโรนฺติ, ปพฺพชิตา อาปตฺติํ อาปชฺชนฺตา กาเยน วาจาย กลหํ กโรนฺติ— อยํ กลโห.
กุโตปหูตา กลหา วิวาทา ติ. กลหา จ วิวาทา จ กุโตปหูตา กุโตชาตา กุโตสญฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวาติ กลหสฺส จ วิวาทสฺส จ มูลํ ปุจฺฉติ, เหตุํ ปุจฺฉติ, นิทานํ ปุจฺฉติ, สมฺภวํ ปุจฺฉติ, ปภวํ ปุจฺฉติ, สมุฏฺฐานํ ปุจฺฉติ, อาหารํ ปุจฺฉติ, อารมฺมณํ ปุจฺฉติ, ปจฺจยํ ปุจฺฉติ, สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ— กุโตปหูตา กลหา วิวาทา.
ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จา ติ. ปริเทโว ติ ญาติพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, ทิฏฺฐิพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, อญฺญตรญฺญตเรน วา พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส, อญฺญตรญฺญตเรน วา ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺฐสฺส, อาเทโว ปริเทโว, อาเทวนา ปริเทวนา, อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ, วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตํ. โสโก ติ ญาติพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, โภคโรคสีลทิฏฺฐิพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส, อญฺญตรญฺญตเรน วา พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส, อญฺญตรญฺญตเรน วา ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺฐสฺส, โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ, อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก, อนฺโตฑาโห อนฺโตปริฑาโห, เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ โสกสลฺลํ. มจฺฉรนฺ ติ ปญฺจ มจฺฉริยานิ— อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํ. ยํ เอวรูปํ มจฺฉริยํ มจฺฉรายนํ มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกญฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส— อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ. อปิ จ, ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, ธาตุมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, อายตนมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ คาโห. อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยนฺติ— ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จ.
มานาติมานา สหเปสุณา จา ติ. มาโน ติ อิเธกจฺโจ มานํ ชเนติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนา. อติมาโน ติ อิเธกจฺโจ ปรํ อติมญฺญติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา …เป… อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนา. เปสุญฺญนฺ ติ อิเธกจฺโจ ปิสุณวาโจ โหติ— อิโต สุตฺวา อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา อิเมสํ อกฺขาตา อมูสํ เภทาย. อิติ สมคฺคานํ วา เภตฺตา, ภินฺนานํ วา อนุปฺปทาตา, วคฺคาราโม วคฺครโต วคฺคนนฺที วคฺคกรณิํ วาจํ ภาสิตา โหติ— อิทํ วุจฺจติ เปสุญฺญํ. อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ เปสุญฺญํ อุปสํหรติ— ปิยกมฺยตาย วา เภทาธิปฺปาเยน วา. กถํ ปิยกมฺยตาย เปสุญฺญํ อุปสํหรติ? อิมสฺส ปิโย ภวิสฺสามิ, มนาโป ภวิสฺสามิ, วิสฺสาสิโก ภวิสฺสามิ, อพฺภนฺตริโก ภวิสฺสามิ, สุหทโย ภวิสฺสามีติ— เอวํ ปิยกมฺยตาย เปสุญฺญํ อุปสํหรติ. กถํ เภทาธิปฺปาเยน เปสุญฺญํ อุปสํหรติ? กถํ อิเม นานา อสฺสุ, วินา อสฺสุ, วคฺคา อสฺสุ, ทฺวิธา อสฺสุ, ทฺเวชฺฌา อสฺสุ, ทฺเว ปกฺขา อสฺสุ, ภิชฺเชยฺยุํ น สมาคจฺเฉยฺยุํ, ทุกฺขํ น ผาสุ วิหเรยฺยุนฺติ— เอวํ เภทาธิปฺปาเยน เปสุญฺญํ อุปสํหรตีติ— มานาติมานา สหเปสุณา จ.
กุโตปหูตา เต ตทิงฺฆ พฺรูหี ติ. กลโห จ วิวาโท จ ปริเทโว จ โสโก จ มจฺฉริยญฺจ มาโน จ อติมาโน จ เปสุญฺญญฺจาติ— อิเม อฏฺฐ กิเลสา กุโตปหูตา กุโตชาตา กุโตสญฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวาติ. อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ กิเลสานํ มูลํ ปุจฺฉติ, เหตุํ ปุจฺฉติ, นิทานํ ปุจฺฉติ, สมฺภวํ ปุจฺฉติ, ปภวํ ปุจฺฉติ, สมุฏฺฐานํ ปุจฺฉติ, อาหารํ ปุจฺฉติ, อารมฺมณํ ปุจฺฉติ, ปจฺจยํ ปุจฺฉติ, สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ— กุโตปหูตา เต ตทิงฺฆ พฺรูหีติ. อิงฺฆ พฺรูหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวร วิภช อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ— กุโตปหูตา เต ตทิงฺฆ พฺรูหิ.
เตนาห โส นิมฺมิโต—
“กุโตปหูตา กลหา วิวาทา,
ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จ;
มานาติมานา สหเปสุณา จ,
กุโตปหูตา เต ตทิงฺฆ พฺรูหี”ติ.
ปิยปฺปหูตา กลหา วิวาทา,
ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จ;
มานาติมานา สหเปสุณา จ,
มจฺเฉรยุตฺตา กลหา วิวาทา;
วิวาทชาเตสุ จ เปสุณานิ.
ปิยปฺปหูตา กลหา วิวาทา, ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จา ติ. ปิยา ติ ทฺเว ปิยา— สตฺตา วา สงฺขารา วา. กตเม สตฺตา ปิยา? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อตฺถกามา หิตกามา ผาสุกามา โยคกฺเขมกามา มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา ภคินี วา ปุตฺโต วา ธีตา วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา ญาตี วา สาโลหิตา วา— อิเม สตฺตา ปิยา. กตเม สงฺขารา ปิยา? มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฏฺฐพฺพา— อิเม สงฺขารา ปิยา.
ปิยํ วตฺถุํ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ กลหํ กโรนฺติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ กลหํ กโรนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ กลหํ กโรนฺติ. ปิยํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ กลหํ กโรนฺติ, วิปริณามนฺเตปิ กลหํ กโรนฺติ, วิปริณเตปิ กลหํ กโรนฺติ. ปิยํ วตฺถุํ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ วิวทนฺติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ วิวทนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ วิวทนฺติ. ปิยํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ วิวทนฺติ, วิปริณามนฺเตปิ วิวทนฺติ, วิปริณเตปิ วิวทนฺติ. ปิยํ วตฺถุํ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ ปริเทวนฺติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ ปริเทวนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ ปริเทวนฺติ. ปิยํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ ปริเทวนฺติ, วิปริณามนฺเตปิ ปริเทวนฺติ, วิปริณเตปิ ปริเทวนฺติ. ปิยํ วตฺถุํ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ โสจนฺติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ โสจนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ โสจนฺติ. ปิยํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ โสจนฺติ, วิปริณามนฺเตปิ โสจนฺติ, วิปริณเตปิ โสจนฺติ. ปิยํ วตฺถุํ รกฺขนฺติ โคเปนฺติ ปริคฺคณฺหนฺติ มมายนฺติ มจฺฉรายนฺติ.
มานาติมานา สหเปสุณา จา ติ. ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย มานํ ชเนนฺติ, ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย อติมานํ ชเนนฺติ. กถํ ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย มานํ ชเนนฺติ? มยํ ลาภิโน มนาปิกานํ รูปานํ สทฺทานํ คนฺธานํ รสานํ โผฏฺฐพฺพานนฺติ. เอวํ ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย มานํ ชเนนฺติ. กถํ ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย อติมานํ ชเนนฺติ? มยํ ลาภิโน มนาปิกานํ รูปานํ สทฺทานํ คนฺธานํ รสานํ โผฏฺฐพฺพานํ, อิเม ปนญฺเญ น ลาภิโน มนาปิกานํ รูปานํ สทฺทานํ คนฺธานํ รสานํ โผฏฺฐพฺพานนฺติ. เอวํ ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย อติมานํ ชเนนฺติ. เปสุญฺญนฺ ติ อิเธกจฺโจ ปิสุณวาโจ โหติ, อิโต สุตฺวา อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย …เป… เอวํ เภทาธิปฺปาเยน เปสุญฺญํ อุปสํหรตีติ …เป… มานาติมานา สหเปสุณา จ.
