1.13 มหาพฺยูหสุตฺตนิทฺเทส
อถ มหาพฺยูหสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ—
เย เกจิเม ทิฏฺฐิปริพฺพสานา,
อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติ;
สพฺเพว เต นินฺทมนฺวานยนฺติ,
อโถ ปสํสมฺปิ ลภนฺติ ตตฺถ.
เย เกจิเม ทิฏฺฐิปริพฺพสานา ติ. เย เกจี ติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ— เย เกจีติ. ทิฏฺฐิปริพฺพสานา ติ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา ทิฏฺฐิคติกา; เต ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐิคตานํ อญฺญตรญฺญตรํ ทิฏฺฐิคตํ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา สกาย สกาย ทิฏฺฐิยา วสนฺติ สํวสนฺติ อาวสนฺติ ปริวสนฺติ. ยถา อคาริกา วา ฆเรสุ วสนฺติ, สาปตฺติกา วา อาปตฺตีสุ วสนฺติ, สกิเลสา วา กิเลเสสุ วสนฺติ; เอวเมวํ สนฺเตเก …เป… ปริวสนฺตีติ— เย เกจิเม ทิฏฺฐิปริพฺพสานา.
อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺตี ติ. “สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ”ติ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ. “อสสฺสโต โลโก …เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ”ติ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ— อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติ.
สพฺเพว เต นินฺทมนฺวานยนฺตี ติ. สพฺเพว เต สมณพฺราหฺมณา นินฺทเมว อเนฺวนฺติ, ครหเมว อเนฺวนฺติ, อกิตฺติเมว อเนฺวนฺติ; สพฺเพ นินฺทิตาเยว โหนฺติ, ครหิตาเยว โหนฺติ, อกิตฺติตาเยว โหนฺตีติ— สพฺเพว เต นินฺทมนฺวานยนฺติ.
อโถ ปสํสมฺปิ ลภนฺติ ตตฺถา ติ. ตตฺถ สกาย ทิฏฺฐิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา ปสํสํ โถมนํ กิตฺติํ วณฺณหาริกํ ลภนฺติ ปฏิลภนฺติ อุปคจฺฉนฺติ วินฺทนฺตีติ— อโถ ปสํสมฺปิ ลภนฺติ ตตฺถ.
เตนาห โส นิมฺมิโต—
“เย เกจิเม ทิฏฺฐิปริพฺพสานา,
อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติ;_
สพฺเพว เต นินฺทมนฺวานยนฺติ,
อโถ ปสํสมฺปิ ลภนฺติ ตตฺถา”ติ.
อปฺปญฺหิ เอตํ น อลํ สมาย,
ทุเว วิวาทสฺส ผลานิ พฺรูมิ;
เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถ,
เขมาภิปสฺสํ อวิวาทภูมิํ.
อปฺปญฺหิ เอตํ น อลํ สมายา ติ. อปฺปญฺหิ เอตนฺ ติ อปฺปกํ เอตํ, โอมกํ เอตํ, โถกกํ เอตํ, ลามกํ เอตํ, ฉตุกฺกํ เอตํ, ปริตฺตกํ เอตนฺติ— อปฺปญฺหิ เอตํ. น อลํ สมายา ติ นาลํ ราคสฺส สมาย, โทสสฺส สมาย, โมหสฺส สมาย, โกธสฺส… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส… ปฬาสสฺส… อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส… มายาย… สาเฐยฺยสฺส… ถมฺภสฺส… สารมฺภสฺส… มานสฺส… อติมานสฺส… มทสฺส… ปมาทสฺส… สพฺพกิเลสานํ… สพฺพทุจฺจริตานํ… สพฺพทรถานํ … สพฺพปริฬาหานํ… สพฺพสนฺตาปานํ… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สมาย อุปสมาย วูปสมาย นิพฺพานาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปสฺสทฺธิยาติ— อปฺปญฺหิ เอตํ น อลํ สมาย.
ทุเว วิวาทสฺส ผลานิ พฺรูมี ติ. ทิฏฺฐิกลหสฺส ทิฏฺฐิภณฺฑนสฺส ทิฏฺฐิวิคฺคหสฺส ทิฏฺฐิวิวาทสฺส ทิฏฺฐิเมธคสฺส ทฺเว ผลานิ โหนฺติ— ชยปราชโย โหติ, ลาภาลาโภ โหติ, ยสายโส โหติ, นินฺทาปสํโส โหติ, สุขทุกฺขํ โหติ, โสมนสฺสโทมนสฺสํ โหติ, อิฏฺฐานิฏฺฐํ โหติ, อนุนยปฏิฆํ โหติ, อุคฺฆาตินิคฺฆาติ โหติ, อนุโรธวิโรโธ โหติ. อถ วา ตํ กมฺมํ นิรยสํวตฺตนิกํ, ติรจฺฉานโยนิสํวตฺตนิกํ, เปตฺติวิสยสํวตฺตนิกนฺติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญเปมิ ปฏฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ— ทุเว วิวาทสฺส ผลานิ พฺรูมิ.
เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถา ติ. เอตมฺปิ ทิสฺวา ติ เอตํ อาทีนวํ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ทิฏฺฐิกลเหสุ ทิฏฺฐิภณฺฑเนสุ ทิฏฺฐิวิคฺคเหสุ ทิฏฺฐิวิวาเทสุ ทิฏฺฐิเมธเคสูติ— เอตมฺปิ ทิสฺวา. น วิวาทเยถา ติ น กลหํ กเรยฺย, น ภณฺฑนํ กเรยฺย, น วิคฺคหํ กเรยฺย, น วิวาทํ กเรยฺย, น เมธคํ กเรยฺย, กลหํ ภณฺฑนํ วิคฺคหํ วิวาทํ เมธคํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, กลหา ภณฺฑนา วิคฺคหา วิวาทา เมธคา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ— เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถ.
เขมาภิปสฺสํ อวิวาทภูมินฺ ติ. อวิวาทภูมิํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. เอตํ อวิวาทภูมิํ เขมโต ตาณโต เลณโต สรณโต อภยโต อจฺจุตโต อมตโต นิพฺพานโต ปสฺสนฺโต ทกฺขนฺโต โอโลเกนฺโต นิชฺฌายนฺโต อุปปริกฺขนฺโตติ— เขมาภิปสฺสํ อวิวาทภูมิํ.
เตนาห ภควา—
“อปฺปญฺหิ เอตํ น อลํ สมาย,
ทุเว วิวาทสฺส ผลานิ พฺรูมิ;
เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถ,
เขมาภิปสฺสํ อวิวาทภูมินฺ”ติ.
ยา กาจิมา สมฺมุติโย ปุถุชฺชา,
สพฺพาว เอตา น อุเปติ วิทฺวา;
อนูปโย โส อุปยํ กิเมยฺย,
ทิฏฺเฐ สุเต ขนฺติมกุพฺพมาโน.
ยา กาจิมา สมฺมุติโย ปุถุชฺชา ติ. ยา กาจี ติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ— ยา กาจีติ. สมฺมุติโย ติ. สมฺมุติโย วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ทิฏฺฐิสมฺมุติโย. ปุถุชฺชา ติ ปุถุชฺชเนหิ ชนิตา สมฺมุติโยติ ปุถุชฺชา, ปุถุ นานาชเนหิ ชนิตา วา สมฺมุติโยติ ปุถุชฺชาติ— ยา กาจิมา สมฺมุติโย ปุถุชฺชา.
สพฺพาว เอตา น อุเปติ วิทฺวา ติ. วิทฺวา วิชฺชาคโต ญาณี วิภาวี เมธาวี. สพฺพาว เอตา ทิฏฺฐิสมฺมุติโย เนติ น อุเปติ น อุปคจฺฉติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ— สพฺพาว เอตา น อุเปติ วิทฺวา.
อนูปโย โส อุปยํ กิเมยฺยา ติ. อุปโย ติ ทฺเว อุปยา— ตณฺหูปโย จ ทิฏฺฐูปโย จ …เป… อยํ ตณฺหูปโย …เป… อยํ ทิฏฺฐูปโย. ตสฺส ตณฺหูปโย ปหีโน, ทิฏฺฐูปโย ปฏินิสฺสฏฺโฐ; ตณฺหูปยสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺฐูปยสฺส ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา อนูปโย ปุคฺคโล กิํ รูปํ อุเปยฺย อุปคจฺเฉยฺย คเณฺหยฺย ปรามเสยฺย อภินิเวเสยฺย อตฺตา เมติ. กิํ เวทนํ… กิํ สญฺญํ… กิํ สงฺขาเร… กิํ วิญฺญาณํ… กิํ คติํ… กิํ อุปปตฺติํ… กิํ ปฏิสนฺธิํ… กิํ ภวํ… กิํ สํสารํ… กิํ วฏฺฏํ อุเปยฺย อุปคจฺเฉยฺย คเณฺหยฺย ปรามเสยฺย อภินิเวเสยฺยาติ— อนูปโย โส อุปยํ กิเมยฺย.
ทิฏฺเฐ สุเต ขนฺติมกุพฺพมาโน ติ. ทิฏฺเฐ วา ทิฏฺฐสุทฺธิยา วา สุเต วา สุตสุทฺธิยา วา มุเต วา มุตสุทฺธิยา วา ขนฺติํ อกุพฺพมาโน ฉนฺทํ อกุพฺพมาโน เปมํ อกุพฺพมาโน ราคํ อกุพฺพมาโน อชนยมาโน อสญฺชนยมาโน อนิพฺพตฺตยมาโน อนภินิพฺพตฺตยมาโนติ— ทิฏฺเฐ สุเต ขนฺติมกุพฺพมาโน.
