1.14 ตุวฏกสุตฺตนิทฺเทส
อถ ตุวฏกสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ—
ปุจฺฉามิ ตํ อาทิจฺจพนฺธุ,
วิเวกํ สนฺติปทญฺจ มเหสิ;
กถํ ทิสฺวา นิพฺพาติ ภิกฺขุ,
อนุปาทิยาโน โลกสฺมิํ กิญฺจิ.
ปุจฺฉามิ ตํ อาทิจฺจพนฺธู ติ. ปุจฺฉา ติ ติโสฺส ปุจฺฉา— อทิฏฺฐโชตนา ปุจฺฉา, ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉา, วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา. กตมา อทิฏฺฐโชตนา ปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ อญฺญาตํ โหติ อทิฏฺฐํ อตุลิตํ อตีริตํ อวิภูตํ อวิภาวิตํ, ตสฺส ญาณาย ทสฺสนาย ตุลนาย ตีรณาย วิภาวนาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ— อยํ อทิฏฺฐโชตนา ปุจฺฉา. กตมา ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ ญาตํ โหติ ทิฏฺฐํ ตุลิตํ ตีริตํ วิภูตํ วิภาวิตํ, อญฺเญหิ ปณฺฑิเตหิ สทฺธิํ สํสนฺทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ— อยํ ทิฏฺฐสํสนฺทนา ปุจฺฉา. กตมา วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา? ปกติยา สํสยปกฺขนฺโท โหติ วิมติปกฺขนฺโท ทฺเวฬฺหกชาโต, “เอวํ นุ โข, น นุ โข, กิํ นุ โข, กถํ นุ โข”ติ โส วิมติจฺเฉทนตฺถาย ปญฺหํ ปุจฺฉติ— อยํ วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา. อิมา ติโสฺส ปุจฺฉา.
อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา— มนุสฺสปุจฺฉา, อมนุสฺสปุจฺฉา, นิมฺมิตปุจฺฉา. กตมา มนุสฺสปุจฺฉา? มนุสฺสา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, ภิกฺขู ปุจฺฉนฺติ, ภิกฺขุนิโย ปุจฺฉนฺติ, อุปาสกา ปุจฺฉนฺติ, อุปาสิกาโย ปุจฺฉนฺติ, ราชาโน ปุจฺฉนฺติ, ขตฺติยา ปุจฺฉนฺติ, พฺราหฺมณา ปุจฺฉนฺติ, เวสฺสา ปุจฺฉนฺติ, สุทฺทา ปุจฺฉนฺติ, คหฏฺฐา ปุจฺฉนฺติ, ปพฺพชิตา ปุจฺฉนฺติ— อยํ มนุสฺสปุจฺฉา. กตมา อมนุสฺสปุจฺฉา? อมนุสฺสา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, นาคา ปุจฺฉนฺติ, สุปณฺณา ปุจฺฉนฺติ, ยกฺขา ปุจฺฉนฺติ, อสุรา ปุจฺฉนฺติ, คนฺธพฺพา ปุจฺฉนฺติ, มหาราชาโน ปุจฺฉนฺติ, อินฺทา ปุจฺฉนฺติ, พฺรหฺมาโน ปุจฺฉนฺติ, เทวตาโย ปุจฺฉนฺติ— อยํ อมนุสฺสปุจฺฉา. กตมา นิมฺมิตปุจฺฉา? ยํ ภควา รูปํ อภินิมฺมินาติ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคํ อหีนินฺทฺริยํ ตํ โส นิมฺมิโต พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉติ, ภควา ตสฺส วิสชฺเชติ— อยํ นิมฺมิตปุจฺฉา. อิมา ติโสฺส ปุจฺฉา.
อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา— อตฺตตฺถปุจฺฉา, ปรตฺถปุจฺฉา, อุภยตฺถปุจฺฉา. อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา— ทิฏฺฐธมฺมิกตฺถปุจฺฉา, สมฺปรายิกตฺถปุจฺฉา, ปรมตฺถปุจฺฉา. อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา— อนวชฺชตฺถปุจฺฉา, นิกฺกิเลสตฺถปุจฺฉา, โวทานตฺถปุจฺฉา. อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา— อตีตปุจฺฉา, อนาคตปุจฺฉา, ปจฺจุปฺปนฺนปุจฺฉา. อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา— อชฺฌตฺตปุจฺฉา, พหิทฺธาปุจฺฉา, อชฺฌตฺตพหิทฺธาปุจฺฉา. อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา— กุสลปุจฺฉา, อกุสลปุจฺฉา, อพฺยากตปุจฺฉา. อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา— ขนฺธปุจฺฉา, ธาตุปุจฺฉา, อายตนปุจฺฉา. อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา— สติปฏฺฐานปุจฺฉา, สมฺมปฺปธานปุจฺฉา, อิทฺธิปาทปุจฺฉา. อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา— อินฺทฺริยปุจฺฉา, พลปุจฺฉา, โพชฺฌงฺคปุจฺฉา. อปราปิ ติโสฺส ปุจฺฉา— มคฺคปุจฺฉา, ผลปุจฺฉา, นิพฺพานปุจฺฉา.