มจฺเฉรยุตฺตา กลหา วิวาทา ติ. กลโห จ วิวาโท จ ปริเทโว จ โสโก จ มาโน จ อติมาโน จ เปสุญฺญญฺจาติ— อิเม สตฺต กิเลสา มจฺฉริเย ยุตฺตา ปยุตฺตา อายุตฺตา สมายุตฺตาติ— มจฺเฉรยุตฺตา กลหา วิวาทา.
วิวาทชาเตสุ จ เปสุณานี ติ. วิวาเท ชาเต สญฺชาเต นิพฺพตฺเต อภินิพฺพตฺเต ปาตุภูเต เปสุญฺญํ อุปสํหรนฺติ; อิโต สุตฺวา อมุตฺร อกฺขายนฺติ อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา อิเมสํ อกฺขายนฺติ อมูสํ เภทาย. อิติ สมคฺคานํ วา เภตฺตาโร, ภินฺนานํ วา อนุปฺปทาตาโร, วคฺคารามา วคฺครตา วคฺคนนฺที วคฺคกรณิํ วาจํ ภาสิตาโร โหนฺติ— อิทํ วุจฺจติ เปสุญฺญํ. อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ เปสุญฺญํ อุปสํหรนฺติ— ปิยกมฺยตาย วา เภทาธิปฺปาเยน วา. กถํ ปิยกมฺยตาย เปสุญฺญํ อุปสํหรนฺติ? อิมสฺส ปิยา ภวิสฺสาม, มนาปา ภวิสฺสาม, วิสฺสาสิกา ภวิสฺสาม, อพฺภนฺตริกา ภวิสฺสาม, สุหทยา ภวิสฺสามาติ. เอวํ ปิยกมฺยตาย เปสุญฺญํ อุปสํหรนฺติ. กถํ เภทาธิปฺปาเยน เปสุญฺญํ อุปสํหรนฺติ? “กถํ อิเม นานา อสฺสุ, วินา อสฺสุ, วคฺคา อสฺสุ, ทฺเวธา อสฺสุ, ทฺเวชฺฌา อสฺสุ, ทฺเว ปกฺขา อสฺสุ, ภิชฺเชยฺยุํ น สมาคจฺเฉยฺยุํ, ทุกฺขํ น ผาสุ วิหเรยฺยุนฺ”ติ— เอวํ เภทาธิปฺปาเยน เปสุญฺญํ อุปสํหรนฺตีติ— วิวาทชาเตสุ จ เปสุณานิ.
เตนาห ภควา—
“ปิยปฺปหูตา กลหา วิวาทา,
ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จ;
มานาติมานา สหเปสุณา จ,
มจฺเฉรยุตฺตา กลหา วิวาทา;
วิวาทชาเตสุ จ เปสุณานี”ติ.
ปิยา สุ โลกสฺมิํ กุโตนิทานา,
เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเก;
อาสา จ นิฏฺฐา จ กุโตนิทานา,
เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺติ.
ปิยา สุ โลกสฺมิํ กุโตนิทานา ติ. ปิยา กุโตนิทานา กุโตชาตา กุโตสญฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวาติ ปิยานํ มูลํ ปุจฺฉติ …เป… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ— ปิยา สุ โลกสฺมิํ กุโตนิทานา.
เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเก ติ. เย จาปี ติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ. โลภา ติ โย โลโภ ลุพฺภนา ลุพฺภิตตฺตํ สาราโค สารชฺชนา สารชฺชิตตฺตํ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. วิจรนฺตี ติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ. โลเก ติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกติ— เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเก.
อาสา จ นิฏฺฐา จ กุโตนิทานา ติ. อาสา จ นิฏฺฐา จ กุโตนิทานา กุโตชาตา กุโตสญฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวาติ อาสาย จ นิฏฺฐาย จ มูลํ ปุจฺฉติ …เป… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ— อาสา จ นิฏฺฐา จ กุโตนิทานา. เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺตี ติ. เย นรสฺส ปรายนา โหนฺติ ทีปา โหนฺติ ตาณา โหนฺติ เลณา โหนฺติ สรณา โหนฺติ นิฏฺฐา ปรายนา โหนฺตีติ— เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺติ.
เตนาห โส นิมฺมิโต—
“ปิยา สุ โลกสฺมิํ กุโตนิทานา,
เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเก;
อาสา จ นิฏฺฐา จ กุโตนิทานา,
เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺตี”ติ.
ฉนฺทานิทานานิ ปิยานิ โลเก,
เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเก;
อาสา จ นิฏฺฐา จ อิโตนิทานา,
เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺติ.
ฉนฺทานิทานานิ ปิยานิ โลเก ติ. ฉนฺโท ติ โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามเสฺนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ. อปิ จ ปญฺจ ฉนฺทา— ปริเยสนจฺฉนฺโท, ปฏิลาภจฺฉนฺโท, ปริโภคจฺฉนฺโท, สนฺนิธิจฺฉนฺโท, วิสชฺชนจฺฉนฺโท. กตโม ปริเยสนจฺฉนฺโท? อิเธกจฺโจ อชฺโฌสิโตเยว อตฺถิโก ฉนฺทชาโต รูเป ปริเยสติ, สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ ปริเยสติ— อยํ ปริเยสนจฺฉนฺโท. กตโม ปฏิลาภจฺฉนฺโท? อิเธกจฺโจ อชฺโฌสิโตเยว อตฺถิโก ฉนฺทชาโต รูเป ปฏิลภติ, สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ ปฏิลภติ— อยํ ปฏิลาภจฺฉนฺโท. กตโม ปริโภคจฺฉนฺโท? อิเธกจฺโจ อชฺโฌสิโตเยว อตฺถิโก ฉนฺทชาโต รูเป ปริภุญฺชติ, สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ ปริภุญฺชติ— อยํ ปริโภคจฺฉนฺโท. กตโม สนฺนิธิจฺฉนฺโท? อิเธกจฺโจ อชฺโฌสิโตเยว อตฺถิโก ฉนฺทชาโต ธนสนฺนิจยํ กโรติ “อาปทาสุ ภวิสฺสตี”ติ— อยํ สนฺนิธิจฺฉนฺโท. กตโม วิสชฺชนจฺฉนฺโท? อิเธกจฺโจ อชฺโฌสิโตเยว อตฺถิโก ฉนฺทชาโต ธนํ วิสชฺเชติ หตฺถาโรหานํ อสฺสาโรหานํ รถิกานํ ธนุคฺคหานํ ปตฺติกานํ “อิเม มํ รกฺขิสฺสนฺติ โคปิสฺสนฺติ สมฺปริวาริสฺสนฺตี”ติ— อยํ วิสชฺชนจฺฉนฺโท. ปิยานี ติ ทฺเว ปิยา— สตฺตา วา สงฺขารา วา …เป… อิเม สตฺตา ปิยา …เป… อิเม สงฺขารา ปิยา. ฉนฺทานิทานานิ ปิยานิ โลเก ติ. ปิยา ฉนฺทนิทานา ฉนฺทสมุทยา ฉนฺทชาติกา ฉนฺทปภวาติ— ฉนฺทานิทานานิ ปิยานิ โลเก.
เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเก ติ. เย จาปี ติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ. โลภา ติ โย โลโภ ลุพฺภนา ลุพฺภิตตฺตํ สาราโค สารชฺชนา สารชฺชิตตฺตํ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. วิจรนฺตี ติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ. โลเก ติ อปายโลเก …เป… อายตนโลเกติ— เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเก.
อาสา จ นิฏฺฐา จ อิโตนิทานา ติ. อาสา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. นิฏฺฐา ติ อิเธกจฺโจ รูเป ปริเยสนฺโต รูปํ ปฏิลภติ, รูปนิฏฺโฐ โหติ, สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… สุตฺตนฺตํ… วินยํ… อภิธมฺมํ… อารญฺญิกงฺคํ… ปิณฺฑปาติกงฺคํ… ปํสุกูลิกงฺคํ… เตจีวริกงฺคํ… สปทานจาริกงฺคํ… ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคํ… เนสชฺชิกงฺคํ… ยถาสนฺถติกงฺคํ… ปฐมํ ฌานํ… ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ… อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติํ… วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติํ… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติํ … เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ปริเยสนฺโต เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ปฏิลภติ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺตินิฏฺโฐ โหติ.