เตนาห ภควา—
“ยา กาจิมา สมฺมุติโย ปุถุชฺชา,
สพฺพาว เอตา น อุเปติ วิทฺวา;
อนูปโย โส อุปยํ กิเมยฺย,
ทิฏฺเฐ สุเต ขนฺติมกุพฺพมาโน”ติ.
สีลุตฺตมา สญฺญเมนาหุ สุทฺธิํ,
วตํ สมาทาย อุปฏฺฐิตาเส;
อิเธว สิกฺเขม อถสฺส สุทฺธิํ,
ภวูปนีตา กุสลาวทานา.
สีลุตฺตมา สญฺญเมนาหุ สุทฺธินฺ ติ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา สีลุตฺตมวาทา; เต สีลมตฺเตน สญฺญมมตฺเตน สํวรมตฺเตน อวีติกฺกมมตฺเตน สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริวิสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริวิมุตฺติํ อาหํสุ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ.
สมณมุณฺฑิกาปุตฺโต เอวมาห— “จตูหิ โข อหํ, คหปติ, ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ ปุริสปุคฺคลํ ปญฺญเปมิ สมฺปนฺนกุสลํ ปรมกุสลํ อุตฺตมปตฺติปตฺตํ สมณํ อโยชฺฌํ. กตเมหิ จตูหิ? อิธ, คหปติ, น กาเยน ปาปกมฺมํ กโรติ, น ปาปิกํ วาจํ ภาสติ, น ปาปกํ สงฺกปฺปํ สงฺกปฺเปติ, น ปาปกํ อาชีวํ อาชีวติ. อิเมหิ โข อหํ, คหปติ, จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ ปุริสปุคฺคลํ ปญฺญเปมิ สมฺปนฺนกุสลํ ปรมกุสลํ อุตฺตมปตฺติปตฺตํ สมณํ อโยชฺฌํ; เอวเมวํ สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา สีลุตฺตมวาทา; เต สีลมตฺเตน สญฺญมมตฺเตน สํวรมตฺเตน อวีติกฺกมมตฺเตน สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ อาหํสุ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตี”ติ— สีลุตฺตมา สญฺญเมนาหุ สุทฺธิํ.
วตํ สมาทาย อุปฏฺฐิตาเส ติ. วตนฺ ติ หตฺถิวตํ วา อสฺสวตํ วา โควตํ วา กุกฺกุรวตํ วา กากวตํ วา วาสุเทววตํ วา พลเทววตํ วา ปุณฺณภทฺทวตํ วา มณิภทฺทวตํ วา อคฺคิวตํ วา นาควตํ วา สุปณฺณวตํ วา ยกฺขวตํ วา อสุรวตํ วา คนฺธพฺพวตํ วา มหาราชวตํ วา จนฺทวตํ วา สูริยวตํ วา อินฺทวตํ วา พฺรหฺมวตํ วา เทววตํ วา ทิสาวตํ วา อาทาย สมาทาย อาทิยิตฺวา สมาทิยิตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา อุปฏฺฐิตา ปจฺจุปฏฺฐิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติ— วตํ สมาทาย อุปฏฺฐิตาเส.
อิเธว สิกฺเขม อถสฺส สุทฺธินฺ ติ. อิธา ติ สกาย ทิฏฺฐิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา. สิกฺเขมา ติ สิกฺเขม อาจเรม สมาจเรม สมาทาย วตฺเตมาติ— อิเธว สิกฺเขม. อถสฺส สุทฺธินฺ ติ อถสฺส สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺตินฺติ— อิเธว สิกฺเขม อถสฺส สุทฺธิํ.
ภวูปนีตา กุสลาวทานา ติ. ภวูปนีตา ติ ภวูปนีตา ภวูปคตา ภวชฺโฌสิตา ภวาธิมุตฺตาติ— ภวูปนีตา. กุสลาวทานา ติ กุสลวาทา ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา ญายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา ฐานวาทา สกาย ลทฺธิยาติ— ภวูปนีตา กุสลาวทานา.
เตนาห ภควา—
“สีลุตฺตมา สญฺญเมนาหุ สุทฺธิํ,
วตํ สมาทาย อุปฏฺฐิตาเส;
อิเธว สิกฺเขม อถสฺส สุทฺธิํ,_
ภวูปนีตา กุสลาวทานา”ติ.
สเจ จุโต สีลวตโต โหติ,
ปเวธตี กมฺม วิราธยิตฺวา;
ปชปฺปตี ปตฺถยตี จ สุทฺธิํ,
สตฺถาว หีโน ปวสํ ฆรมฺหา.
สเจ จุโต สีลวตโต โหตี ติ. ทฺวีหิ การเณหิ สีลวตโต จวติ— ปรวิจฺฉินฺทนาย วา จวติ, อนภิสมฺภุณนฺโต วา จวติ. กถํ ปรวิจฺฉินฺทนาย จวติ? ปโร วิจฺฉินฺทติ โส สตฺถา น สพฺพญฺญู, ธมฺโม น สฺวากฺขาโต, คโณ น สุปฺปฏิปนฺโน, ทิฏฺฐิ น ภทฺทิกา, ปฏิปทา น สุปญฺญตฺตา, มคฺโค น นิยฺยานิโก, นตฺเถตฺถ สุทฺธิ วา วิสุทฺธิ วา ปริสุทฺธิ วา, มุตฺติ วา วิมุตฺติ วา ปริมุตฺติ วา, นตฺเถตฺถ สุชฺฌนฺติ วา วิสุชฺฌนฺติ วา ปริสุชฺฌนฺติ วา, มุจฺจนฺติ วา วิมุจฺจนฺติ วา, ปริมุจฺจนฺติ วา, หีนา นิหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตาติ. เอวํ ปโร วิจฺฉินฺทติ. เอวํ วิจฺฉินฺทิยมาโน สตฺถารา จวติ, ธมฺมกฺขานา จวติ, คณา จวติ, ทิฏฺฐิยา จวติ, ปฏิปทาย จวติ, มคฺคโต จวติ. เอวํ ปรวิจฺฉินฺทนาย จวติ. กถํ อนภิสมฺภุณนฺโต จวติ? สีลํ อนภิสมฺภุณนฺโต สีลโต จวติ, วตํ อนภิสมฺภุณนฺโต วตโต จวติ, สีลพฺพตํ อนภิสมฺภุณนฺโต สีลพฺพตโต จวติ. เอวํ อนภิสมฺภุณนฺโต จวตีติ— สเจ จุโต สีลวตโต โหติ.
ปเวธติ กมฺม วิราธยิตฺวา ติ. ปเวธตี ติ สีลํ วา วตํ วา สีลพฺพตํ วา “วิรทฺธํ มยา, อปรทฺธํ มยา, ขลิตํ มยา, คลิตํ มยา, อญฺญาย อปรทฺโธ อหนฺ”ติ เวธติ ปเวธติ สมฺปเวธตีติ— ปเวธติ. กมฺม วิราธยิตฺวา ติ ปุญฺญาภิสงฺขารํ วา อปุญฺญาภิสงฺขารํ วา อาเนญฺชาภิสงฺขารํ วา “วิรทฺธํ มยา, อปรทฺธํ มยา, ขลิตํ มยา, คลิตํ มยา, อญฺญาย อปรทฺโธ อหนฺ”ติ เวธติ ปเวธติ สมฺปเวธตีติ— ปเวธติ กมฺม วิราธยิตฺวา.
ปชปฺปตี ปตฺถยตี จ สุทฺธินฺ ติ. ปชปฺปตี ติ สีลํ วา ชปฺปติ, วตํ วา ชปฺปติ, สีลพฺพตํ วา ชปฺปติ ปชปฺปติ อภิชปฺปตีติ— ปชปฺปติ. ปตฺถยตี จ สุทฺธินฺ ติ สีลสุทฺธิํ วา ปตฺเถติ, วตสุทฺธิํ วา ปตฺเถติ, สีลพฺพตสุทฺธิํ วา ปตฺเถติ ปิเหติ อภิชปฺปตีติ— ปชปฺปตี ปตฺถยตี จ สุทฺธิํ.
สตฺถาว หีโน ปวสํ ฆรมฺหา ติ. ยถา ปุริโส ฆรโต นิกฺขนฺโต สตฺเถน ปวสํ วสนฺโต สตฺถา โอหีโน, ตํ วา สตฺถํ อนุพนฺธติ สกํ วา ฆรํ ปจฺจาคจฺฉติ; เอวเมวํ โส ทิฏฺฐิคติโก ตํ วา สตฺถารํ คณฺหาติ อญฺญํ วา สตฺถารํ คณฺหาติ, ตํ วา ธมฺมกฺขานํ คณฺหาติ อญฺญํ วา ธมฺมกฺขานํ คณฺหาติ, ตํ วา คณํ คณฺหาติ อญฺญํ วา คณํ คณฺหาติ, ตํ วา ทิฏฺฐิํ คณฺหาติ อญฺญํ วา ทิฏฺฐิํ คณฺหาติ, ตํ วา ปฏิปทํ คณฺหาติ อญฺญํ วา ปฏิปทํ คณฺหาติ, ตํ วา มคฺคํ คณฺหาติ อญฺญํ วา มคฺคํ คณฺหาติ ปรามสติ อภินิวิสตีติ— สตฺถาว หีโน ปวสํ ฆรมฺหา.
เตนาห ภควา—
“สเจ จุโต สีลวตโต โหติ,
ปเวธตี กมฺม วิราธยิตฺวา;
ปชปฺปตี ปตฺถยตี จ สุทฺธิํ,
สตฺถาว หีโน ปวสํ ฆรมฺหา”ติ.
สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ,
กมฺมญฺจ สาวชฺชนวชฺชเมตํ;
สุทฺธิํ อสุทฺธินฺติ อปตฺถยาโน,
วิรโต จเร สนฺติมนุคฺคหาย.
สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพนฺ ติ. สพฺพา สีลสุทฺธิโย ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา, สพฺพา วตสุทฺธิโย ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา, สพฺพา สีลพฺพตสุทฺธิโย ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ— สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ.
กมฺมญฺจ สาวชฺชนวชฺชเมตนฺ ติ. สาวชฺชกมฺมํ วุจฺจติ— กณฺหํ กณฺหวิปากํ. อนวชฺชกมฺมํ วุจฺจติ— สุกฺกํ สุกฺกวิปากํ. สาวชฺชญฺจ กมฺมํ อนวชฺชญฺจ กมฺมํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ— กมฺมญฺจ สาวชฺชนวชฺชเมตํ.
สุทฺธิํ อสุทฺธินฺติ อปตฺถยาโน ติ. อสุทฺธินฺ ติ อสุทฺธิํ ปตฺเถนฺติ, อกุสเล ธมฺเม ปตฺเถนฺติ. สุทฺธินฺ ติ สุทฺธิํ ปตฺเถนฺติ, ปญฺจ กามคุเณ ปตฺเถนฺติ; อสุทฺธิํ ปตฺเถนฺติ, อกุสเล ธมฺเม ปตฺเถนฺติ, ปญฺจ กามคุเณ ปตฺเถนฺติ; สุทฺธิํ ปตฺเถนฺติ, ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ปตฺเถนฺติ, อสุทฺธิํ ปตฺเถนฺติ, อกุสเล ธมฺเม ปตฺเถนฺติ, ปญฺจ กามคุเณ ปตฺเถนฺติ, ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ปตฺเถนฺติ; สุทฺธิํ ปตฺเถนฺติ; เตธาตุเก กุสเล ธมฺเม ปตฺเถนฺติ, อสุทฺธิํ ปตฺเถนฺติ, อกุสเล ธมฺเม ปตฺเถนฺติ, ปญฺจ กามคุเณ ปตฺเถนฺติ, ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ปตฺเถนฺติ, เตธาตุเก กุสเล ธมฺเม ปตฺเถนฺติ; สุทฺธิํ ปตฺเถนฺติ, ปุถุชฺชนกลฺยาณกา นิยามาวกฺกนฺติํ ปตฺเถนฺติ. เสกฺขา อคฺคธมฺมํ อรหตฺตํ ปตฺเถนฺติ. อรหตฺเต ปตฺเต อรหา เนว อกุสเล ธมฺเม ปตฺเถติ, นปิ ปญฺจ กามคุเณ ปตฺเถติ, นปิ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ปตฺเถติ, นปิ เตธาตุเก กุสเล ธมฺเม ปตฺเถติ, นปิ นิยามาวกฺกนฺติํ ปตฺเถติ, นปิ อคฺคธมฺมํ อรหตฺตํ ปตฺเถติ. ปตฺถนา สมติกฺกนฺโต อรหา วุทฺธิปาริหานิวีติวตฺโต. โส วุฏฺฐวาโส จิณฺณจรโณ …เป… ชาติชรามรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ— สุทฺธิํ อสุทฺธินฺติ อปตฺถยาโน.
วิรโต จเร สนฺติมนุคฺคหายา ติ. วิรโต ติ สุทฺธิอสุทฺธิยา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต, วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ— วิรโต. จเร ติ จเรยฺย วิจเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ— วิรโต จเร. สนฺติมนุคฺคหายา ติ. สนฺติโย วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ทิฏฺฐิสนฺติโย อคณฺหนฺโต อปรามสนฺโต อนภินิวิสนฺโตติ— วิรโต จเร สนฺติมนุคฺคหาย.
เตนาห ภควา—
“สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ,
กมฺมญฺจ สาวชฺชนวชฺชเมตํ;
สุทฺธิํ อสุทฺธินฺติ อปตฺถยาโน,
วิรโต จเร สนฺติมนุคฺคหายา”ติ.
ตมูปนิสฺสาย ชิคุจฺฉิตํ วา,
อถ วาปิ ทิฏฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา;
อุทฺธํสรา สุทฺธิมนุตฺถุนนฺติ,
อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสุ.
ตมูปนิสฺสาย ชิคุจฺฉิตํ วา ติ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา ตโปชิคุจฺฉวาทา ตโปชิคุจฺฉสารา ตโปชิคุจฺฉนิสฺสิตา อานิสฺสิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติ— ตมูปนิสฺสาย ชิคุจฺฉิตํ วา.
อถ วาปิ ทิฏฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา ติ. ทิฏฺฐํ วา ทิฏฺฐสุทฺธิํ วา สุตํ วา สุตสุทฺธิํ วา มุตํ วา มุตสุทฺธิํ วา นิสฺสาย อุปนิสฺสาย คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวาติ— อถ วาปิ ทิฏฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา.
อุทฺธํสรา สุทฺธิมนุตฺถุนนฺตี ติ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา อุทฺธํสราวาทา. กตเม เต สมณพฺราหฺมณา อุทฺธํสราวาทา? เย เต สมณพฺราหฺมณา อจฺจนฺตสุทฺธิกา, สํสารสุทฺธิกา, อกิริยทิฏฺฐิกา, สสฺสตวาทา— อิเม เต สมณพฺราหฺมณา อุทฺธํสราวาทา. เต สํสาเร สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ ถุนนฺติ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ— อุทฺธํสรา สุทฺธิมนุตฺถุนนฺติ.
อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสู ติ. ตณฺหา ติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺฐพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา. ภวาภเวสู ติ ภวาภเว กมฺมภเว ปุนพฺภเว กามภเว, กมฺมภเว กามภเว ปุนพฺภเว รูปภเว, กมฺมภเว รูปภเว ปุนพฺภเว อรูปภเว, กมฺมภเว อรูปภเว ปุนพฺภเว ปุนปฺปุนพฺภเว ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุเนาปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา อวีตตณฺหา อวิคตตณฺหา อจตฺตตณฺหา อวนฺตตณฺหา อมุตฺตตณฺหา อปฺปหีนตณฺหา อปฺปฏินิสฺสฏฺฐตณฺหาติ— อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสุ.
เตนาห ภควา—
“ตมูปนิสฺสาย ชิคุจฺฉิตํ วา,
อถ วาปิ ทิฏฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา;
อุทฺธํสรา สุทฺธิมนุตฺถุนนฺติ,_
อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสู”ติ.
ปตฺถยมานสฺส หิ ชปฺปิตานิ,
ปเวธิตํ วาปิ ปกปฺปิเตสุ;
จุตูปปาโต อิธ ยสฺส นตฺถิ,
ส เกน เวเธยฺย กุหิํ ว ชปฺเป.
ปตฺถยมานสฺส หิ ชปฺปิตานี ติ. ปตฺถนา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ปตฺถยมานสฺสา ติ ปตฺถยมานสฺส อิจฺฉมานสฺส สาทิยมานสฺส ปิหยมานสฺส อภิชปฺปมานสฺสาติ— ปตฺถยมานสฺส หิ. ชปฺปิตานี ติ. ชปฺปนา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลนฺติ— ปตฺถยมานสฺส หิ ชปฺปิตานิ.
ปเวธิตํ วาปิ ปกปฺปิเตสู ติ. ปกปฺปนา ติ ทฺเว ปกปฺปนา— ตณฺหาปกปฺปนา จ ทิฏฺฐิปกปฺปนา จ …เป… อยํ ตณฺหาปกปฺปนา …เป… อยํ ทิฏฺฐิปกปฺปนา. ปเวธิตํ วาปิ ปกปฺปิเตสู ติ. ปกปฺปิตํ วตฺถุํ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ เวเธนฺติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ เวเธนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ เวเธนฺติ; ปกปฺปิตํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ เวเธนฺติ, วิปริณมนฺเตปิ เวเธนฺติ, วิปริณเตปิ เวเธนฺติ ปเวเธนฺติ สมฺปเวเธนฺตีติ— ปเวธิตํ วาปิ ปกปฺปิเตสุ.
จุตูปปาโต อิธ ยสฺส นตฺถี ติ. ยสฺสา ติ อรหโต ขีณาสวสฺส. ยสฺส คมนํ อาคมนํ คมนาคมนํ กาลํ คติ ภวาภโว จุติ จ อุปปตฺติ จ นิพฺพตฺติ จ เภโท จ ชาติ จ ชรามรณญฺจ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ— จุตูปปาโต อิธ ยสฺส นตฺถิ.
ส เกน เวเธยฺย กุหิํ ว ชปฺเป ติ. โส เกน ราเคน เวเธยฺย, เกน โทเสน เวเธยฺย, เกน โมเหน เวเธยฺย, เกน มาเนน เวเธยฺย, กาย ทิฏฺฐิยา เวเธยฺย, เกน อุทฺธจฺเจน เวเธยฺย, กาย วิจิกิจฺฉาย เวเธยฺย, เกหิ อนุสเยหิ เวเธยฺย— รตฺโตติ วา ทุฏฺโฐติ วา มูโฬฺหติ วา วินิพทฺโธติ วา ปรามฏฺโฐติ วา วิกฺเขปคโตติ วา อนิฏฺฐงฺคโตติ วา ถามคโตติ วา. เต อภิสงฺขารา ปหีนา; อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติยา เกน เวเธยฺย— เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา เปตฺติวิสยิโกติ วา มนุโสฺสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สญฺญีติ วา อสญฺญีติ วา เนวสญฺญีนาสญฺญีติ วา, โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ เยน เวเธยฺย ปเวเธยฺย สมฺปเวเธยฺยาติ— ส เกน เวเธยฺย. กุหิํว ชปฺเป ติ กุหิํ วา ชปฺเปยฺย กิมฺหิ ชปฺเปยฺย, กตฺถ ชปฺเปยฺย ปชปฺเปยฺย อภิชปฺเปยฺยาติ— ส เกน เวเธยฺย กุหิํ ว ชปฺเป.