ปุจฺฉามิ ตนฺ ติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ, “กถยสฺสุ เม”ติ— ปุจฺฉามิ ตํ. อาทิจฺจพนฺธู ติ. อาทิจฺโจ วุจฺจติ สูริโย. สูริโย โคตโม โคตฺเตน, ภควาปิ โคตโม โคตฺเตน, ภควา สูริยสฺส โคตฺตญาตโก โคตฺตพนฺธุ; ตสฺมา พุทฺโธ อาทิจฺจพนฺธูติ— ปุจฺฉามิ ตํ อาทิจฺจพนฺธุ.
วิเวกํ สนฺติปทญฺจ มเหสี ติ. วิเวกา ติ ตโย วิเวกา— กายวิเวโก, จิตฺตวิเวโก, อุปธิวิเวโก.
กตโม กายวิเวโก? อิธ ภิกฺขุ วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ อรญฺญํ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปุญฺชํ กาเยน วิวิตฺเตน วิหรติ. โส เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฏฺฐติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอโก ปฏิกฺกมติ, เอโก รโห นิสีทติ, เอโก จงฺกมํ อธิฏฺฐาติ, เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ— อยํ กายวิเวโก.
กตโม จิตฺตวิเวโก? ปฐมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นีวรเณหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจาเรหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ปีติยา จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สุขทุกฺเขหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, อากาสานญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสญฺญาย ปฏิฆสญฺญาย นานตฺตสญฺญาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, วิญฺญาณญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานญฺจายตนสญฺญาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺฐิยา วิจิกิจฺฉาย สีลพฺพตปรามาสา ทิฏฺฐานุสยา วิจิกิจฺฉานุสยา, ตเทกฏฺเฐหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. สกทาคามิสฺส โอฬาริกา กามราคสํโยชนา ปฏิฆสํโยชนา โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา, ตเทกฏฺเฐหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. อนาคามิสฺส อนุสหคตา กามราคสํโยชนา ปฏิฆสํโยชนา อนุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา, ตเทกฏฺเฐหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. อรหโต รูปราคา อรูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา, ตเทกฏฺเฐหิ จ กิเลเสหิ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ— อยํ จิตฺตวิเวโก.
กตโม อุปธิวิเวโก? อุปธิ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ. อุปธิวิเวโก วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ— อยํ อุปธิวิเวโก. กายวิเวโก จ วิเวกฏฺฐกายานํ เนกฺขมฺมาภิรตานํ, จิตฺตวิเวโก จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปฺปตฺตานํ, อุปธิวิเวโก จ นิรุปธีนํ ปุคฺคลานํ วิสงฺขารคตานํ.
สนฺตี ติ เอเกน อากาเรน สนฺติปิ สนฺติปทมฺปิ ตํเยว อมตํ นิพฺพานํ, โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “สนฺตเมตํ ปทํ, ปณีตเมตํ ปทํ, ยทิทํ สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานนฺ”ติ. อถ อปเรน อากาเรน เย ธมฺมา สนฺตาธิคมาย สนฺติผุสนาย สนฺติสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ, เสยฺยถิทํ— จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค— อิเม วุจฺจนฺติ สนฺติปทํ ตาณปทํ เลณปทํ สรณปทํ อภยปทํ อจฺจุตปทํ อมตปทํ นิพฺพานปทํ.
มเหสี ติ กิํ มเหสิ ภควา. มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหนฺตํ สมาธิกฺขนฺธํ …เป… มหนฺตํ ปญฺญากฺขนฺธํ… มหนฺตํ วิมุตฺติกฺขนฺธํ… มหนฺตํ วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ; มหโต ตโมกายสฺส ปทาลนํ, มหโต วิปลฺลาสสฺส เภทนํ, มหโต ตณฺหาสลฺลสฺส อพฺพหนํ, มหโต ทิฏฺฐิสงฺฆาฏสฺส วินิเวฐนํ, มหโต มานธชสฺส ปปาตนํ, มหโต อภิสงฺขารสฺส วูปสมํ, มหโต โอฆสฺส นิตฺถรณํ, มหโต ภารสฺส นิกฺเขปนํ, มหโต สํสารวฏฺฏสฺส อุปจฺเฉทํ, มหโต สนฺตาปสฺส นิพฺพาปนํ, มหโต ปริฬาหสฺส ปฏิปสฺสทฺธิํ, มหโต ธมฺมธชสฺส อุสฺสาปนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหนฺเต สติปฏฺฐาเน มหนฺเต สมฺมปฺปธาเน มหนฺเต อิทฺธิปาเท มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ มหนฺตานิ พลานิ มหนฺเต โพชฺฌงฺเค มหนฺตํ อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ มหนฺตํ ปรมตฺถํ อมตํ นิพฺพานํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ; มเหสกฺเขหิ วา สตฺเตหิ เอสิโต คเวสิโต ปริเยสิโต กหํ พุทฺโธ กหํ ภควา กหํ เทวเทโว กหํ นราสโภติ มเหสีติ— วิเวกํ สนฺติปทญฺจ มเหสิ.
กถํ ทิสฺวา นิพฺพาติ ภิกฺขู ติ. กถํ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา อตฺตโน ราคํ นิพฺพาเปติ, โทสํ นิพฺพาเปติ, โมหํ นิพฺพาเปติ, โกธํ… อุปนาหํ… มกฺขํ… ปฬาสํ… อิสฺสํ… มจฺฉริยํ… มายํ… สาเฐยฺยํ… ถมฺภํ… สารมฺภํ… มานํ… อติมานํ… มทํ… ปมาทํ… สพฺเพ กิเลเส… สพฺเพ ทุจฺจริเต… สพฺเพ ทรเถ… สพฺเพ ปริฬาเห… สพฺเพ สนฺตาเป… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเร นิพฺพาเปติ สเมติ อุปสเมติ วูปสเมติ ปฏิปสฺสมฺเภติ. ภิกฺขู ติ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก วา ภิกฺขุ เสโข วา ภิกฺขูติ— กถํ ทิสฺวา นิพฺพาติ ภิกฺขุ.