“อาสาย กสเต เขตฺตํ,
พีชํ อาสาย วปฺปติ;
อาสาย วาณิชา ยนฺติ,
สมุทฺทํ ธนหารกา;
ยาย อาสาย ติฏฺฐามิ,
สา เม อาสา สมิชฺฌตี”ติ.
อาสาย สมิทฺธิ วุจฺจเต นิฏฺฐา. อาสา จ นิฏฺฐา จ อิโตนิทานา ติ. อาสา จ นิฏฺฐา จ อิโต ฉนฺทนิทานา ฉนฺทสมุทยา ฉนฺทชาติกา ฉนฺทปภวาติ— อาสา จ นิฏฺฐา จ อิโตนิทานา.
เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺตี ติ. เย นรสฺส ปรายนา โหนฺติ ทีปา โหนฺติ ตาณา โหนฺติ เลณา โหนฺติ สรณา โหนฺติ นิฏฺฐา ปรายนา โหนฺตีติ— เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺติ.
เตนาห ภควา—
“ฉนฺทานิทานานิ ปิยานิ โลเก,
เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเก;
อาสา จ นิฏฺฐา จ อิโตนิทานา,
เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺตี”ติ.
ฉนฺโท นุ โลกสฺมิํ กุโตนิทาโน,
วินิจฺฉยา จาปิ กุโตปหูตา;
โกโธ โมสวชฺชญฺจ กถํกถา จ,
เย จาปิ ธมฺมา สมเณน วุตฺตา.
ฉนฺโท นุ โลกสฺมิํ กุโตนิทาโน ติ. ฉนฺโท กุโตนิทาโน กุโตชาโต กุโตสญฺชาโต กุโตนิพฺพตฺโต กุโตอภินิพฺพตฺโต กุโตปาตุภูโต, กิํนิทาโน กิํสมุทโย กิํชาติโก กิํปภโวติ ฉนฺทสฺส มูลํ ปุจฺฉติ …เป… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ— ฉนฺโท นุ โลกสฺมิํ กุโตนิทาโน.
วินิจฺฉยา จาปิ กุโตปหูตา ติ. วินิจฺฉยา กุโตปหูตา กุโตชาตา กุโตสญฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวาติ วินิจฺฉยานํ มูลํ ปุจฺฉติ …เป… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ— วินิจฺฉยา จาปิ กุโตปหูตา.
โกโธ โมสวชฺชญฺจ กถํกถา จา ติ. โกโธ ติ โย เอวรูโป จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต, ปฏิฆํ ปฏิวิโรโธ, โกโป ปโกโป สมฺปโกโป, โทโส ปโทโส สมฺปโทโส, จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส, โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ, โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ, พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ, วิโรโธ ปฏิวิโรโธ, จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส. โมสวชฺชํ วุจฺจติ มุสาวาโท. กถํกถา วุจฺจติ วิจิกิจฺฉาติ— โกโธ โมสวชฺชญฺจ กถํกถา จ.
เย จาปิ ธมฺมา สมเณน วุตฺตา ติ. เย จาปี ติ เย โกเธน จ โมสวชฺเชน จ กถํกถาย จ สหคตา สหชาตา สํสฏฺฐา สมฺปยุตฺตา, เอกุปฺปาทา เอกนิโรธา เอกวตฺถุกา เอการมฺมณา— อิเม วุจฺจนฺติ เย จาปิ ธมฺมา. อถ วา เย เต กิเลสา อญฺญชาติกา อญฺญวิหิตกา— อิเม วุจฺจนฺติ เย จาปิ ธมฺมา. สมเณน วุตฺตา ติ สมเณน สมิตปาเปน พฺราหฺมเณน พาหิตปาปธมฺเมน ภิกฺขุนา ภินฺนกิเลสมูเลน สพฺพากุสลมูลพนฺธนา ปมุตฺเตน วุตฺตา ปวุตฺตา อาจิกฺขิตา เทสิตา ปญฺญปิตา ปฏฺฐปิตา วิวฏา วิภตฺตา อุตฺตานีกตา ปกาสิตาติ— เย จาปิ ธมฺมา สมเณน วุตฺตา.
เตนาห โส นิมฺมิโต—
“ฉนฺโท นุ โลกสฺมิํ กุโตนิทาโน,
วินิจฺฉยา จาปิ กุโตปหูตา;
โกโธ โมสวชฺชญฺจ กถํกถา จ,
เย จาปิ ธมฺมา สมเณน วุตฺตา”ติ.
สาตํ อสาตนฺติ ยมาหุ โลเก,
ตมูปนิสฺสาย ปโหติ ฉนฺโท;
รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวญฺจ,
วินิจฺฉยํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเก.
สาตํ อสาตนฺติ ยมาหุ โลเก ติ. สาตนฺ ติ สุขา จ เวทนา, อิฏฺฐญฺจ วตฺถุ. อสาตนฺ ติ ทุกฺขา จ เวทนา, อนิฏฺฐญฺจ วตฺถุ. ยมาหุ โลเก ติ ยํ อาหํสุ ยํ กเถนฺติ ยํ ภณนฺติ ยํ ทีเปนฺติ ยํ โวหรนฺตีติ— สาตํ อสาตนฺติ ยมาหุ โลเก.
ตมูปนิสฺสาย ปโหติ ฉนฺโท ติ. สาตาสาตํ นิสฺสาย, สุขทุกฺขํ นิสฺสาย, โสมนสฺสโทมนสฺสํ นิสฺสาย, อิฏฺฐานิฏฺฐํ นิสฺสาย, อนุนยปฏิฆํ นิสฺสาย ฉนฺโท ปโหติ ปภวติ ชายติ สญฺชายติ นิพฺพตฺตติ อภินิพฺพตฺตตีติ— ตมูปนิสฺสาย ปโหติ ฉนฺโท.
รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวญฺจา ติ. รูเปสู ติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํ. กตโม รูปานํ ภโว? โย รูปานํ ภโว ชาติ สญฺชาติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว— อยํ รูปานํ ภโว. กตโม รูปานํ วิภโว? โย รูปานํ ขโย วโย เภโท ปริเภโท อนิจฺจตา อนฺตรธานํ— อยํ รูปานํ วิภโว. รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวญฺจา ติ รูเปสุ ภวญฺจ วิภวญฺจ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ— รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวญฺจ.
วินิจฺฉยํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเก ติ. วินิจฺฉยา ติ ทฺเว วินิจฺฉยา— ตณฺหาวินิจฺฉโย จ, ทิฏฺฐิวินิจฺฉโย จ. กถํ ตณฺหาวินิจฺฉยํ กโรติ? อิเธกจฺจสฺส อนุปฺปนฺนา เจว โภคา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ โภคา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ. ตสฺส เอวํ โหติ— “เกน นุ โข เม อุปาเยน อนุปฺปนฺนา เจว โภคา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ โภคา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺตี”ติ. ตสฺส ปน เอวํ โหติ “สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺฐานานุโยคํ อนุยุตฺตสฺส เม อนุปฺปนฺนา เจว โภคา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ โภคา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ; วิกาลวิสิขาจริยานุโยคํ อนุยุตฺตสฺส เม อนุปฺปนฺนา เจว โภคา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ โภคา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ; สมชฺชาภิจรณํ อนุยุตฺตสฺส เม… ชุตปฺปมาทฏฺฐานานุโยคํ อนุยุตฺตสฺส เม… ปาปมิตฺตานุโยคํ อนุยุตฺตสฺส เม อนุปฺปนฺนา เจว โภคา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ โภคา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ; อาลสฺยานุโยคํ อนุยุตฺตสฺส เม อนุปฺปนฺนา เจว โภคา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ โภคา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺตี”ติ เอวํ ญาณํ กตฺวา ฉ โภคานํ อปายมุขานิ น เสวติ, ฉ โภคานํ อายมุขานิ เสวติ. เอวมฺปิ ตณฺหาวินิจฺฉยํ กโรติ.