เตนาห ภควา—
“ปตฺถยมานสฺส หิ ชปฺปิตานิ,
ปเวธิตํ วาปิ ปกปฺปิเตสุ;
จุตูปปาโต อิธ ยสฺส นตฺถิ,
ส เกน เวเธยฺย กุหิํ ว ชปฺเป”ติ.
ยมาหุ ธมฺมํ ปรมนฺติ เอเก,
ตเมว หีนนฺติ ปนาหุ อญฺเญ;
สจฺโจ นุ วาโท กตโม อิเมสํ,
สพฺเพว หีเม กุสลาวทานา.
ยมาหุ ธมฺมํ ปรมนฺติ เอเก ติ. ยํ ธมฺมํ ทิฏฺฐิํ ปฏิปทํ มคฺคํ เอเก สมณพฺราหฺมณา “อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรนฺ”ติ, เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ— ยมาหุ ธมฺมํ ปรมนฺติ เอเก.
ตเมว หีนนฺติ ปนาหุ อญฺเญ ติ ตเมว ธมฺมํ ทิฏฺฐิํ ปฏิปทํ มคฺคํ เอเก สมณพฺราหฺมณา “หีนํ เอตํ, นิหีนํ เอตํ, โอมกํ เอตํ, ลามกํ เอตํ, ฉตุกฺกํ เอตํ, ปริตฺตกํ เอตนฺ”ติ, เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ— ตเมว หีนนฺติ ปนาหุ อญฺเญ.
สจฺโจ นุ วาโท กตโม อิเมสนฺ ติ. อิเมสํ สมณพฺราหฺมณานํ วาโท กตโม สจฺโจ ตจฺโฉ ตโถ ภูโต ยาถาโว อวิปรีโตติ— สจฺโจ นุ วาโท กตโม อิเมสํ.
สพฺเพว หีเม กุสลาวทานา ติ. สพฺเพวิเม สมณพฺราหฺมณา กุสลวาทา ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา ญายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา ฐานวาทา สกาย ลทฺธิยาติ— สพฺเพว หีเม กุสลาวทานา.
เตนาห โส นิมฺมิโต—
“ยมาหุ ธมฺมํ ปรมนฺติ เอเก,
ตเมว หีนนฺติ ปนาหุ อญฺเญ;
สจฺโจ นุ วาโท กตโม อิเมสํ,
สพฺเพว หีเม กุสลาวทานา”ติ.
สกญฺหิ ธมฺมํ ปริปุณฺณมาหุ,
อญฺญสฺส ธมฺมํ ปน หีนมาหุ;
เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺติ,
สกํ สกํ สมฺมุติมาหุ สจฺจํ.
สกญฺหิ ธมฺมํ ปริปุณฺณมาหู ติ สกํ ธมฺมํ ทิฏฺฐิํ ปฏิปทํ มคฺคํ เอเก สมณพฺราหฺมณา “อิทํ สมตฺตํ ปริปุณฺณํ อโนมนฺ”ติ, เอวมาหํสุ …เป… เอวํ โวหรนฺตีติ— สกญฺหิ ธมฺมํ ปริปุณฺณมาหุ.
อญฺญสฺส ธมฺมํ ปน หีนมาหู ติ. อญฺญสฺส ธมฺมํ ทิฏฺฐิํ ปฏิปทํ มคฺคํ เอเก สมณพฺราหฺมณา “หีนํ เอตํ, นิหีนํ เอตํ, โอมกํ เอตํ, ลามกํ เอตํ, ฉตุกฺกํ เอตํ, ปริตฺตกํ เอตนฺ”ติ, เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ— อญฺญสฺส ธมฺมํ ปน หีนมาหุ.
เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺตี ติ เอวํ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา วิวาทยนฺติ, กลหํ กโรนฺติ, ภณฺฑนํ กโรนฺติ, วิคฺคหํ กโรนฺติ, วิวาทํ กโรนฺติ, เมธคํ กโรนฺติ— “น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ …เป… นิพฺเพเฐหิ วา สเจ ปโหสี”ติ— เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺติ.
สกํ สกํ สมฺมุติมาหุ สจฺจนฺ ติ. “สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ”ติ— สกํ สกํ สมฺมุติมาหุ สจฺจํ. “อสสฺสโต โลโก …เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ”ติ— สกํ สกํ สมฺมุติมาหุ สจฺจํ.
เตนาห ภควา—
“สกญฺหิ ธมฺมํ ปริปุณฺณมาหุ,
อญฺญสฺส ธมฺมํ ปน หีนมาหุ;
เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺติ,
สกํ สกํ สมฺมุติมาหุ สจฺจนฺ”ติ.
ปรสฺส เจ วมฺภยิเตน หีโน,
น โกจิ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺส;
ปุถู หิ อญฺญสฺส วทนฺติ ธมฺมํ,
นิหีนโต สมฺหิ ทฬฺหํ วทานา.
ปรสฺส เจ วมฺภยิเตน หีโน ติ ปรสฺส เจ วมฺภยิตการณา นินฺทิตการณา ครหิตการณา อุปวทิตการณา ปโร พาโล โหติ หีโน นิหีโน โอมโก ลามโก ฉตุกฺโก ปริตฺโตติ— ปรสฺส เจ วมฺภยิเตน หีโน.
น โกจิ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺสา ติ. ธมฺเมสุ น โกจิ อคฺโค เสฏฺโฐ วิสิฏฺโฐ ปาโมกฺโข อุตฺตโม ปวโร อสฺสาติ— น โกจิ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺส.
ปุถู หิ อญฺญสฺส วทนฺติ ธมฺมํ, นิหีนโต ติ. พหุกาปิ พหูนํ ธมฺมํ วทนฺติ อุปวทนฺติ นินฺทนฺติ ครหนฺติ หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโต, พหุกาปิ เอกสฺส ธมฺมํ วทนฺติ อุปวทนฺติ นินฺทนฺติ ครหนฺติ หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโต, เอโกปิ พหูนํ ธมฺมํ วทติ อุปวทติ นินฺทติ ครหติ หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโต, เอโกปิ เอกสฺส ธมฺมํ วทติ อุปวทติ นินฺทติ ครหติ หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโตติ— ปุถู หิ อญฺญสฺส วทนฺติ ธมฺมํ.
นิหีนโต สมฺหิ ทฬฺหํ วทานา ติ. ธมฺโม สกายนํ, ทิฏฺฐิ สกายนํ, ปฏิปทา สกายนํ, มคฺโค สกายนํ, สกายเน ทฬฺหวาทา ถิรวาทา พลิกวาทา อฏฺฐิตวาทาติ— นิหีนโต สมฺหิ ทฬฺหํ วทานา.
เตนาห ภควา—
“ปรสฺส เจ วมฺภยิเตน หีโน,
น โกจิ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺส;
ปุถู หิ อญฺญสฺส วทนฺติ ธมฺมํ,
นิหีนโต สมฺหิ ทฬฺหํ วทานา”ติ.
สทฺธมฺมปูชาปิ เนสํ ตเถว,
ยถา ปสํสนฺติ สกายนานิ;
สพฺเพว วาทา ตถิยา ภเวยฺยุํ,
สุทฺธี หิ เนสํ ปจฺจตฺตเมว.
สทฺธมฺมปูชาปิ เนสํ ตเถวา ติ. กตมา สทฺธมฺมปูชา? สกํ สตฺถารํ สกฺกโรติ ครุํ กโรติ มาเนติ ปูเชติ “อยํ สตฺถา สพฺพญฺญู”ติ— อยํ สทฺธมฺมปูชา. สกํ ธมฺมกฺขานํ สกํ คณํ สกํ ทิฏฺฐิํ สกํ ปฏิปทํ สกํ มคฺคํ สกฺกโรติ ครุํ กโรติ มาเนติ ปูเชติ “อยํ มคฺโค นิยฺยานิโก”ติ— อยํ สทฺธมฺมปูชา. สทฺธมฺมปูชาปิ เนสํ ตเถวา ติ สทฺธมฺมปูชา ตถา ตจฺฉา ภูตา ยาถาวา อวิปรีตาติ— สทฺธมฺมปูชาปิ เนสํ ตเถว.
ยถา ปสํสนฺติ สกายนานี ติ. ธมฺโม สกายนํ ทิฏฺฐิ สกายนํ ปฏิปทา สกายนํ มคฺโค สกายนํ, สกายนานิ ปสํสนฺติ โถเมนฺติ กิตฺเตนฺติ วณฺเณนฺตีติ— ยถา ปสํสนฺติ สกายนานิ.
สพฺเพว วาทา ตถิยา ภเวยฺยุนฺ ติ สพฺเพว วาทา ตถา ตจฺฉา ภูตา ยาถาวา อวิปรีตา ภเวยฺยุนฺติ— สพฺเพว วาทา ตถิยา ภเวยฺยุํ.
สุทฺธี หิ เนสํ ปจฺจตฺตเมวา ติ. ปจฺจตฺตเมว เตสํ สมณพฺราหฺมณานํ สุทฺธิ วิสุทฺธิ ปริสุทฺธิ, มุตฺติ วิมุตฺติ ปริมุตฺตีติ— สุทฺธี หิ เนสํ ปจฺจตฺตเมว.
เตนาห ภควา—
“สทฺธมฺมปูชาปิ เนสํ ตเถว,
ยถา ปสํสนฺติ สกายนานิ;
สพฺเพว วาทา ตถิยา ภเวยฺยุํ,
สุทฺธี หิ เนสํ ปจฺจตฺตเมวา”ติ.
น พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยมตฺถิ,
ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ;
ตสฺมา วิวาทานิ อุปาติวตฺโต,
น หิ เสฏฺฐโต ปสฺสติ ธมฺมมญฺญํ.
น พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยมตฺถี ติ. นา ติ ปฏิกฺเขโป. พฺราหฺมโณ ติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ …เป… อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมา. น พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยมตฺถี ติ พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยตา นตฺถิ, พฺราหฺมโณ น ปรเนโยฺย, น ปรปตฺติโย, น ปรปจฺจโย, น ปรปฏิพทฺธคู ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูโฬฺห สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต. “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยตา นตฺถิ, พฺราหฺมโณ น ปรเนโยฺย, น ปรปตฺติโย, น ปรปจฺจโย, น ปรปฏิพทฺธคู ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูโฬฺห สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต. “สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา”ติ …เป… “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยตา นตฺถิ, พฺราหฺมโณ น ปรเนโยฺย, น ปรปตฺติโย, น ปรปจฺจโย, น ปรปฏิพทฺธคู ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูโฬฺห สมฺปชาโน ปฏิสฺสโตติ— น พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยมตฺถิ.
ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตนฺ ติ. ธมฺเมสู ติ ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐิคเตสุ. นิจฺเฉยฺยา ติ นิจฺฉินิตฺวา วินิจฺฉินิตฺวา วิจินิตฺวา ปวิจินิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. สมุคฺคหีตนฺ ติ โอธิคฺคาโห พิลคฺคาโห วรคฺคาโห โกฏฺฐาสคฺคาโห อุจฺจยคฺคาโห สมุจฺจยคฺคาโห “อิทํ สจฺจํ ตถํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีตนฺ”ติ คหิตํ ปรามฏฺฐํ อภินิวิฏฺฐํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ— ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ.
ตสฺมา วิวาทานิ อุปาติวตฺโต ติ. ตสฺมา ติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา ทิฏฺฐิกลหานิ ทิฏฺฐิภณฺฑนานิ ทิฏฺฐิวิคฺคหานิ ทิฏฺฐิวิวาทานิ ทิฏฺฐิเมธคานิ อุปาติวตฺโต อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโตติ— ตสฺมา วิวาทานิ อุปาติวตฺโต.
น หิ เสฏฺฐโต ปสฺสติ ธมฺมมญฺญนฺ ติ. อญฺญํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺฐิํ ปฏิปทํ มคฺคํ อญฺญตฺร สติปฏฺฐาเนหิ, อญฺญตฺร สมฺมปฺปธาเนหิ, อญฺญตฺร อิทฺธิปาเทหิ, อญฺญตฺร อินฺทฺริเยหิ, อญฺญตฺร พเลหิ, อญฺญตฺร โพชฺฌงฺเคหิ, อญฺญตฺร อริยา อฏฺฐงฺคิกา มคฺคา, อคฺคํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ ธมฺมํ น ปสฺสติ น ทกฺขติ น โอโลเกติ น นิชฺฌายติ น อุปปริกฺขตีติ— น หิ เสฏฺฐโต ปสฺสติ ธมฺมมญฺญํ.
เตนาห ภควา—
“น พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยมตฺถิ,
ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ;
ตสฺมา วิวาทานิ อุปาติวตฺโต,
น หิ เสฏฺฐโต ปสฺสติ ธมฺมมญฺญนฺ”ติ.
ชานามิ ปสฺสามิ ตเถว เอตํ,
ทิฏฺฐิยา เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธิํ;
อทกฺขิ เจ กิญฺหิ ตุมสฺส เตน,
อติสิตฺวา อญฺเญน วทนฺติ สุทฺธิํ.
ชานามิ ปสฺสามิ ตเถว เอตนฺ ติ. ชานามี ติ ปรจิตฺตญาเณน วา ชานามิ, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน วา ชานามิ. ปสฺสามี ติ มํสจกฺขุนา วา ปสฺสามิ, ทิพฺเพน จกฺขุนา วา ปสฺสามิ. ตเถว เอตนฺ ติ เอตํ ตถํ ตจฺฉํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีตนฺติ— ชานามิ ปสฺสามิ ตเถว เอตํ.
ทิฏฺฐิยา เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธินฺ ติ. ทิฏฺฐิยา เอเก สมณพฺราหฺมณา สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ ปจฺเจนฺติ. “สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ”ติ ทิฏฺฐิยา เอเก สมณพฺราหฺมณา สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ ปจฺเจนฺติ. “อสสฺสโต โลโก …เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ”ติ ทิฏฺฐิยา เอเก สมณพฺราหฺมณา สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ ปจฺเจนฺตีติ— ทิฏฺฐิยา เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธิํ.
อทกฺขิ เจ กิญฺหิ ตุมสฺส เตนา ติ. อทกฺขี ติ ปรจิตฺตญาเณน วา อทกฺขิ, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน วา อทกฺขิ, มํสจกฺขุนา วา อทกฺขิ, ทิพฺเพน จกฺขุนา วา อทกฺขีติ— อทกฺขิ เจ. กิญฺหิ ตุมสฺส เตนา ติ. ตสฺส เตน ทสฺสเนน กิํ กตํ? น ทุกฺขปริญฺญา อตฺถิ, น สมุทยสฺส ปหานํ อตฺถิ, น มคฺคภาวนา อตฺถิ, น ผลสจฺฉิกิริยา อตฺถิ, น ราคสฺส สมุจฺเฉทปหานํ อตฺถิ, น โทสสฺส สมุจฺเฉทปหานํ อตฺถิ, น โมหสฺส สมุจฺเฉทปหานํ อตฺถิ, น กิเลสานํ สมุจฺเฉทปหานํ อตฺถิ, น สํสารวฏฺฏสฺส อุปจฺเฉโท อตฺถีติ— อทกฺขิ เจ กิญฺหิ ตุมสฺส เตน.
อติสิตฺวา อญฺเญน วทนฺติ สุทฺธินฺ ติ เต ติตฺถิยา สุทฺธิมคฺคํ วิสุทฺธิมคฺคํ ปริสุทฺธิมคฺคํ โวทาตมคฺคํ ปริโวทาตมคฺคํ อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวตฺติตฺวา อญฺญตฺร สติปฏฺฐาเนหิ, อญฺญตฺร สมฺมปฺปธาเนหิ, อญฺญตฺร อิทฺธิปาเทหิ, อญฺญตฺร อินฺทฺริเยหิ, อญฺญตฺร พเลหิ, อญฺญตฺร โพชฺฌงฺเคหิ, อญฺญตฺร อริยา อฏฺฐงฺคิกา มคฺคา สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ. เอวมฺปิ อติสิตฺวา อญฺเญน วทนฺติ สุทฺธิํ.
อถ วา พุทฺธา จ พุทฺธสาวกา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ เตสํ ติตฺถิยานํ อสุทฺธิมคฺคํ อวิสุทฺธิมคฺคํ อปริสุทฺธิมคฺคํ อโวทาตมคฺคํ อปริโวทาตมคฺคํ อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวตฺติตฺวา จตูหิ สติปฏฺฐาเนหิ จตูหิ สมฺมปฺปธาเนหิ จตูหิ อิทฺธิปาเทหิ ปญฺจหิ อินฺทฺริเยหิ ปญฺจหิ พเลหิ สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ อริเยน อฏฺฐงฺคิเกน มคฺเคน สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ— เอวมฺปิ อติสิตฺวา อญฺเญน วทนฺติ สุทฺธิํ.
เตนาห ภควา—
“ชานามิ ปสฺสามิ ตเถว เอตํ,
ทิฏฺฐิยา เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธิํ;
อทกฺขิ เจ กิญฺหิ ตุมสฺส เตน,
อติสิตฺวา อญฺเญน วทนฺติ สุทฺธินฺ”ติ.
ปสฺสํ นโร ทกฺขติ นามรูปํ,
ทิสฺวาน วา ญสฺสติ ตานิเมว;
กามํ พหุํ ปสฺสตุ อปฺปกํ วา,
น หิ เตน สุทฺธิํ กุสลา วทนฺติ.
ปสฺสํ นโร ทกฺขติ นามรูปนฺ ติ ปสฺสํ นโร ทกฺขติ ปรจิตฺตญาเณน วา ปสฺสนฺโต, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน วา ปสฺสนฺโต, มํสจกฺขุนา วา ปสฺสนฺโต, ทิพฺเพน จกฺขุนา วา ปสฺสนฺโต นามรูปํเยว ทกฺขติ นิจฺจโต สุขโต อตฺตโต, น เตสํ ธมฺมานํ สมุทยํ วา อตฺถงฺคมํ วา อสฺสาทํ วา อาทีนวํ วา นิสฺสรณํ วา ทกฺขตีติ— ปสฺสํ นโร ทกฺขติ นามรูปํ.
ทิสฺวาน วา ญสฺสติ ตานิเมวา ติ. ทิสฺวา ติ ปรจิตฺตญาเณน วา ทิสฺวา, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน วา ทิสฺวา, มํสจกฺขุนา วา ทิสฺวา, ทิพฺเพน จกฺขุนา วา ทิสฺวา, นามรูปํเยว ทิสฺวา ญสฺสติ นิจฺจโต สุขโต อตฺตโต, น เตสํ ธมฺมานํ สมุทยํ วา อตฺถงฺคมํ วา อสฺสาทํ วา อาทีนวํ วา นิสฺสรณํ วา ญสฺสตีติ— ทิสฺวาน วา ญสฺสติ ตานิเมว.
กามํ พหุํ ปสฺสตุ อปฺปกํ วา ติ. กามํ พหุกํ วา ปสฺสนฺโต นามรูปํ อปฺปกํ วา นิจฺจโต สุขโต อตฺตโตติ— กามํ พหุํ ปสฺสตุ อปฺปกํ วา.