อนุปาทิยาโน โลกสฺมิํ กิญฺจี ติ. จตูหิ อุปาทาเนหิ อนุปาทิยมาโน อคณฺหยมาโน อปรามสมาโน อนภินิวิสมาโน. โลกสฺมินฺ ติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก, ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเก. กิญฺจี ติ กิญฺจิ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺญาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺญาณคตนฺติ— อนุปาทิยาโน โลกสฺมิํ กิญฺจิ.
เตนาห โส นิมฺมิโต—
“ปุจฺฉามิ ตํ อาทิจฺจพนฺธุ,
วิเวกํ สนฺติปทญฺจ มเหสิ;
กถํ ทิสฺวา นิพฺพาติ ภิกฺขุ,
อนุปาทิยาโน โลกสฺมิํ กิญฺจี”ติ.
มูลํ ปปญฺจสงฺขาย, (อิติ ภควา)
มนฺตา อสฺมีติ สพฺพมุปรุนฺเธ;
ยา กาจิ ตณฺหา อชฺฌตฺตํ,
ตาสํ วินยา สทา สโต สิกฺเข.
มูลํ ปปญฺจสงฺขาย, (อิติ ภควา) มนฺตา อสฺมีติ สพฺพมุปรุนฺเธ ติ. ปปญฺจาเยว ปปญฺจสงฺขา. ตณฺหาปปญฺจสงฺขา ทิฏฺฐิปปญฺจสงฺขา. กตมํ ตณฺหาปปญฺจสฺส มูลํ? อวิชฺชามูลํ, อโยนิโสมนสิกาโร มูลํ, อสฺมิมาโน มูลํ, อหิริกํ มูลํ, อโนตฺตปฺปํ มูลํ, อุทฺธจฺจํ มูลํ— อิทํ ตณฺหาปปญฺจสฺส มูลํ. กตมํ ทิฏฺฐิปปญฺจสฺส มูลํ? อวิชฺชามูลํ, อโยนิโสมนสิกาโร มูลํ, อสฺมิมาโน มูลํ, อหิริกํ มูลํ, อโนตฺตปฺปํ มูลํ, อุทฺธจฺจํ มูลํ— อิทํ ทิฏฺฐิปปญฺจสฺส มูลํ.
ภควา ติ คารวาธิวจนํ. อปิ จ ภคฺคราโคติ ภควา, ภคฺคโทโสติ ภควา, ภคฺคโมโหติ ภควา, ภคฺคมาโนติ ภควา, ภคฺคทิฏฺฐีติ ภควา, ภคฺคกณฺฑโกติ ภควา, ภคฺคกิเลโสติ ภควา, ภชิ วิภชิ ปวิภชิ ธมฺมรตนนฺติ ภควา, ภวานํ อนฺตกโรติ ภควา, ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต ภาวิตปญฺโญติ ภควา; ภชิ วา ภควา อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหเสฺสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานีติ ภควา, ภาคี วา ภควา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺส วิมุตฺติรสสฺส อธิสีลสฺส อธิจิตฺตสฺส อธิปญฺญายาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ ฌานานํ จตุนฺนํ อปฺปมญฺญานํ จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อฏฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํ อฏฺฐนฺนํ อภิภายตนานํ นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ สญฺญาภาวนานํ ทสนฺนํ กสิณสมาปตฺตีนํ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส อสุภสมาปตฺติยาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ตถาคตพลานํ จตุนฺนํ เวสารชฺชานํ จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ ฉนฺนํ อภิญฺญานํ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ภควา, ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ น ปิตรา กตํ น ภาตรา กตํ น ภคินิยา กตํ น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ น ญาติสาโลหิเตหิ กตํ น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ น เทวตาหิ กตํ; วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติ— มูลํ ปปญฺจสงฺขาย อิติ ภควา.
มนฺตา อสฺมีติ สพฺพมุปรุนฺเธ ติ. มนฺตา วุจฺจติ ปญฺญา. ยา ปญฺญา ปชานนา …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ. อสฺมี ติ รูเป อสฺมีติ มาโน อสฺมีติ ฉนฺโท อสฺมีติ อนุสโย; เวทนาย… สญฺญาย… สงฺขาเรสุ… วิญฺญาเณ อสฺมีติ มาโน อสฺมีติ ฉนฺโท อสฺมีติ อนุสโยติ. มูลํ ปปญฺจสงฺขาย อิติ ภควา. มนฺตา อสฺมีติ สพฺพมุปรุนฺเธ ติ. ปปญฺจสงฺขาย มูลญฺจ อสฺมิมานญฺจ มนฺตาย สพฺพํ รุนฺเธยฺย อุปรุนฺเธยฺย นิโรเธยฺย วูปสเมยฺย อตฺถงฺคเมยฺย ปฏิปสฺสมฺเภยฺยาติ— มูลํ ปปญฺจสงฺขาย อิติ ภควา, มนฺตา อสฺมีติ สพฺพมุปรุนฺเธ.