อถ วา กสิยา วา วณิชฺชาย วา โครกฺเขน วา อิสฺสตฺเถน วา ราชโปริเสน วา สิปฺปญฺญตเรน วา ปฏิปชฺชติ. เอวมฺปิ ตณฺหาวินิจฺฉยํ กโรติ. กถํ ทิฏฺฐิวินิจฺฉยํ กโรติ? จกฺขุสฺมิํ อุปฺปนฺเน ชานาติ— “อตฺตา เม อุปฺปนฺโน”ติ, จกฺขุสฺมิํ อนฺตรหิเต ชานาติ— “อตฺตา เม อนฺตรหิโต วิคโต เม อตฺตา”ติ. เอวมฺปิ ทิฏฺฐิวินิจฺฉยํ กโรติ. โสตสฺมิํ… ฆานสฺมิํ… ชิวฺหาย… กายสฺมิํ… รูปสฺมิํ… สทฺทสฺมิํ… คนฺธสฺมิํ… รสสฺมิํ… โผฏฺฐพฺพสฺมิํ อุปฺปนฺเน ชานาติ— “อตฺตา เม อุปฺปนฺโน”ติ, โผฏฺฐพฺพสฺมิํ อนฺตรหิเต ชานาติ— “อตฺตา เม อนฺตรหิโต วิคโต เม อตฺตา”ติ. เอวมฺปิ ทิฏฺฐิวินิจฺฉยํ กโรติ ชเนติ สญฺชเนติ นิพฺพตฺเตติ อภินิพฺพตฺเตติ. ชนฺตู ติ สตฺโต นโร มานโว …เป… มนุโช. โลเก ติ อปายโลเก …เป… อายตนโลเกติ— วินิจฺฉยํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเก.
เตนาห ภควา—
“สาตํ อสาตนฺติ ยมาหุ โลเก,
ตมูปนิสฺสาย ปโหติ ฉนฺโท;
รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวญฺจ,
วินิจฺฉยํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเก”ติ.
โกโธ โมสวชฺชญฺจ กถํกถา จ,
เอเตปิ ธมฺมา ทฺวยเมว สนฺเต;
กถํกถี ญาณปถาย สิกฺเข,
ญตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมา.
โกโธ โมสวชฺชญฺจ กถํกถา จา ติ. โกโธ ติ โย เอวรูโป จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต …เป… โมสวชฺชํ วุจฺจติ มุสาวาโท. กถํกถา วุจฺจติ วิจิกิจฺฉา. อิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสายปิ โกโธ ชายติ, อนิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสายปิ โกโธ ชายติ. อิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสายปิ มุสาวาโท อุปฺปชฺชติ, อนิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสายปิ มุสาวาโท อุปฺปชฺชติ. อิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสายปิ กถํกถา อุปฺปชฺชติ, อนิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสายปิ กถํกถา อุปฺปชฺชติ.
กถํ อนิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย โกโธ ชายติ? ปกติยา อนิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย โกโธ ชายติ. อนตฺถํ เม อจรีติ โกโธ ชายติ, อนตฺถํ เม จรตีติ โกโธ ชายติ, อนตฺถํ เม จริสฺสตีติ โกโธ ชายติ; ปิยสฺส เม มนาปสฺส อนตฺถํ อจริ… อนตฺถํ จรติ… อนตฺถํ จริสฺสตีติ โกโธ ชายติ; อปฺปิยสฺส เม อมนาปสฺส อตฺถํ อจริ… อตฺถํ จรติ… อตฺถํ จริสฺสตีติ โกโธ ชายติ. เอวํ อนิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย โกโธ ชายติ.
กถํ อิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย โกโธ ชายติ? อิฏฺฐํ วตฺถุํ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ โกโธ ชายติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ โกโธ ชายติ, อจฺฉินฺเนปิ โกโธ ชายติ. อิฏฺฐํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ โกโธ ชายติ, วิปริณามนฺเตปิ โกโธ ชายติ, วิปริณเตปิ โกโธ ชายติ. เอวํ อิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย โกโธ ชายติ.
กถํ อนิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย มุสาวาโท อุปฺปชฺชติ? อิเธกจฺโจ อนฺทุพนฺธเนน วา พทฺโธ; ตสฺส พนฺธนสฺส โมกฺขตฺถาย สมฺปชานมุสา ภาสติ… รชฺชุพนฺธเนน วา พทฺโธ… สงฺขลิกพนฺธเนน วา พทฺโธ… เวตฺตพนฺธเนน วา พทฺโธ… ลตาพนฺธเนน วา พทฺโธ… ปกฺเขปพนฺธเนน วา พทฺโธ… ปริกฺเขปพนฺธเนน วา พทฺโธ… คามนิคมนครรฏฺฐพนฺธเนน วา พทฺโธ… ชนปทพนฺธเนน วา พทฺโธ; ตสฺส พนฺธนสฺส โมกฺขตฺถาย สมฺปชานมุสา ภาสติ. เอวํ อนิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย มุสาวาโท อุปฺปชฺชตีติ.
กถํ อิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย มุสาวาโท อุปฺปชฺชติ? อิเธกจฺโจ มนาปิกานํ รูปานํ เหตุ สมฺปชานมุสา ภาสติ… มนาปิกานํ สทฺทานํ… คนฺธานํ… รสานํ… โผฏฺฐพฺพานํ เหตุ… จีวรเหตุ… ปิณฺฑปาตเหตุ… เสนาสนเหตุ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารเหตุ สมฺปชานมุสา ภาสติ. เอวํ อิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย มุสาวาโท อุปฺปชฺชติ.
กถํ อนิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย กถํกถา อุปฺปชฺชติ? “มุจฺจิสฺสามิ นุ โข จกฺขุโรคโต, น นุ โข มุจฺจิสฺสามิ จกฺขุโรคโต. มุจฺจิสฺสามิ นุ โข โสตโรคโต… ฆานโรคโต… ชิวฺหาโรคโต… กายโรคโต… สีสโรคโต… กณฺณโรคโต… มุขโรคโต… มุจฺจิสฺสามิ นุ โข ทนฺตโรคโต, น นุ โข มุจฺจิสฺสามิ ทนฺตโรคโต”ติ. เอวํ อนิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย กถํกถา อุปฺปชฺชติ.
กถํ อิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย กถํกถา อุปฺปชฺชติ? “ลภิสฺสามิ นุ โข มนาปิเก รูเป, น นุ โข ลภิสฺสามิ มนาปิเก รูเป. ลภิสฺสามิ นุ โข มนาปิเก สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารนฺ”ติ. เอวํ อิฏฺฐํ วตฺถุํ นิสฺสาย กถํกถา อุปฺปชฺชตีติ— โกโธ โมสวชฺชญฺจ กถํกถา จ.
เอเตปิ ธมฺมา ทฺวยเมว สนฺเต ติ. สาตาสาเต สนฺเต, สุขทุกฺเข สนฺเต, โสมนสฺสโทมนเสฺส สนฺเต, อิฏฺฐานิฏฺเฐ สนฺเต, อนุนยปฏิเฆ สนฺเต สํวิชฺชมาเน อตฺถิ อุปลพฺภมาเนติ— เอเตปิ ธมฺมา ทฺวยเมว สนฺเต.
กถํกถี ญาณปถาย สิกฺเข ติ. ญาณมฺปิ ญาณปโถ, ญาณสฺส อารมฺมณมฺปิ ญาณปโถ, ญาณสหภุโนปิ ธมฺมา ญาณปโถ. ยถา อริยมคฺโค อริยปโถ, เทวมคฺโค เทวปโถ, พฺรหฺมมคฺโค พฺรหฺมปโถ; เอวเมวํ ญาณมฺปิ ญาณปโถ, ญาณสฺส อารมฺมณมฺปิ ญาณปโถ, ญาณสหภุโนปิ ธมฺมา ญาณปโถ.