น หิ เตน สุทฺธิํ กุสลา วทนฺตี ติ. กุสลา ติ เย เต ขนฺธกุสลา ธาตุกุสลา อายตนกุสลา ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลา สติปฏฺฐานกุสลา สมฺมปฺปธานกุสลา อิทฺธิปาทกุสลา อินฺทฺริยกุสลา พลกุสลา โพชฺฌงฺคกุสลา มคฺคกุสลา ผลกุสลา นิพฺพานกุสลา, เต กุสลา ปรจิตฺตญาเณน วา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน วา มํสจกฺขุนา วา ทิพฺเพน จกฺขุนา วา นามรูปทสฺสเนน สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ น วทนฺติ น กเถนฺติ น ภณนฺติ น ทีปยนฺติ น โวหรนฺตีติ— น หิ เตน สุทฺธิํ กุสลา วทนฺติ.
เตนาห ภควา—
“ปสฺสํ นโร ทกฺขติ นามรูปํ,
ทิสฺวาน วา ญสฺสติ ตานิเมว;
กามํ พหุํ ปสฺสตุ อปฺปกํ วา,
น หิ เตน สุทฺธิํ กุสลา วทนฺตี”ติ.
นิวิสฺสวาที น หิ สุพฺพินาโย,
ปกปฺปิตา ทิฏฺฐิปุรกฺขราโน;
ยํ นิสฺสิโต ตตฺถ สุภํ วทาโน,
สุทฺธิํ วโท ตตฺถ ตถทฺทสา โส.
นิวิสฺสวาที น หิ สุพฺพินาโย ติ. “สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ”ติ นิวิสฺสวาที, “อสสฺสโต โลโก …เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ”ติ— นิวิสฺสวาที. น หิ สุพฺพินาโย ติ. นิวิสฺสวาที ทุพฺพินโย ทุปฺปญฺญาปโย ทุนฺนิชฺฌาปโย ทุปฺเปกฺขาปโย ทุปฺปสาทโยติ— นิวิสฺสวาที น หิ สุพฺพินาโย.
ปกปฺปิตา ทิฏฺฐิปุรกฺขราโน ติ. กปฺปิตา ปกปฺปิตา อภิสงฺขตา สณฺฐปิตา ทิฏฺฐิํ ปุเรกฺขโต กตฺวา จรติ. ทิฏฺฐิธโช ทิฏฺฐิเกตุ ทิฏฺฐาธิปเตโยฺย ทิฏฺฐิยา ปริวาริโต จรตีติ— ปกปฺปิตา ทิฏฺฐิปุรกฺขราโน.
ยํ นิสฺสิโต ตตฺถ สุภํ วทาโน ติ. ยํ นิสฺสิโต ติ ยํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺฐิํ ปฏิปทํ มคฺคํ นิสฺสิโต อานิสฺสิโต อลฺลีโน อุปคโต อชฺโฌสิโต อธิมุตฺโตติ— ยํ นิสฺสิโต. ตตฺถา ติ สกาย ทิฏฺฐิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา. สุภํ วทาโน ติ สุภวาโท โสภนวาโท ปณฺฑิตวาโท ถิรวาโท ญายวาโท เหตุวาโท ลกฺขณวาโท การณวาโท ฐานวาโท สกาย ลทฺธิยาติ— ยํ นิสฺสิโต ตตฺถ สุภํ วทาโน.
สุทฺธิํ วโท ตตฺถ ตถทฺทสา โส ติ. สุทฺธิวาโท วิสุทฺธิวาโท ปริสุทฺธิวาโท โวทาตวาโท ปริโวทาตวาโท. อถ วา สุทฺธิทสฺสโน วิสุทฺธิทสฺสโน ปริสุทฺธิทสฺสโน โวทาตทสฺสโน ปริโวทาตทสฺสโนติ— สุทฺธิํ วาโท. ตตฺถา ติ สกาย ทิฏฺฐิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา ตถํ ตจฺฉํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีตนฺติ อทฺทสฺส อทกฺขิ อปสฺสิ ปฏิวิชฺฌีติ— สุทฺธิํ วาโท ตตฺถ ตถทฺทสา โส.
เตนาห ภควา—
“นิวิสฺสวาที น หิ สุพฺพินาโย,
ปกปฺปิตา ทิฏฺฐิปุรกฺขราโน;
ยํ นิสฺสิโต ตตฺถ สุภํ วทาโน,
สุทฺธิํ วโท ตตฺถ ตถทฺทสา โส”ติ.
น พฺราหฺมโณ กปฺปมุเปติ สงฺขา,
น ทิฏฺฐิสารี นปิ ญาณพนฺธุ;
ญตฺวา จ โส สมฺมุติโย ปุถุชฺชา,
อุเปกฺขตี อุคฺคหณนฺติ มญฺเญ.
น พฺราหฺมโณ กปฺปมุเปติ สงฺขา ติ. นา ติ ปฏิกฺเขโป. พฺราหฺมโณ ติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ …เป… อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมา. กปฺปา ติ ทฺเว กปฺปา— ตณฺหากปฺโป จ ทิฏฺฐิกปฺโป จ …เป… อยํ ตณฺหากปฺโป …เป… อยํ ทิฏฺฐิกปฺโป. สงฺขา วุจฺจติ ญาณํ. ยา ปญฺญา ปชานนา …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ. น พฺราหฺมโณ กปฺปมุเปติ สงฺขา ติ. พฺราหฺมโณ สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา… สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา …เป… ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ตณฺหากปฺปํ วา ทิฏฺฐิกปฺปํ วา เนติ น อุเปติ น อุปคจฺฉติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ— น พฺราหฺมโณ กปฺปมุเปติ สงฺขา.
น ทิฏฺฐิสารี นปิ ญาณพนฺธู ติ. ตสฺส ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิ. โส ทิฏฺฐิยา น ยายติ น นียติ น วุยฺหติ น สํหรียติ นปิ ตํ ทิฏฺฐิคตํ สารโต ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ— น ทิฏฺฐิสารี. นปิ ญาณพนฺธู ติ อฏฺฐสมาปตฺติญาเณน วา ปญฺจาภิญฺญาญาเณน วา ตณฺหาพนฺธุํ วา ทิฏฺฐิพนฺธุํ วา น กโรติ น ชเนติ น สญฺชเนติ น นิพฺพตฺเตติ นาภินิพฺพตฺเตตีติ— น ทิฏฺฐิสารี นปิ ญาณพนฺธุ.
ญตฺวา จ โส สมฺมุติโย ปุถุชฺชา ติ. ญตฺวา ติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, “สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา”ติ …เป… “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ— ญตฺวา จ โส. สมฺมุติโย วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ทิฏฺฐิสมฺมุติโย. ปุถุชฺชา ติ ปุถุชฺชเนหิ ชนิตา วา ตา สมฺมุติโยติ— ปุถุชฺชา. ปุถุ นานาชเนหิ ชนิตา วา สมฺมุติโยติ ปุถุชฺชาติ— ญตฺวา จ โส สมฺมุติโย ปุถุชฺชา.
อุเปกฺขตี อุคฺคหณนฺติ มญฺเญ ติ. อญฺเญ ตณฺหาวเสน ทิฏฺฐิวเสน คณฺหนฺติ ปรามสนฺติ อภินิวิสนฺติ. อรหา อุเปกฺขติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ— อุเปกฺขตี อุคฺคหณนฺติ มญฺเญ.
เตนาห ภควา—
“น พฺราหฺมโณ กปฺปมุเปติ สงฺขา,
น ทิฏฺฐิสารี นปิ ญาณพนฺธุ;
ญตฺวา จ โส สมฺมุติโย ปุถุชฺชา,
อุเปกฺขตี อุคฺคหณนฺติ มญฺเญ”ติ._
วิสฺสชฺช คนฺถานิ มุนีธ โลเก,
วิวาทชาเตสุ น วคฺคสารี;
สนฺโต อสนฺเตสุ อุเปกฺขโก โส,
อนุคฺคโห อุคฺคหณนฺติ มญฺเญ.
วิสฺสชฺช คนฺถานิ มุนีธ โลเก ติ. คนฺถา ติ จตฺตาโร คนฺถา— อภิชฺฌา กายคนฺโถ, พฺยาปาโท กายคนฺโถ, สีลพฺพตปรามาโส กายคนฺโถ, อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ. อตฺตโน ทิฏฺฐิยา ราโค อภิชฺฌา กายคนฺโถ, ปรวาเทสุ อาฆาโต อปฺปจฺจโย พฺยาปาโท กายคนฺโถ, อตฺตโน สีลํ วา วตํ วา สีลพฺพตํ วา ปรามสติ สีลพฺพตปรามาโส กายคนฺโถ, อตฺตโน ทิฏฺฐิ อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ. วิสฺสชฺชา ติ คนฺเถ โวสฺสชฺชิตฺวา วิสฺสชฺช. อถ วา คนฺเถ คถิเต คนฺถิเต พนฺเธ วิพนฺเธ อาพนฺเธ ลคฺเค ลคฺคิเต ปลิพุทฺเธ พนฺธเน โผฏยิตฺวา วิสฺสชฺช. ยถา วยฺหํ วา รถํ วา สกฏํ วา สนฺทมานิกํ วา สชฺชํ วิสฺสชฺชํ กโรนฺติ วิโกเปนฺติ; เอวเมวํ คนฺเถ โวสฺสชฺชิตฺวา วิสฺสชฺช. อถ วา คนฺเถ คถิเต คณฺฐิเต พนฺเธ วิพนฺเธ อาพนฺเธ ลคฺเค ลคฺคิเต ปลิพุทฺเธ พนฺธเน โผฏยิตฺวา วิสฺสชฺช. มุนี ติ. โมนํ วุจฺจติ ญาณํ …เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. อิธา ติ อิมิสฺสา ทิฏฺฐิยา …เป… อิมสฺมิํ มนุสฺสโลเกติ— วิสฺสชฺช คนฺถานิ มุนีธ โลเก.