ยา กาจิ ตณฺหา อชฺฌตฺตนฺ ติ. ยา กาจี ติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ— ยา กาจีติ. ตณฺหา ติ รูปตณฺหา …เป… ธมฺมตณฺหา. อชฺฌตฺตนฺ ติ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานา วา สา ตณฺหาติ— อชฺฌตฺตํ. อถ วา อชฺฌตฺติกํ วุจฺจติ จิตฺตํ. ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตุ. จิตฺเตน สา ตณฺหา สหคตา สหชาตา สํสฏฺฐา สมฺปยุตฺตา เอกุปฺปาทา เอกนิโรธา เอกวตฺถุกา เอการมฺมณาติปิ อชฺฌตฺตนฺติ— ยา กาจิ ตณฺหา อชฺฌตฺตํ.
ตาสํ วินยา สทา สโต สิกฺเข ติ. สทา ติ สทา สพฺพทา สพฺพกาลํ นิจฺจกาลํ ธุวกาลํ, สตตํ สมิตํ อพฺโพกิณฺณํ โปงฺขานุโปงฺขํ อุทกูมิคชาตํ อวีจิสนฺตติสหิตํ ผุสิตํ, ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ, ปุริมํ ยามํ มชฺฌิมํ ยามํ ปจฺฉิมํ ยามํ, กาเฬ ชุเณฺห, วเสฺส เหมนฺเต คิเมฺห, ปุริเม วโยขนฺเธ มชฺฌิเม วโยขนฺเธ ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ. สโต ติ จตูหิ การเณหิ สโต— กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต, เวทนาสุ …เป… จิตฺเต …เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต. อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต— อสติ ปริวชฺชนาย สโต, สติกรณียานํ ธมฺมานํ กตตฺตา สโต, สติปฏิปกฺขานํ ธมฺมานํ หตตฺตา สโต, สตินิมิตฺตานํ อสมฺมุฏฺฐตฺตา สโต. อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต— สติยา สมนฺนาคตตฺตา สโต, สติยา วสิตตฺตา สโต, สติยา ปาคุญฺญตาย สโต, สติยา อปจฺโจโรหณตาย สโต. อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต— สตฺตตฺตา สโต, สนฺตตฺตา สโต, สมิตตฺตา สโต, สนฺตธมฺมสมนฺนาคตตฺตา สโต. พุทฺธานุสฺสติยา สโต, ธมฺมานุสฺสติยา สโต, สํฆานุสฺสติยา สโต, สีลานุสฺสติยา สโต, จาคานุสฺสติยา สโต, เทวตานุสฺสติยา สโต, อานาปานสฺสติยา สโต, มรณสฺสติยา สโต, กายคตาสติยา สโต, อุปสมานุสฺสติยา สโต. ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ, สติ สรณตา ธารณตา อปิลาปนตา อสมฺมุสฺสนตา, สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค เอกายนมคฺโค— อยํ วุจฺจติ สติ. อิมาย สติยา อุเปโต สมุเปโต, อุปคโต สมุปคโต, อุปปนฺโน สมุปปนฺโน, สมนฺนาคโต โส วุจฺจติ สโต.
สิกฺเข ติ ติโสฺส สิกฺขา— อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขา. กตมา อธิสีลสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ, ขุทฺทโก สีลกฺขนฺโธ… มหนฺโต สีลกฺขนฺโธ, สีลํ ปติฏฺฐา อาทิ จรณํ สํยโม สํวโร มุขํ ปมุขํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา— อยํ อธิสีลสิกฺขา.
กตมา อธิจิตฺตสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ “อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี”ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิํ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ— อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา.
กตมา อธิปญฺญาสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ ปญฺญวา โหติ, อุทยตฺถคามินิยา ปญฺญาย สมนฺนาคโต อริยาย นิพฺเพธิกาย สมฺมาทุกฺขกฺขยคามินิยา. โส “อิทํ ทุกฺขนฺ”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อยํ ทุกฺขสมุทโย”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อยํ ทุกฺขนิโรโธ”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อิเม อาสวา”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อยํ อาสวสมุทโย”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อยํ อาสวนิโรโธ”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ— อยํ อธิปญฺญาสิกฺขา.
ตาสํ วินยา สทา สโต สิกฺเข ติ. ตาสํ ตณฺหานํ วินยาย ปฏิวินยาย ปหานาย วูปสมาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปสฺสทฺธิยา อธิสีลมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิปญฺญมฺปิ สิกฺเขยฺย; อิมา ติโสฺส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย, ปชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปสฺสนฺโต สิกฺเขยฺย, ปจฺจเวกฺขนฺโต สิกฺเขยฺย, จิตฺตํ อธิฏฺฐหนฺโต สิกฺเขยฺย, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺเขยฺย, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต สิกฺเขยฺย, สติํ อุปฏฺฐเปนฺโต สิกฺเขยฺย, จิตฺตํ สมาทหนฺโต สิกฺเขยฺย, ปญฺญาย ปชานนฺโต สิกฺเขยฺย, อภิญฺเญยฺยํ อภิชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปริญฺเญยฺยํ ปริชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต สิกฺเขยฺย, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺเขยฺย, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺยาติ— ตาสํ วินยา สทา สโต สิกฺเข.
เตนาห ภควา—
“มูลํ ปปญฺจสงฺขาย, (อิติ ภควา)
มนฺตา อสฺมีติ สพฺพมุปรุนฺเธ;
ยา กาจิ ตณฺหา อชฺฌตฺตํ,
ตาสํ วินยา สทา สโต สิกฺเข”ติ.