สิกฺเข ติ ติโสฺส สิกฺขา— อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขา. กตมา อธิสีลสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ, ขุทฺทโก สีลกฺขนฺโธ… มหนฺโต สีลกฺขนฺโธ… สีลํ ปติฏฺฐา อาทิ จรณํ สํยโม สํวโร มุขํ ปมุขํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา— อยํ อธิสีลสิกฺขา. กตมา อธิจิตฺตสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ …เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ— อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา. กตมา อธิปญฺญาสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ ปญฺญวา โหติ, อุทยตฺถคามินิยา ปญฺญาย สมนฺนาคโต อริยาย นิพฺเพธิกาย สมฺมาทุกฺขกฺขยคามินิยา. โส “อิทํ ทุกฺขนฺ”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ …เป… “อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อิเม อาสวา”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ …เป… “อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ— อยํ อธิปญฺญาสิกฺขา.
กถํกถี ญาณปถาย สิกฺเข ติ. กถํกถี ปุคฺคโล สกงฺโข สวิเลโข สทฺเวฬฺหโก สวิจิกิจฺโฉ, ญาณาธิคมาย ญาณผุสนาย ญาณสจฺฉิกิริยาย อธิสีลมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิปญฺญมฺปิ สิกฺเขยฺย; อิมา ติโสฺส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย, ชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปสฺสนฺโต สิกฺเขยฺย, ปจฺจเวกฺขนฺโต สิกฺเขยฺย, จิตฺตํ อธิฏฺฐหนฺโต สิกฺเขยฺย, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺเขยฺย, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต สิกฺเขยฺย, สติํ อุปฏฺฐหนฺโต สิกฺเขยฺย, จิตฺตํ สมาทหนฺโต สิกฺเขยฺย, ปญฺญาย ปชานนฺโต สิกฺเขยฺย, อภิญฺเญยฺยํ อภิชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปริญฺเญยฺยํ ปริชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต สิกฺเขยฺย, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺเขยฺย, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺยาติ— กถํกถี ญาณปถาย สิกฺเข.
ญตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมา ติ. ญตฺวา ติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา วุตฺตา ปวุตฺตา อาจิกฺขิตา เทสิตา ปญฺญปิตา ปฏฺฐปิตา วิวฏา วิภตฺตา อุตฺตานีกตา ปกาสิตา. “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา วุตฺตา ปวุตฺตา อาจิกฺขิตา เทสิตา ปญฺญปิตา ปฏฺฐปิตา วิวฏา วิภตฺตา อุตฺตานีกตา ปกาสิตา, “สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา”ติ… “สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา”ติ… “อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา”ติ …เป… “ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺ”ติ… “อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ”ติ …เป… “ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ”ติ… “อิทํ ทุกฺขนฺ”ติ …เป… “อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ… “อิเม อาสวา”ติ …เป… “อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ… “อิเม ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา”ติ… “อิเม ธมฺมา ปริญฺเญยฺยา”ติ… “อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพา”ติ… “อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพา”ติ… “อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา”ติ… ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ… ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ… จตุนฺนํ มหาภูตานํ… “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา วุตฺตา ปวุตฺตา อาจิกฺขิตา เทสิตา ปญฺญปิตา ปฏฺฐปิตา วิวฏา วิภตฺตา อุตฺตานีกตา ปกาสิตา.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “อภิญฺญายาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ, โน อนภิญฺญาย. สนิทานาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ, โน อนิทานํ. สปฺปาฏิหาริยาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ, โน อปฺปาฏิหาริยํ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, อภิญฺญาย ธมฺมํ เทสยโต, โน อนภิญฺญาย, สนิทานํ ธมฺมํ เทสยโต, โน อนิทานํ, สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ เทสยโต, โน อปฺปาฏิหาริยํ, กรณีโย โอวาโท, กรณียา อนุสาสนี. อลญฺจ ปน, ภิกฺขเว, โว ตุฏฺฐิยา อลํ ปาโมชฺชาย อลํ โสมนสฺสาย สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สํโฆติ …เป… . อิมสฺมิญฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมิํ ภญฺญมาเน ทสสหสฺสี โลกธาตุ อกมฺปิตฺถา”ติ— ญตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมา.
เตนาห ภควา—
“โกโธ โมสวชฺชญฺจ กถํกถา จ,
เอเตปิ ธมฺมา ทฺวยเมว สนฺเต;
กถํกถี ญาณปถาย สิกฺเข,
ญตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมา”ติ.
สาตํ อสาตญฺจ กุโตนิทานา,
กิสฺมิํ อสนฺเต น ภวนฺติ เหเต;
วิภวํ ภวญฺจาปิ ยเมตมตฺถํ,
เอตํ เม ปพฺรูหิ ยโตนิทานํ.
สาตํ อสาตญฺจ กุโตนิทานา ติ. สาตา อสาตา กุโตนิทานา กุโตชาตา กุโตสญฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวาติ สาตาสาตานํ มูลํ ปุจฺฉติ …เป… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ— สาตํ อสาตญฺจ กุโตนิทานา.
กิสฺมิํ อสนฺเต น ภวนฺติ เหเต ติ. กิสฺมิํ อสนฺเต อสํวิชฺชมาเน นตฺถิ อนุปลพฺภมาเน สาตาสาตา น ภวนฺติ นปฺปภวนฺติ น ชายนฺติ น สญฺชายนฺติ น นิพฺพตฺตนฺติ น อภินิพฺพตฺตนฺตีติ— กิสฺมิํ อสนฺเต น ภวนฺติ เหเต.
วิภวํ ภวญฺจาปิ ยเมตมตฺถนฺ ติ. กตโม สาตาสาตานํ ภโว? โย สาตาสาตานํ ภโว ปภโว ชาติ สญฺชาติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว— อยํ สาตาสาตานํ ภโว. กตโม สาตาสาตานํ วิภโว? โย สาตาสาตานํ ขโย วโย เภโท ปริเภโท อนิจฺจตา อนฺตรธานํ— อยํ สาตาสาตานํ วิภโว. ยเมตมตฺถนฺ ติ ยํ ปรมตฺถนฺติ— วิภวํ ภวญฺจาปิ ยเมตมตฺถํ.
เอตํ เม ปพฺรูหิ ยโตนิทานนฺ ติ. เอตนฺ ติ ยํ ปุจฺฉามิ ยํ ยาจามิ ยํ อชฺเฌสามิ ยํ ปสาเทมิ. ปพฺรูหี ติ พฺรูหิ วเทหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวร วิภช อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ— เอตํ เม ปพฺรูหิ. ยโตนิทานนฺ ติ ยํนิทานํ ยํสมุทยํ ยํชาติกํ ยํปภวนฺติ— เอตํ เม ปพฺรูหิ ยโตนิทานํ.
เตนาห โส นิมฺมิโต—
“สาตํ อสาตญฺจ กุโตนิทานา,
กิสฺมิํ อสนฺเต น ภวนฺติ เหเต;
วิภวํ ภวญฺจาปิ ยเมตมตฺถํ,
เอตํ เม ปพฺรูหิ ยโตนิทานนฺ”ติ.
ผสฺสนิทานํ สาตํ อสาตํ,
ผเสฺส อสนฺเต น ภวนฺติ เหเต;
วิภวํ ภวญฺจาปิ ยเมตมตฺถํ,
เอตํ เต ปพฺรูมิ อิโตนิทานํ.
ผสฺสนิทานํ สาตํ อสาตนฺ ติ. สุขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขา เวทนา. ยา ตเสฺสว สุขเวทนียสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา, ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ สุขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา สุขา เวทนา สา นิรุชฺฌติ, สา วูปสมฺมติ. ทุกฺขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ทุกฺขา เวทนา. ยา ตเสฺสว ทุกฺขเวทนียสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา, ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ ทุกฺขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา ทุกฺขา เวทนา สา นิรุชฺฌติ, สา วูปสมฺมติ. อทุกฺขมสุขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อทุกฺขมสุขา เวทนา. ยา ตเสฺสว อทุกฺขมสุขเวทนียสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา, ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ อทุกฺขมสุขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา อทุกฺขมสุขา เวทนา สา นิรุชฺฌติ, วูปสมฺมติ. ผสฺสนิทานํ สาตํ อสาตนฺ ติ. สาตาสาตา ผสฺสนิทานา ผสฺสสมุทยา ผสฺสชาติกา ผสฺสปฺปภวาติ— ผสฺสนิทานํ สาตํ อสาตํ.