วิวาทชาเตสุ น วคฺคสารี ติ. วิวาทชาเตสุ สญฺชาเตสุ นิพฺพตฺเตสุ อภินิพฺพตฺเตสุ ปาตุภูเตสุ ฉนฺทาคติํ คจฺฉนฺเตสุ โทสาคติํ คจฺฉนฺเตสุ ภยาคติํ คจฺฉนฺเตสุ โมหาคติํ คจฺฉนฺเตสุ น ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ, น โทสาคติํ คจฺฉติ, น ภยาคติํ คจฺฉติ, น โมหาคติํ คจฺฉติ, น ราควเสน คจฺฉติ, น โทสวเสน คจฺฉติ, น โมหวเสน คจฺฉติ, น มานวเสน คจฺฉติ, น ทิฏฺฐิวเสน คจฺฉติ, น อุทฺธจฺจวเสน คจฺฉติ, น วิจิกิจฺฉาวเสน คจฺฉติ, น อนุสยวเสน คจฺฉติ, น วคฺเคหิ ธมฺเมหิ ยายติ นียติ วุยฺหติ สํหรียตีติ— วิวาทชาเตสุ น วคฺคสารี.
สนฺโต อสนฺเตสุ อุเปกฺขโก โส ติ. สนฺโต ติ ราคสฺส สนฺตตฺตา สนฺโต, โทสสฺส สนฺตตฺตา สนฺโต, โมหสฺส สนฺตตฺตา สนฺโต …เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปสฺสทฺธตฺตา สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ— สนฺโต. อสนฺเตสู ติ อสนฺเตสุ อนุปสนฺเตสุ อวูปสนฺเตสุ อนิพฺพุเตสุ อปฺปฏิปสฺสทฺเธสูติ— สนฺโต อสนฺเตสุ. อุเปกฺขโก โส ติ อรหา ฉฬงฺคุเปกฺขาย สมนฺนาคโต จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา …เป… กาลํ กงฺขติ ภาวิโต ส ทนฺโตติ— สนฺโต อสนฺเตสุ อุเปกฺขโก โส.
อนุคฺคโห อุคฺคหณนฺติ มญฺเญ ติ. อญฺเญ ตณฺหาวเสน ทิฏฺฐิวเสน คณฺหนฺเต ปรามสนฺเต อภินิวิสนฺเต. อรหา อุเปกฺขติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ— อนุคฺคโห อุคฺคหณนฺติ มญฺเญ.
เตนาห ภควา—
“วิสฺสชฺช คนฺถานิ มุนีธ โลเก,
วิวาทชาเตสุ น วคฺคสารี;
สนฺโต อสนฺเตสุ อุเปกฺขโก โส,
อนุคฺคโห อุคฺคหณนฺติ มญฺเญ”ติ.
ปุพฺพาสเว หิตฺวา นเว อกุพฺพํ,
น ฉนฺทคู โนปิ นิวิสฺสวาที;
ส วิปฺปมุตฺโต ทิฏฺฐิคเตหิ ธีโร,
น ลิมฺปติ โลเก อนตฺตครหี.
ปุพฺพาสเว หิตฺวา นเว อกุพฺพนฺ ติ. ปุพฺพาสวา วุจฺจนฺติ อตีตา รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณา. อตีเต สงฺขาเร อารพฺภ เย กิเลสา อุปฺปชฺเชยฺยุํ เต กิเลเส หิตฺวา จชิตฺวา ปริจฺจชิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ— ปุพฺพาสเว หิตฺวา. นเว อกุพฺพนฺ ติ นวา วุจฺจนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนา รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณา. ปจฺจุปฺปนฺเน สงฺขาเร อารพฺภ ฉนฺทํ อกุพฺพมาโน เปมํ อกุพฺพมาโน ราคํ อกุพฺพมาโน อชนยมาโน อสญฺชนยมาโน อนิพฺพตฺตยมาโน อนภินิพฺพตฺตยมาโนติ— ปุพฺพาสเว หิตฺวา นเว อกุพฺพํ.
น ฉนฺทคู โนปิ นิวิสฺสวาที ติ. น ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ, น โทสาคติํ คจฺฉติ, น โมหาคติํ คจฺฉติ, น ภยาคติํ คจฺฉติ, น ราควเสน คจฺฉติ, น โทสวเสน คจฺฉติ, น โมหวเสน คจฺฉติ, น มานวเสน คจฺฉติ, น ทิฏฺฐิวเสน คจฺฉติ, น อุทฺธจฺจวเสน คจฺฉติ, น วิจิกิจฺฉาวเสน คจฺฉติ, น อนุสยวเสน คจฺฉติ, น วคฺเคหิ ธมฺเมหิ ยายติ นียติ วุยฺหติ น สํหรียตีติ— น ฉนฺทคู. โนปิ นิวิสฺสวาที ติ “สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ”ติ น นิวิสฺสวาที …เป… “เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ”ติ น นิวิสฺสวาทีติ— น ฉนฺทคู โนปิ นิวิสฺสวาที.
ส วิปฺปมุตฺโต ทิฏฺฐิคเตหิ ธีโร ติ ตสฺส ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิ. โส ทิฏฺฐิคเตหิ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรติ. ธีโร ติ ธีโร ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวีติ— ส วิปฺปมุตฺโต ทิฏฺฐิคเตหิ ธีโร.
น ลิมฺปติ โลเก อนตฺตครหี ติ. เลปา ติ ทฺเว เลปา— ตณฺหาเลโป จ ทิฏฺฐิเลโป จ …เป… อยํ ตณฺหาเลโป …เป… อยํ ทิฏฺฐิเลโป. ตสฺส ตณฺหาเลโป ปหีโน, ทิฏฺฐิเลโป ปฏินิสฺสฏฺโฐ; ตสฺส ตณฺหาเลปสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺฐิเลปสฺส ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา อปายโลเก น ลิมฺปติ, มนุสฺสโลเก น ลิมฺปติ, เทวโลเก น ลิมฺปติ, ขนฺธโลเก น ลิมฺปติ, ธาตุโลเก น ลิมฺปติ, อายตนโลเก น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ, อลิตฺโต อปลิตฺโต อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ— น ลิมฺปติ โลเก.
อนตฺตครหี ติ ทฺวีหิ การเณหิ อตฺตานํ ครหติ— กตตฺตา จ อกตตฺตา จ. กถํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อตฺตานํ ครหติ? “กตํ เม กายทุจฺจริตํ, อกตํ เม กายสุจริตนฺ”ติ อตฺตานํ ครหติ. “กตํ เม วจีทุจฺจริตํ …เป… กตํ เม มโนทุจฺจริตํ… กโต เม ปาณาติปาโต …เป… กตา เม มิจฺฉาทิฏฺฐิ, อกตา เม สมฺมาทิฏฺฐี”ติ อตฺตานํ ครหติ. เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อตฺตานํ ครหติ.
อถ วา “สีเลสุมฺหิ น ปริปูรการี”ติ อตฺตานํ ครหติ. “อินฺทฺริเยสุมฺหิ อคุตฺตทฺวาโร”ติ… “โภชเนมฺหิ อมตฺตญฺญู”ติ… “ชาคริยมฺหิ อนนุยุตฺโต”ติ… “น สติสมฺปชญฺเญนามฺหิ สมนฺนาคโต”ติ… “อภาวิตา เม จตฺตาโร สติปฏฺฐานา”ติ… “อภาวิตา เม จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา”ติ… “อภาวิตา เม จตฺตาโร อิทฺธิปาทา”ติ… “อภาวิตานิ เม ปญฺจินฺทฺริยานี”ติ… “อภาวิตานิ เม ปญฺจ พลานี”ติ… “อภาวิตา เม สตฺต โพชฺฌงฺคา”ติ… “อภาวิโต เม อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค”ติ… “ทุกฺขํ เม อปริญฺญาตนฺ”ติ… “ทุกฺขสมุทโย เม อปฺปหีโน”ติ… “มคฺโค เม อภาวิโต”ติ… “นิโรโธ เม อสจฺฉิกโต”ติ อตฺตานํ ครหติ. เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อตฺตานํ ครหติ. เอวํ อตฺตครหี. ตยิทํ กมฺมํ อกุพฺพมาโน อชนยมาโน อสญฺชนยมาโน อนิพฺพตฺตยมาโน อนภินิพฺพตฺตยมาโน อนตฺตครหีติ— น ลิมฺปติ โลเก อนตฺตครหี.
เตนาห ภควา—
“ปุพฺพาสเว หิตฺวา นเว อกุพฺพํ,
น ฉนฺทคู โนปิ นิวิสฺสวาที;
ส วิปฺปมุตฺโต ทิฏฺฐิคเตหิ ธีโร,
น ลิมฺปติ โลเก อนตฺตครหี”ติ.
ส สพฺพธมฺเมสุ วิเสนิภูโต,
ยํ กิญฺจิ ทิฏฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา;
ส ปนฺนภาโร มุนิ วิปฺปมุตฺโต,
น กปฺปิโย นูปรโต น ปตฺถิโย. (อิติ ภควา.)
ส สพฺพธมฺเมสุ วิเสนิภูโต ยํ กิญฺจิ ทิฏฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา ติ. เสนา วุจฺจติ มารเสนา. กายทุจฺจริตํ มารเสนา, วจีทุจฺจริตํ มารเสนา, มโนทุจฺจริตํ มารเสนา, ราโค… โทโส… โมโห… โกโธ… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเฐยฺยํ… ถมฺโภ… สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สพฺเพ กิเลสา… สพฺเพ ทุจฺจริตา… สพฺเพ ทรถา… สพฺเพ ปริฬาหา… สพฺเพ สนฺตาปา… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา มารเสนา.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา—
“กามา เต ปฐมา เสนา,
ทุติยา อรติ วุจฺจติ;
_ …เป… _
น นํ อสูโร ชินาติ,
เชตฺวาว ลภเต สุขนฺ”ติ.