ยํ กิญฺจิ ธมฺมมภิชญฺญา,
อชฺฌตฺตํ อถ วาปิ พหิทฺธา;
น เตน ถามํ กุพฺเพถ,
น หิ สา นิพฺพุติ สตํ วุตฺตา.
ยํ กิญฺจิ ธมฺมมภิชญฺญา อชฺฌตฺตนฺ ติ. ยํ กิญฺจิ อตฺตโน คุณํ ชาเนยฺย กุสเล วา ธมฺเม อพฺยากเต วา ธมฺเม. กตเม อตฺตโน คุณา? อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโต วา อสฺสํ, มหาโภคกุลา ปพฺพชิโต วา อสฺสํ, อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโต วา อสฺสํ, ญาโต ยสสฺสี สคหฏฺฐปพฺพชิตานนฺติ วา อสฺสํ, ลาภิมฺหิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ วา อสฺสํ, สุตฺตนฺติโก วา อสฺสํ, วินยธโร วา อสฺสํ, ธมฺมกถิโก วา อสฺสํ, อารญฺญิโก วา อสฺสํ, ปิณฺฑปาติโก วา อสฺสํ, ปํสุกูลิโก วา อสฺสํ, เตจีวริโก วา อสฺสํ, สปทานจาริโก วา อสฺสํ, ขลุปจฺฉาภตฺติโก วา อสฺสํ, เนสชฺชิโก วา อสฺสํ, ยถาสนฺถติโก วา อสฺสํ, ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา อสฺสํ, ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา อสฺสํ, ตติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา อสฺสํ, จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา อสฺสํ, อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา อสฺสํ, วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา… อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา อสฺสํ— อิเม วุจฺจนฺติ อตฺตโน คุณา. ยํ กิญฺจิ อตฺตโน คุณํ ชาเนยฺย อาชาเนยฺย วิชาเนยฺย ปฏิวิชาเนยฺย ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ— ยํ กิญฺจิ ธมฺมมภิชญฺญา อชฺฌตฺตํ. อถ วาปิ พหิทฺธา ติ. อุปชฺฌายสฺส วา อาจริยสฺส วา เต คุณา อสฺสูติ— อถ วาปิ พหิทฺธา.
น เตน ถามํ กุพฺเพถา ติ. อตฺตโน วา คุเณน ปเรสํ วา คุเณน ถามํ น กเรยฺย, ถมฺภํ น กเรยฺย, มานํ น กเรยฺย, อุนฺนติํ น กเรยฺย, อุนฺนมํ น กเรยฺย, น เตน มานํ ชเนยฺย, น เตน ถทฺโธ อสฺส ปตฺถทฺโธ ปคฺคหิตสิโรติ— น เตน ถามํ กุพฺเพถ.
น หิ สา นิพฺพุติ สตํ วุตฺตา ติ. สตานํ สนฺตานํ สปฺปุริสานํ พุทฺธานํ พุทฺธสาวกานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ สา นิพฺพุตีติ น วุตฺตา น ปวุตฺตา น อาจิกฺขิตา น เทสิตา น ปญฺญปิตา น ปฏฺฐปิตา น วิวฏา น วิภตฺตา น อุตฺตานีกตา นปฺปกาสิตาติ— น หิ สา นิพฺพุติ สตํ วุตฺตา.
เตนาห ภควา—
“ยํ กิญฺจิ ธมฺมมภิชญฺญา,
อชฺฌตฺตํ อถ วาปิ พหิทฺธา;
น เตน ถามํ กุพฺเพถ,
น หิ สา นิพฺพุติ สตํ วุตฺตา”ติ.
เสโยฺย น เตน มญฺเญยฺย,
นีเจโยฺย อถ วาปิ สริกฺโข;
ผุฏฺโฐ อเนกรูเปหิ,
นาตุมานํ วิกปฺปยํ ติฏฺเฐ.
เสโยฺย น เตน มญฺเญยฺยา ติ. “เสโยฺยหมสฺมี”ติ อติมานํ น ชเนยฺย ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาติ— เสโยฺย น เตน มญฺเญยฺย.
นีเจโยฺย อถ วาปิ สริกฺโข ติ. “หีโนหมสฺมี”ติ โอมานํ น ชเนยฺย ชาติยา วา โคตฺเตน วา …เป… อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนา. “สทิโสหมสฺมี”ติ มานํ น ชเนยฺย ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาติ— นีเจโยฺย อถ วาปิ สริกฺโข.
ผุฏฺโฐ อเนกรูเปหี ติ. อเนกวิเธหิ อากาเรหิ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโตติ— ผุฏฺโฐ อเนกรูเปหิ.
นาตุมานํ วิกปฺปยํ ติฏฺเฐ ติ. อาตุมา วุจฺจติ อตฺตา. อตฺตานํ กปฺเปนฺโต วิกปฺเปนฺโต วิกปฺปํ อาปชฺชนฺโต น ติฏฺเฐยฺยาติ— นาตุมานํ วิกปฺปยํ ติฏฺเฐ.
เตนาห ภควา—
“เสโยฺย น เตน มญฺเญยฺย,
นีเจโยฺย อถ วาปิ สริกฺโข;
ผุฏฺโฐ อเนกรูเปหิ,
นาตุมานํ วิกปฺปยํ ติฏฺเฐ”ติ.