ผเสฺส อสนฺเต น ภวนฺติ เหเต ติ. ผเสฺส อสนฺเต อสํวิชฺชมาเน นตฺถิ อนุปลพฺภมาเน สาตาสาตา น ภวนฺติ นปฺปภวนฺติ น ชายนฺติ น สญฺชายนฺติ น นิพฺพตฺตนฺติ นาภินิพฺพตฺตนฺติ น ปาตุภวนฺตีติ— ผเสฺส อสนฺเต น ภวนฺติ เหเต.
วิภวํ ภวญฺจาปิ ยเมตมตฺถนฺ ติ. ภวทิฏฺฐิปิ ผสฺสนิทานา, วิภวทิฏฺฐิปิ ผสฺสนิทานา. ยเมตมตฺถนฺ ติ ยํ ปรมตฺถนฺติ— วิภวํ ภวญฺจาปิ ยเมตมตฺถํ.
เอตํ เต ปพฺรูมิ อิโตนิทานนฺ ติ. เอตนฺ ติ ยํ ปุจฺฉสิ ยํ ยาจสิ ยํ อชฺเฌสสิ ยํ ปสาเทสิ. ปพฺรูมี ติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฏฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ— เอตํ เต ปพฺรูมิ. อิโตนิทานนฺ ติ อิโต ผสฺสนิทานํ ผสฺสสมุทยํ ผสฺสชาติกํ ผสฺสปฺปภวนฺติ— เอตํ เต ปพฺรูมิ อิโตนิทานํ.
เตนาห ภควา—
“ผสฺสนิทานํ สาตํ อสาตํ,
ผเสฺส อสนฺเต น ภวนฺติ เหเต;
วิภวํ ภวญฺจาปิ ยเมตมตฺถํ,
เอตํ เต ปพฺรูมิ อิโตนิทานนฺ”ติ.
ผโสฺส นุ โลกสฺมิํ กุโตนิทาโน,
ปริคฺคหา จาปิ กุโตปหูตา;
กิสฺมิํ อสนฺเต น มมตฺตมตฺถิ,
กิสฺมิํ วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสา.
ผโสฺส นุ โลกสฺมิํ กุโตนิทาโน ติ. ผโสฺส กุโตนิทาโน กุโตชาโต กุโตสญฺชาโต กุโตนิพฺพตฺโต กุโตอภินิพฺพตฺโต กุโตปาตุภูโต, กิํนิทาโน กิํสมุทโย กิํชาติโก กิํปภโวติ ผสฺสสฺส มูลํ ปุจฺฉติ เหตุํ ปุจฺฉติ …เป… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ— ผโสฺส นุ โลกสฺมิํ กุโตนิทาโน.
ปริคฺคหา จาปิ กุโตปหูตา ติ ปริคฺคหา กุโตปหูตา กุโตชาตา กุโตสญฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา, กิํนิทานา กิํสมุทยา กิํชาติกา กิํปภวาติ ปริคฺคหานํ มูลํ ปุจฺฉติ เหตุํ ปุจฺฉติ …เป… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ— ปริคฺคหา จาปิ กุโตปหูตา.
กิสฺมิํ อสนฺเต น มมตฺตมตฺถี ติ. กิสฺมิํ อสนฺเต อสํวิชฺชมาเน นตฺถิ อนุปลพฺภมาเน มมตฺตา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ— กิสฺมิํ อสนฺเต น มมตฺตมตฺถิ.
กิสฺมิํ วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสา ติ. กิสฺมิํ วิภูเต วิภวิเต อติกฺกนฺเต สมติกฺกนฺเต วีติวตฺเต ผสฺสา น ผุสนฺตีติ— กิสฺมิํ วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสา.
เตนาห โส นิมฺมิโต—
“ผโสฺส นุ โลกสฺมิํ กุโตนิทาโน,
ปริคฺคหา จาปิ กุโตปหูตา;
กิสฺมิํ อสนฺเต น มมตฺตมตฺถิ,
กิสฺมิํ วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสา”ติ.
นามญฺจ รูปญฺจ ปฏิจฺจ ผโสฺส,
อิจฺฉานิทานานิ ปริคฺคหานิ;
อิจฺฉายสนฺตฺยา น มมตฺตมตฺถิ,
รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสา.
นามญฺจ รูปญฺจ ปฏิจฺจ ผโสฺส ติ. จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผโสฺส. จกฺขุ จ รูปา จ รูปสฺมิํ จกฺขุสมฺผสฺสํ ฐเปตฺวา สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา นามสฺมิํ. เอวมฺปิ นามญฺจ รูปญฺจ ปฏิจฺจ ผโสฺส. โสตญฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ อุปฺปชฺชติ โสตวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผโสฺส. โสตญฺจ สทฺทา จ รูปสฺมิํ โสตสมฺผสฺสํ ฐเปตฺวา สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา นามสฺมิํ. เอวมฺปิ นามญฺจ รูปญฺจ ปฏิจฺจ ผโสฺส. ฆานญฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธ จ อุปฺปชฺชติ ฆานวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผโสฺส. ฆานญฺจ คนฺธา จ รูปสฺมิํ ฆานสมฺผสฺสํ ฐเปตฺวา สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา นามสฺมิํ. เอวมฺปิ นามญฺจ รูปญฺจ ปฏิจฺจ ผโสฺส. ชิวฺหญฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ ชิวฺหาวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผโสฺส. ชิวฺหา จ รสา จ รูปสฺมิํ ชิวฺหาสมฺผสฺสํ ฐเปตฺวา สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา นามสฺมิํ. เอวมฺปิ นามญฺจ รูปญฺจ ปฏิจฺจ ผโสฺส. กายญฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺฐพฺเพ จ อุปฺปชฺชติ กายวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผโสฺส. กาโย จ โผฏฺฐพฺพา จ รูปสฺมิํ กายสมฺผสฺสํ ฐเปตฺวา สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา นามสฺมิํ. เอวมฺปิ นามญฺจ รูปญฺจ ปฏิจฺจ ผโสฺส. มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผโสฺส. วตฺถุ รูปํ รูปสฺมิํ, ธมฺมา รูปิโน รูปสฺมิํ มโนสมฺผสฺสํ ฐเปตฺวา สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา นามสฺมิํ. เอวมฺปิ นามญฺจ รูปญฺจ ปฏิจฺจ ผโสฺส.
อิจฺฉานิทานานิ ปริคฺคหานี ติ. อิจฺฉา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ปริคฺคหา ติ ทฺเว ปริคฺคหา— ตณฺหาปริคฺคโห จ ทิฏฺฐิปริคฺคโห จ …เป… อยํ ตณฺหาปริคฺคโห …เป… อยํ ทิฏฺฐิปริคฺคโห. อิจฺฉานิทานานิ ปริคฺคหานี ติ. ปริคฺคหา อิจฺฉานิทานา อิจฺฉาเหตุกา อิจฺฉาปจฺจยา อิจฺฉาการณา อิจฺฉาปภวาติ— อิจฺฉานิทานานิ ปริคฺคหานิ.
อิจฺฉายสนฺตฺยา น มมตฺตมตฺถี ติ. อิจฺฉา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. มมตฺตา ติ ทฺเว มมตฺตา— ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฏฺฐิมมตฺตญฺจ …เป… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ …เป… อิทํ ทิฏฺฐิมมตฺตํ. อิจฺฉายสนฺตฺยา น มมตฺตมตฺถี ติ. อิจฺฉาย อสนฺตฺยา อสํวิชฺชมานาย นตฺถิ อนุปลพฺภมานาย มมตฺตา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ— อิจฺฉายสนฺตฺยา น มมตฺตมตฺถิ.
รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสา ติ. รูเป ติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํ. รูเป วิภูเต ติ จตูหากาเรหิ รูปํ วิภูตํ โหติ— ญาตวิภูเตน, ตีรณวิภูเตน, ปหานวิภูเตน, สมติกฺกมวิภูเตน. กถํ ญาตวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติ? รูปํ ชานาติ— “ยํ กิญฺจิ รูปํ สพฺพํ รูปํ จตฺตาริ จ มหาภูตานิ จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปนฺ”ติ ชานาติ ปสฺสติ. เอวํ ญาตวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติ.