ยโต จตูหิ อริยมคฺเคหิ สพฺพา จ มารเสนา สพฺเพ จ ปฏิเสนิกรา กิเลสา ชิตา จ ปราชิตา จ ภคฺคา วิปฺปลุคฺคา ปรมฺมุขา— โส วุจฺจติ วิเสนิภูโต. โส ทิฏฺเฐ วิเสนิภูโต, สุเต… มุเต… วิญฺญาเต วิเสนิภูโตติ— ส สพฺพธมฺเมสุ วิเสนิภูโต, ยํ กิญฺจิ ทิฏฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา.
ส ปนฺนภาโร มุนิ วิปฺปมุตฺโต ติ. ภารา ติ ตโย ภารา— ขนฺธภาโร, กิเลสภาโร, อภิสงฺขารภาโร. กตโม ขนฺธภาโร? ปฏิสนฺธิยา รูปํ เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํ— อยํ ขนฺธภาโร. กตโม กิเลสภาโร? ราโค โทโส โมโห …เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา— อยํ กิเลสภาโร. กตโม อภิสงฺขารภาโร? ปุญฺญาภิสงฺขาโร อปุญฺญาภิสงฺขาโร อาเนญฺชาภิสงฺขาโร— อยํ อภิสงฺขารภาโร. ยโต ขนฺธภาโร จ กิเลสภาโร จ อภิสงฺขารภาโร จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา, โส วุจฺจติ ปนฺนภาโร ปติตภาโร โอโรปิตภาโร สโมโรปิตภาโร นิกฺขิตฺตภาโร ปฏิปสฺสทฺธภาโร.
มุนี ติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ. ยา ปญฺญา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา, ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปุญฺญํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา ภูริ เมธา ปรินายิกา วิปสฺสนา สมฺปชญฺญํ ปโตโท ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ปญฺญาสตฺถํ ปญฺญาปาสาโท ปญฺญาอาโลโก ปญฺญาโอภาโส ปญฺญาปชฺโชโต ปญฺญารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ. เตน ญาเณน สมนฺนาคโต มุนิ โมนปฺปตฺโต.
ตีณิ โมเนยฺยานิ— กายโมเนยฺยํ, วจีโมเนยฺยํ, มโนโมเนยฺยํ. กตมํ กายโมเนยฺยํ? ติวิธานํ กายทุจฺจริตานํ ปหานํ กายโมเนยฺยํ, ติวิธํ กายสุจริตํ กายโมเนยฺยํ, กายารมฺมเณ ญาณํ กายโมเนยฺยํ, กายปริญฺญา กายโมเนยฺยํ, ปริญฺญาสหคโต มคฺโค กายโมเนยฺยํ, กาเย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ กายโมเนยฺยํ, กายสงฺขารนิโรโธ จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ กายโมเนยฺยํ— อิทํ กายโมเนยฺยํ.
กตมํ วจีโมเนยฺยํ? จตุพฺพิธานํ วจีทุจฺจริตานํ ปหานํ วจีโมเนยฺยํ, จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํ วจีโมเนยฺยํ, วาจารมฺมเณ ญาณํ วจีโมเนยฺยํ, วาจาปริญฺญา วจีโมเนยฺยํ, ปริญฺญาสหคโต มคฺโค วจีโมเนยฺยํ, วาจาย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ วจีโมเนยฺยํ, วจีสงฺขารนิโรโธ ทุติยชฺฌานสมาปตฺติ วจีโมเนยฺยํ— อิทํ วจีโมเนยฺยํ.
กตมํ มโนโมเนยฺยํ? ติวิธานํ มโนทุจฺจริตานํ ปหานํ มโนโมเนยฺยํ, ติวิธํ มโนสุจริตํ มโนโมเนยฺยํ, จิตฺตารมฺมเณ ญาณํ มโนโมเนยฺยํ, จิตฺตปริญฺญา มโนโมเนยฺยํ, ปริญฺญาสหคโต มคฺโค มโนโมเนยฺยํ, จิตฺเต ฉนฺทราคสฺส ปหานํ มโนโมเนยฺยํ, จิตฺตสงฺขารนิโรโธ สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ มโนโมเนยฺยํ— อิทํ มโนโมเนยฺยํ.
“กายมุนิํ วาจามุนิํ,
มโนมุนิมนาสวํ;
มุนิํ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ,
อาหุ สพฺพปฺปหายินํ.
กายมุนิํ วาจามุนิํ,
มโนมุนิมนาสวํ;
มุนิํ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ,
อาหุ นินฺหาตปาปกนฺ”ติ.
อิเมหิ ตีหิ โมเนเยฺยหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตา ฉ มุนิโน— อคารมุนิโน, อนคารมุนิโน, เสขมุนิโน, อเสขมุนิโน, ปจฺเจกมุนิโน, มุนิมุนิโนติ. กตเม อคารมุนิโน? เย เต อคาริกา ทิฏฺฐปทา วิญฺญาตสาสนา— อิเม อคารมุนิโน. กตเม อนคารมุนิโน? เย เต ปพฺพชิตา ทิฏฺฐปทา วิญฺญาตสาสนา— อิเม อนคารมุนิโน. สตฺต เสขา เสขมุนิโน, อรหนฺโต อเสขมุนิโน. ปจฺเจกพุทฺธา ปจฺเจกมุนิโน. มุนิมุนิโน วุจฺจนฺติ ตถาคตา อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา.
“น โมเนน มุนี โหติ,
มูฬฺหรูโป อวิทฺทสุ;
โย จ ตุลํว ปคฺคยฺห,
วรมาทาย ปณฺฑิโต.
ปาปานิ ปริวชฺเชติ,
ส มุนี เตน โส มุนิ;
โย มุนาติ อุโภ โลเก,
มุนิ เตน ปวุจฺจติ.
อสตญฺจ สตญฺจ ญตฺวา ธมฺมํ,
อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก;
เทวมนุเสฺสหิ ปูชิโต โย,
สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ”.
วิปฺปมุตฺโต ติ มุนิโน ราคา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ; โทสา จิตฺตํ… โมหา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ …เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ— ส ปนฺนภาโร มุนิ วิปฺปมุตฺโต.
น กปฺปิโย นูปรโต น ปตฺถิโยติ ภควา ติ. กปฺปา ติ ทฺเว กปฺปา— ตณฺหากปฺโป จ ทิฏฺฐิกปฺโป จ …เป… อยํ ตณฺหากปฺโป …เป… อยํ ทิฏฺฐิกปฺโป. ตสฺส ตณฺหากปฺโป ปหีโน, ทิฏฺฐิกปฺโป ปฏินิสฺสฏฺโฐ; ตณฺหากปฺปสฺส ปหีนตฺตา ทิฏฺฐิกปฺปสฺส ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา ตณฺหากปฺปํ วา ทิฏฺฐิกปฺปํ วา น กปฺเปติ น ชเนติ น สญฺชเนติ น นิพฺพตฺเตติ นาภินิพฺพตฺเตตีติ— น กปฺปิโย. นูปรโต ติ. สพฺเพ พาลปุถุชฺชนา รชฺชนฺติ, ปุถุชฺชนกลฺยาณกํ อุปาทาย สตฺต เสขา อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อนธิคตสฺส อธิคมาย อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย อารมนฺติ วิรมนฺติ ปฏิวิรมนฺติ, อรหา อารโต วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ— น กปฺปิโย นูปรโต. น ปตฺถิโย ติ. ปตฺถนา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ยเสฺสสา ปตฺถนา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ น ปตฺถิโย.
ภควา ติ คารวาธิวจนํ. อปิ จ ภคฺคราโคติ ภควา, ภคฺคโทโสติ ภควา, ภคฺคโมโหติ ภควา, ภคฺคมาโนติ ภควา, ภคฺคทิฏฺฐีติ ภควา, ภคฺคกณฺฑโกติ ภควา, ภคฺคกิเลโสติ ภควา, ภชิ วิภชิ ปวิภชิ ธมฺมรตนนฺติ ภควา, ภวานํ อนฺตกโรติ ภควา, ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต ภาวิตปญฺโญติ ภควา; ภชิ วา ภควา อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหเสฺสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานีติ ภควา, ภาคี วา ภควา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺส วิมุตฺติรสสฺส อธิสีลสฺส อธิจิตฺตสฺส อธิปญฺญายาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ ฌานานํ จตุนฺนํ อปฺปมญฺญานํ จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อฏฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํ อฏฺฐนฺนํ อภิภายตนานํ นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ สญฺญาภาวนานํ ทสนฺนํ กสิณสมาปตฺตีนํ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส อสุภสมาปตฺติยาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ตถาคตพลานํ จตุนฺนํ เวสารชฺชานํ จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ ฉนฺนํ อภิญฺญานํ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ภควา, ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ น ปิตรา กตํ น ภาตรา กตํ น ภคินิยา กตํ น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ น ญาติสาโลหิเตหิ กตํ น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ น เทวตาหิ กตํ; วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติ— น กปฺปิโย นูปรโต น ปตฺถิโย อิติ ภควา.
เตนาห ภควา—
“ส สพฺพธมฺเมสุ วิเสนิภูโต,
ยํ กิญฺจิ ทิฏฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา;
ส ปนฺนภาโร มุนิ วิปฺปมุตฺโต,
น กปฺปิโย นูปรโต น ปตฺถิโย”. (อิติ ภควาติ.)
มหาพฺยูหสุตฺตนิทฺเทโส เตรสโม.