อชฺฌตฺตเมวุปสเม,
น อญฺญโต ภิกฺขุ สนฺติเมเสยฺย;
อชฺฌตฺตํ อุปสนฺตสฺส,
นตฺถิ อตฺตา กุโต นิรตฺตา วา.
อชฺฌตฺตเมวุปสเม ติ. อชฺฌตฺตํ ราคํ สเมยฺย, โทสํ สเมยฺย, โมหํ สเมยฺย, โกธํ… อุปนาหํ… มกฺขํ… ปฬาสํ… อิสฺสํ… มจฺฉริยํ… มายํ… สาเฐยฺยํ… ถมฺภํ… สารมฺภํ … มานํ… อติมานํ… มทํ… ปมาทํ… สพฺเพ กิเลเส… สพฺเพ ทุจฺจริเต… สพฺเพ ทรเถ… สพฺเพ ปริฬาเห… สพฺเพ สนฺตาเป… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเร สเมยฺย อุปสเมยฺย วูปสเมยฺย นิพฺพาเปยฺย ปฏิปสฺสมฺเภยฺยาติ— อชฺฌตฺตเมวุปสเม.
น อญฺญโต ภิกฺขุ สนฺติเมเสยฺยา ติ. อญฺญโต อสุทฺธิมคฺเคน, มิจฺฉาปฏิปทาย, อนิยฺยานปเตน, อญฺญตฺร สติปฏฺฐาเนหิ, อญฺญตฺร สมฺมปฺปธาเนหิ, อญฺญตฺร อิทฺธิปาเทหิ, อญฺญตฺร อินฺทฺริเยหิ, อญฺญตฺร พเลหิ, อญฺญตฺร โพชฺฌงฺเคหิ, อญฺญตฺร อริยา อฏฺฐงฺคิกา มคฺคา สนฺติํ อุปสนฺติํ วูปสนฺติํ นิพฺพุติํ ปฏิปสฺสทฺธิํ น เอเสยฺย น คเวเสยฺย น ปริเยเสยฺยาติ— น อญฺญโต ภิกฺขุ สนฺติเมเสยฺย.
อชฺฌตฺตํ อุปสนฺตสฺสา ติ. อชฺฌตฺตํ ราคํ สนฺตสฺส, โทสํ สนฺตสฺส, โมหํ สนฺตสฺส …เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเร สนฺตสฺส อุปสนฺตสฺส วูปสนฺตสฺส นิพฺพุตสฺส ปฏิปสฺสทฺธิยาติ— อชฺฌตฺตํ อุปสนฺตสฺส.
นตฺถิ อตฺตา กุโต นิรตฺตา วา ติ. นตฺถี ติ ปฏิกฺเขโป. อตฺตา ติ อตฺตทิฏฺฐิ นตฺถิ; นิรตฺตา ติ อุจฺเฉททิฏฺฐิ นตฺถิ. อตฺตา ติ คหิตํ นตฺถิ; นิรตฺตา ติ มุญฺจิตพฺพํ นตฺถิ. ยสฺสตฺถิ คหิตํ, ตสฺสตฺถิ มุญฺจิตพฺพํ. ยสฺสตฺถิ มุญฺจิตพฺพํ, ตสฺส คหิตํ คาหํ มุญฺจนํ สมติกฺกนฺโต อรหา วุทฺธิปาริหานิวีติวตฺโต. โส วุฏฺฐวาโส จิณฺณจรโณ …เป… ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ— นตฺถิ อตฺตา กุโต นิรตฺตา วา.
เตนาห ภควา—
“อชฺฌตฺตเมวุปสเม,
น อญฺญโต ภิกฺขุ สนฺติเมเสยฺย;
อชฺฌตฺตํ อุปสนฺตสฺส,
นตฺถิ อตฺตา กุโต นิรตฺตา วา”ติ.
มชฺเฌ ยถา สมุทฺทสฺส,
อูมิ โน ชายตี ฐิโต โหติ;
เอวํ ฐิโต อเนชสฺส,
อุสฺสทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจิ.
มชฺเฌ ยถา สมุทฺทสฺส, อูมิ โน ชายตี ฐิโต โหตี ติ. สมุทฺโท จตุราสีติโยชนสหสฺสานิ อุพฺเพเธน คมฺภีโร. เหฏฺฐา จตฺตารีสโยชนสหสฺสานิ อุทกํ มจฺฉกจฺฉเปหิ กมฺปติ. อุปริ จตฺตารีสโยชนสหสฺสานิ อุทกํ วาเตหิ กมฺปติ. มชฺเฌ จตฺตารีสโยชนสหสฺสานิ อุทกํ น กมฺปติ น วิกมฺปติ น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธติ. อเนริโต อฆฏฺฏิโต อจลิโต อลุฬิโต อภนฺโต วูปสนฺโต ตตฺร อูมิ โน ชายติ, ฐิโต โหติ สมุทฺโทติ. เอวมฺปิ มชฺเฌ ยถา สมุทฺทสฺส อูมิ โน ชายตี ฐิโต โหติ.
อถ วา สตฺตนฺนํ ปพฺพตานํ อนฺตริกาสุ สตฺตสีทนฺตรา มหาสมุทฺทา. ตตฺร อุทกํ น กมฺปติ น วิกมฺปติ น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธติ. อเนริโต อฆฏฺฏิโต อจลิโต อลุฬิโต อภนฺโต วูปสนฺโต ตตฺร อูมิ โน ชายติ, ฐิโต โหติ สมุทฺโทติ. เอวมฺปิ มชฺเฌ ยถา สมุทฺทสฺส อูมิ โน ชายตี ฐิโต โหติ.