กถํ ตีรณวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติ? เอวํ ญาตํ กตฺวา รูปํ ตีเรติ, อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต อีติโต อุปทฺทวโต ภยโต อุปสคฺคโต จลโต ปภงฺคุโต อธุวโต อตาณโต อเลณโต อสรณโต ริตฺตโต ตุจฺฉโต สุญฺญโต อนตฺตโต อาทีนวโต วิปริณามธมฺมโต อสารกโต อฆมูลโต วธกโต วิภวโต สาสวโต สงฺขตโต มารามิสโต ชาติธมฺมโต ชราธมฺมโต พฺยาธิธมฺมโต มรณธมฺมโต, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมโต สํกิเลสิกธมฺมโต สมุทยโต อตฺถงฺคมโต, อสฺสาทโต อาทีนวโต นิสฺสรณโต ตีเรติ. เอวํ ตีรณวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติ.
กถํ ปหานวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติ? เอวํ ตีรยิตฺวา รูเป ฉนฺทราคํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺติํ กโรติ อนภาวํ คเมติ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “โย, ภิกฺขเว, รูปสฺมิํ ฉนฺทราโค ตํ ปชหถ. เอวํ ตํ รูปํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวํกตํ อายติํ อนุปฺปาทธมฺมนฺ”ติ. เอวํ ปหานวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติ.
กถํ สมติกฺกมวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติ. จตโสฺส อรูปสมาปตฺติโย ปฏิลทฺธสฺส รูปา วิภูตา โหนฺติ วิภาวิตา อติกฺกนฺตา สมติกฺกนฺตา วีติวตฺตา. เอวํ สมติกฺกมวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติ. อิเมหิ จตูหิ การเณหิ รูปํ วิภูตํ โหติ.
รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสา ติ. รูเป วิภูเต วิภาวิเต อติกฺกนฺเต สมติกฺกนฺเต วีติวตฺเต ปญฺจ ผสฺสา น ผุสนฺติ— จกฺขุสมฺผโสฺส, โสตสมฺผโสฺส, ฆานสมฺผโสฺส, ชิวฺหาสมฺผโสฺส, กายสมฺผโสฺสติ— รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสา.
เตนาห ภควา—
“นามญฺจ รูปญฺจ ปฏิจฺจ ผโสฺส,
อิจฺฉานิทานานิ ปริคฺคหานิ;_
อิจฺฉายสนฺตฺยา น มมตฺตมตฺถิ,_
รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสา”ติ.
กถํ สเมตสฺส วิโภติ รูปํ,
สุขํ ทุขญฺจาปิ กถํ วิโภติ;
เอตํ เม ปพฺรูหิ ยถา วิโภติ,
ตํ ชานิยามาติ เม มโน อหุ.
กถํ สเมตสฺส วิโภติ รูปนฺ ติ. กถํ สเมตสฺสา ติ กถํ สเมตสฺส กถํ ปฏิปนฺนสฺส กถํ อิริยนฺตสฺส กถํ วตฺเตนฺตสฺส กถํ ปาเลนฺตสฺส กถํ ยเปนฺตสฺส กถํ ยาเปนฺตสฺส รูปํ วิโภติ วิภาวียติ อติกฺกมียติ สมติกฺกมียติ วีติวตฺตียตีติ— กถํ สเมตสฺส วิโภติ รูปํ.
สุขํ ทุขญฺจาปิ กถํ วิโภตี ติ สุขญฺจ ทุกฺขญฺจ กถํ วิโภติ วิภาวียติ อติกฺกมียติ สมติกฺกมียติ วีติวตฺตียตีติ— สุขํ ทุขญฺจาปิ กถํ วิโภติ.
เอตํ เม ปพฺรูหิ ยถา วิโภตี ติ. เอตนฺ ติ ยํ ปุจฺฉามิ ยํ ยาจามิ ยํ อชฺเฌสามิ ยํ ปสาเทมีติ— เอตํ. เม ปพฺรูหี ติ เม ปพฺรูหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวร วิภช อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ— เอตํ เม ปพฺรูหิ. ยถา วิโภตี ติ ยถา วิโภติ วิภาวียติ อติกฺกมียติ สมติกฺกมียติ วีติวตฺตียตีติ— เอตํ เม ปพฺรูหิ ยถา วิโภติ.
ตํ ชานิยามาติ เม มโน อหู ติ. ตํ ชานิยามา ติ ตํ ชาเนยฺยาม อาชาเนยฺยาม วิชาเนยฺยาม ปฏิวิชาเนยฺยาม ปฏิวิชฺเฌยฺยามาติ— ตํ ชานิยาม. อิติ เม มโน อหู ติ อิติ เม มโน อหุ, อิติ เม จิตฺตํ อหุ, อิติ เม สงฺกปฺโป อหุ, อิติ เม วิญฺญาณํ อหูติ— ตํ ชานิยาม อิติ เม มโน อหุ.
เตนาห โส นิมฺมิโต—
“กถํ สเมตสฺส วิโภติ รูปํ,
สุขํ ทุขญฺจาปิ กถํ วิโภติ;
เอตํ เม ปพฺรูหิ ยถา วิโภติ,
ตํ ชานิยามาติ เม มโน อหู”ติ.
น สญฺญสญฺญี น วิสญฺญสญฺญี,
โนปิ อสญฺญี น วิภูตสญฺญี;
เอวํ สเมตสฺส วิโภติ รูปํ,
สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขา.
น สญฺญสญฺญี น วิสญฺญสญฺญี ติ. สญฺญสญฺญิโน วุจฺจนฺติ เย ปกติสญฺญาย ฐิตา, นปิ โส ปกติสญฺญาย ฐิโต. วิสญฺญสญฺญิโน วุจฺจนฺติ อุมฺมตฺตกา เย จ ขิตฺตจิตฺตา, นปิ โส อุมฺมตฺตโก, โนปิ ขิตฺตจิตฺโตติ— น สญฺญสญฺญี น วิสญฺญสญฺญี.
โนปิ อสญฺญี น วิภูตสญฺญี ติ. อสญฺญิโน วุจฺจนฺติ นิโรธสมาปนฺนา เย จ อสญฺญสตฺตา, นปิ โส นิโรธสมาปนฺโน, นปิ อสญฺญสตฺโต. วิภูตสญฺญิโน วุจฺจนฺติ เย จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนํ ลาภิโน, นปิ โส จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนํ ลาภีติ— โนปิ อสญฺญี น วิภูตสญฺญี.
เอวํ สเมตสฺส วิโภติ รูปนฺ ติ. อิธ ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา …เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ฐิเต อาเนญฺชปฺปตฺเต อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติปฏิลาภตฺถาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ อารุปฺปมคฺคสมงฺคีติ. เอวํ สเมตสฺส เอวํ ปฏิปนฺนสฺส เอวํ อิริยนฺตสฺส เอวํ วตฺเตนฺตสฺส เอวํ ปาเลนฺตสฺส เอวํ ยเปนฺตสฺส เอวํ ยาเปนฺตสฺส รูปํ วิโภติ วิภาวียติ อติกฺกมียติ สมติกฺกมียติ วีติวตฺตียตีติ— เอวํ สเมตสฺส วิโภติ รูปํ.
สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขา ติ. ปปญฺจาเยว ปปญฺจสงฺขา ตณฺหาปปญฺจสงฺขา, ทิฏฺฐิปปญฺจสงฺขา, มานปปญฺจสงฺขา สญฺญานิทานา สญฺญาสมุทยา สญฺญาชาติกา สญฺญาปภวาติ— สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขา.
เตนาห ภควา—
“น สญฺญสญฺญี น วิสญฺญสญฺญี,
โนปิ อสญฺญี น วิภูตสญฺญี;
เอวํ สเมตสฺส วิโภติ รูปํ,
สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขา”ติ.
ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน,
อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิ;
เอตฺตาวตคฺคํ นุ วทนฺติ เหเก,
ยกฺขสฺส สุทฺธิํ อิธ ปณฺฑิตาเส;
อุทาหุ อญฺญมฺปิ วทนฺติ เอตฺโต.
ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน ติ. ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อยาจิมฺห อชฺเฌสิมฺห ปสาทยิมฺห. อกิตฺตยี โน ติ กิตฺติตํ ปกิตฺติตํ อาจิกฺขิตํ เทสิตํ ปญฺญปิตํ ปฏฺฐปิตํ วิวฏํ วิภตฺตํ อุตฺตานีกตํ ปกาสิตนฺติ— ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน.
อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหี ติ. อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม, อญฺญํ ตํ ยาจาม, อญฺญํ ตํ อชฺเฌสาม, อญฺญํ ตํ ปสาเทม, อุตฺตริํ ตํ ปุจฺฉาม. ตทิงฺฆ พฺรูหี ติ อิงฺฆ พฺรูหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวร วิภช อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ— อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิ.
เอตฺตาวตคฺคํ นุ วทนฺติ เหเก ยกฺขสฺส สุทฺธิํ อิธ ปณฺฑิตาเส ติ. เอเก สมณพฺราหฺมณา เอตา อรูปสมาปตฺติโย อคฺคํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ. ยกฺขสฺสา ติ สตฺตสฺส นรสฺส มานวสฺส โปสสฺส ปุคฺคลสฺส ชีวสฺส ชาคุสฺส ชนฺตุสฺส อินฺทคุสฺส มนุชสฺส. สุทฺธินฺ ติ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ. อิธ ปณฺฑิตาเส ติ อิธ ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา ญายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา ฐานวาทา สกาย ลทฺธิยาติ— เอตฺตาวตคฺคํ นุ วทนฺติ เหเก ยกฺขสฺส สุทฺธิํ อิธ ปณฺฑิตาเส.
อุทาหุ อญฺญมฺปิ วทนฺติ เอตฺโต ติ. อุทาหุ เอเก สมณพฺราหฺมณา เอตา อรูปสมาปตฺติโย อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวตฺเตตฺวา เอตฺโต อรูปสมาปตฺติโต อญฺญํ อุตฺตริํ ยกฺขสฺส สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ— อุทาหุ อญฺญมฺปิ วทนฺติ เอตฺโต.
เตนาห โส นิมฺมิโต—
“ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน,
อญฺญํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิ;
เอตฺตาวตคฺคํ นุ วทนฺติ เหเก,
ยกฺขสฺส สุทฺธิํ อิธ ปณฺฑิตาเส;
อุทาหุ อญฺญมฺปิ วทนฺติ เอตฺโต”ติ._
เอตฺตาวตคฺคมฺปิ วทนฺติ เหเก,
ยกฺขสฺส สุทฺธิํ อิธ ปณฺฑิตาเส;
เตสํ ปเนเก สมยํ วทนฺติ,
อนุปาทิเสเส กุสลาวทานา.
เอตฺตาวตคฺคมฺปิ วทนฺติ เหเก, ยกฺขสฺส สุทฺธิํ อิธ ปณฺฑิตาเส ติ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา สสฺสตวาทา, เอตา อรูปสมาปตฺติโย อคฺคํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ. ยกฺขสฺสา ติ สตฺตสฺส นรสฺส มานวสฺส โปสสฺส ปุคฺคลสฺส ชีวสฺส ชาคุสฺส ชนฺตุสฺส อินฺทคุสฺส มนุชสฺส. สุทฺธินฺ ติ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ. อิธ ปณฺฑิตาเส ติ อิธ ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา ญายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา ฐานวาทา สกาย ลทฺธิยาติ— เอตฺตาวตคฺคมฺปิ วทนฺติ เหเก ยกฺขสฺส สุทฺธิํ อิธ ปณฺฑิตาเส.
เตสํ ปเนเก สมยํ วทนฺติ, อนุปาทิเสเส กุสลาวทานา ติ เตสํเยว สมณพฺราหฺมณานํ เอเก สมณพฺราหฺมณา อุจฺเฉทวาทา ภวตชฺชิตา วิภวํ อภินนฺทนฺติ, เต สตฺตสฺส สมํ อุปสมํ วูปสมํ นิโรธํ ปฏิปสฺสทฺธินฺติ วทนฺติ, ยโต กิํ, โภ, อยํ อตฺตา กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา อนุปาทิเสโสติ. กุสลาวทานา ติ กุสลวาทา ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา ญายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา ฐานวาทา สกาย ลทฺธิยาติ— เตสํ ปเนเก สมยํ วทนฺติ อนุปาทิเสเส กุสลาวทานา.
เตนาห ภควา—
“เอตฺตาวตคฺคมฺปิ วทนฺติ เหเก,
ยกฺขสฺส สุทฺธิํ อิธ ปณฺฑิตาเส;
เตสํ ปเนเก สมยํ วทนฺติ,
อนุปาทิเสเส กุสลาวทานา”ติ.
เอเต จ ญตฺวา อุปนิสฺสิตาติ,
ญตฺวา มุนี นิสฺสเย โส วิมํสี;
ญตฺวา วิมุตฺโต น วิวาทเมติ,
ภวาภวาย น สเมติ ธีโร.
เอเต จ ญตฺวา อุปนิสฺสิตา ติ. เอเต ติ ทิฏฺฐิคติเก. อุปนิสฺสิตา ติ สสฺสตทิฏฺฐินิสฺสิตาติ ญตฺวา, อุจฺเฉททิฏฺฐินิสฺสิตาติ ญตฺวา, สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐินิสฺสิตาติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ— เอเต จ ญตฺวา อุปนิสฺสิตาติ.
ญตฺวา มุนี นิสฺสเย โส วิมํสี ติ. มุนี ติ. โมนํ วุจฺจติ ญาณํ …เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. มุนิ สสฺสตทิฏฺฐินิสฺสิตาติ ญตฺวา, อุจฺเฉททิฏฺฐินิสฺสิตาติ ญตฺวา, สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐินิสฺสิตาติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. โส วิมํสี ติ ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวีติ ญตฺวา มุนิ นิสฺสเย โส วิมํสี. ญตฺวา วิมุตฺโต น วิวาทเมตี ติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. วิมุตฺโต ติ มุตฺโต วิมุตฺโต ปริมุตฺโต สุวิมุตฺโต อจฺจนฺตอนุปาทาวิโมกฺเขน. “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา มุตฺโต วิมุตฺโต ปริมุตฺโต สุวิมุตฺโต อจฺจนฺตอนุปาทาวิโมกฺเขน. “สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา”ติ… “สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา”ติ …เป… “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา มุตฺโต วิมุตฺโต ปริมุตฺโต สุวิมุตฺโต อจฺจนฺตอนุปาทาวิโมกฺเขนาติ— ญตฺวา วิมุตฺโต. น วิวาทเมตี ติ น กลหํ กโรติ, น ภณฺฑนํ กโรติ, น วิคฺคหํ กโรติ, น วิวาทํ กโรติ, น เมธคํ กโรติ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “เอวํ วิมุตฺตจิตฺโต โข, อคฺคิเวสฺสน, ภิกฺขุ น เกนจิ สํวทติ, น เกนจิ วิวทติ, ยญฺจ โลเก วุตฺตํ เตน จ โวหรติ อปรามสนฺ”ติ— ญตฺวา วิมุตฺโต น วิวาทเมติ.
ภวาภวาย น สเมติ ธีโร ติ. ภวาภวายา ติ ภวาย กมฺมภวาย ปุนพฺภวาย กามภวาย, กมฺมภวาย กามภวาย ปุนพฺภวาย รูปภวาย, กมฺมภวาย รูปภวาย ปุนพฺภวาย อรูปภวาย, กมฺมภวาย อรูปภวาย ปุนพฺภวาย ปุนปฺปุนพฺภวาย ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุเนาปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาย ปุนปฺปุนาภินิพฺพตฺติยา น สเมติ น สมาคจฺฉติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสติ. ธีโร ติ ธีโร ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวีติ— ภวาภวาย น สเมติ ธีโร.
เตนาห ภควา—
“เอเต จ ญตฺวา อุปนิสฺสิตาติ,
ญตฺวา มุนี นิสฺสเย โส วิมํสี;
ญตฺวา วิมุตฺโต น วิวาทเมติ,
ภวาภวาย น สเมติ ธีโร”ติ.
กลหวิวาทสุตฺตนิทฺเทโส เอกาทสโม.