เอวํ ฐิโต อเนชสฺสา ติ. เอวนฺ ติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํ. ฐิโต ติ ลาเภปิ น กมฺปติ, อลาเภปิ น กมฺปติ, ยเสปิ น กมฺปติ, อยเสปิ น กมฺปติ, ปสํสายปิ น กมฺปติ, นินฺทายปิ น กมฺปติ, สุเขปิ น กมฺปติ, ทุกฺเขปิ น กมฺปติ น วิกมฺปติ น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธตีติ— เอวํ ฐิโต. อเนชสฺสา ติ เอชา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ยเสฺสสา เอชา ตณฺหา ปหีนา อุจฺฉินฺนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อเนโช. เอชาย ปหีนตฺตา อเนโช; โส ลาเภปิ น อิญฺชติ, อลาเภปิ น อิญฺชติ, ยเสปิ น อิญฺชติ, อยเสปิ น อิญฺชติ, ปสํสายปิ น อิญฺชติ, นินฺทายปิ น อิญฺชติ, สุเขปิ น อิญฺชติ, ทุกฺเขปิ น อิญฺชติ, น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธตีติ— เอวํ ฐิโต อเนชสฺส.
อุสฺสทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจี ติ. อุสฺสทา ติ สตฺตุสฺสทา— ราคุสฺสทํ, โทสุสฺสทํ, โมหุสฺสทํ, มานุสฺสทํ, ทิฏฺฐุสฺสทํ, กิเลสุสฺสทํ, กมฺมุสฺสทํ น กเรยฺย น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺย. กุหิญฺจี ติ กุหิญฺจิ กิสฺมิญฺจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ— อุสฺสทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจิ.
เตนาห ภควา—
“มชฺเฌ ยถา สมุทฺทสฺส,
อูมิ โน ชายตี ฐิโต โหติ;
เอวํ ฐิโต อเนชสฺส,
อุสฺสทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจี”ติ._
อกิตฺตยี วิวฏจกฺขุ,
สกฺขิธมฺมํ ปริสฺสยวินยํ;
ปฏิปทํ วเทหิ ภทฺทนฺเต,
ปาติโมกฺขํ อถ วาปิ สมาธิํ.
อกิตฺตยี วิวฏจกฺขู ติ. อกิตฺตยี ติ อกิตฺตยิ ปริกิตฺตยิ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฏฺฐเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานิมกาสิ ปกาเสสีติ อกิตฺตยิ. วิวฏจกฺขู ติ ภควา ปญฺจหิ จกฺขูหิ วิวฏจกฺขุ— มํสจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ, ทิพฺเพน จกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ, ปญฺญาจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ, พุทฺธจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ, สมนฺตจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ.
กถํ ภควา มํสจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ? มํสจกฺขุมฺหิปิ ภควโต ปญฺจ วณฺณา สํวิชฺชนฺติ— นีโล จ วณฺโณ, ปีตโก จ วณฺโณ, โลหิตโก จ วณฺโณ, กโณฺห จ วณฺโณ, โอทาโต จ วณฺโณ. อกฺขิโลมานิ จ ภควโต ยตฺถ จ อกฺขิโลมานิ ปติฏฺฐิตานิ ตํ นีลํ โหติ สุนีลํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ อุมาปุปฺผสมานํ. ตสฺส ปรโต ปีตกํ โหติ สุปีตกํ สุวณฺณวณฺณํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ กณิการปุปฺผสมานํ. อุภโต จ อกฺขิกูฏานิ ภควโต โลหิตกานิ โหนฺติ สุโลหิตกานิ ปาสาทิกานิ ทสฺสเนยฺยานิ อินฺทโคปกสมานานิ. มชฺเฌ กณฺหํ โหติ สุกณฺหํ อลูขํ สินิทฺธํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ อทฺทาริฏฺฐกสมานํ. ตสฺส ปรโต โอทาตํ โหติ สุโอทาตํ เสตํ ปณฺฑรํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ โอสธิตารกสมานํ. เตน ภควา ปากติเกน มํสจกฺขุนา อตฺตภาวปริยาปนฺเนน ปุริมสุจริตกมฺมาภินิพฺพตฺเตน สมนฺตา โยชนํ ปสฺสติ ทิวา เจว รตฺติญฺจ. ยทา หิปิ จตุรงฺคสมนฺนาคโต อนฺธกาโร โหติ. สูริโย วา อตฺถงฺคโต โหติ. กาฬปกฺโข จ อุโปสโถ โหติ. ติพฺโพ จ วนสณฺโฑ โหติ. มหา จ กาฬเมโฆ อพฺภุฏฺฐิโต โหติ. เอวรูเปปิ จตุรงฺคสมนฺนาคเต อนฺธกาเร สมนฺตา โยชนํ ปสฺสติ. นตฺถิ โส กุฏฺโฏ วา กวาฏํ วา ปากาโร วา ปพฺพโต วา คจฺโฉ วา ลตา วา อาวรณํ รูปานํ ทสฺสนาย. เอกญฺเจ ติลผลํ นิมิตฺตํ กตฺวา ติลวาเห ปกฺขิเปยฺย. ตญฺเญว ติลผลํ อุทฺธเรยฺย. เอวํ ปริสุทฺธํ ภควโต ปากติกํ มํสจกฺขุ. เอวํ ภควา มํสจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ.
กถํ ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ? ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต. ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ— “อิเม วต โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฏฺฐิกา มิจฺฉาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนา. อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา สมฺมาทิฏฺฐิกา สมฺมาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา”ติ. อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต; ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ. อากงฺขมาโน จ ภควา เอกมฺปิ โลกธาตุํ ปเสฺสยฺย, ทฺเวปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, ติโสฺสปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, จตโสฺสปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, ปญฺจปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, ทสปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, วีสมฺปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, ติํสมฺปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, จตฺตาลีสมฺปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, ปญฺญาสมฺปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, สตมฺปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, สหสฺสิมฺปิ จูฬนิกํ โลกธาตุํ ปเสฺสยฺย, ทฺวิสหสฺสิมฺปิ มชฺฌิมิกํ โลกธาตุํ ปเสฺสยฺย, ติสหสฺสิมฺปิ โลกธาตุํ ปเสฺสยฺย, มหาสหสฺสิมฺปิ โลกธาตุํ ปเสฺสยฺย. ยาวตกํ วา ปน อากงฺเขยฺย ตาวตกํ ปเสฺสยฺย. เอวํ ปริสุทฺธํ ภควโต ทิพฺพจกฺขุ. เอวํ ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ.
กถํ ภควา ปญฺญาจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ? ภควา มหาปญฺโญ ปุถุปญฺโญ หาสปญฺโญ ชวนปญฺโญ ติกฺขปญฺโญ นิพฺเพธิกปญฺโญ ปญฺญาปเภทกุสโล ปภินฺนญาโณ อธิคตปฏิสมฺภิโท จตุเวสารชฺชปฺปตฺโต ทสพลธารี ปุริสาสโภ ปุริสสีโห ปุริสนาโค ปุริสาชญฺโญ ปุริสโธรโยฺห อนนฺตญาโณ อนนฺตเตโช อนนฺตยโส อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวา เนตา วิเนตา อนุเนตา ปญฺญาเปตา อนิชฺฌาเปตา เปกฺเขตา ปสาเทตา. โส หิ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชเนตา, อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคญฺญู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท มคฺคานุคา จ ปน เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตา.
โส หิ ภควา ชานํ ชานาติ ปสฺสํ ปสฺสติ, จกฺขุภูโต ญาณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต วตฺตา ปวตฺตา อตฺถสฺส นินฺเนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสฺสามี ตถาคโต. นตฺถิ ตสฺส ภควโต อญฺญาตํ อทิฏฺฐํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ ปญฺญาย. อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อุปาทาย สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ. ยํ กิญฺจิ เนยฺยํ นาม อตฺถิ ชานิตพฺพํ อตฺตตฺโถ วา ปรตฺโถ วา อุภยตฺโถ วา ทิฏฺฐธมฺมิโก วา อตฺโถ สมฺปรายิโก วา อตฺโถ อุตฺตาโน วา อตฺโถ คมฺภีโร วา อตฺโถ คูโฬฺห วา อตฺโถ ปฏิจฺฉนฺโน วา อตฺโถ เนโยฺย วา อตฺโถ นีโต วา อตฺโถ อนวชฺโช วา อตฺโถ นิกฺกิเลโส วา อตฺโถ โวทาโน วา อตฺโถ ปรมตฺโถ วา อตฺโถ, สพฺพํ ตํ อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติ.
สพฺพํ กายกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณานุปริวตฺติ สพฺพํ วจีกมฺมํ… สพฺพํ มโนกมฺมํ… อตีเต พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ ญาณํ, อนาคเต ปจฺจุปฺปนฺเน อปฺปฏิหตํ ญาณํ. ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ ญาณํ, ยาวตกํ ญาณํ ตาวตกํ เนยฺยํ; เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ ญาณปริยนฺติกํ เนยฺยํ, เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ญาณํ นปฺปวตฺตติ, ญาณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิ. อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน เต ธมฺมา. ยถา ทฺวินฺนํ สมุคฺคปฏลานํ สมฺมาผุสิตานํ เหฏฺฐิมํ สมุคฺคปฏลํ อุปริมํ นาติวตฺตติ, อุปริมํ สมุคฺคปฏลํ เหฏฺฐิมํ นาติวตฺตติ, อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน; เอวเมวํ พุทฺธสฺส ภควโต เนยฺยญฺจ ญาณญฺจ อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน. ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ ญาณํ, ยาวตกํ ญาณํ ตาวตกํ เนยฺยํ; เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ ญาณปริยนฺติกํ เนยฺยํ. เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ญาณํ นปฺปวตฺตติ, ญาณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิ. อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน เต ธมฺมา.
สพฺพธมฺเมสุ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณํ ปวตฺตติ. สพฺเพ ธมฺมา พุทฺธสฺส ภควโต อาวชฺชนปฏิพทฺธา อากงฺขปฏิพทฺธา มนสิการปฏิพทฺธา จิตฺตุปฺปาทปฏิพทฺธา. สพฺพสตฺเตสุ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณํ ปวตฺตติ. สพฺเพสํ สตฺตานํ ภควา อาสยํ ชานาติ, อนุสยํ ชานาติ, จริตํ ชานาติ, อธิมุตฺติํ ชานาติ, อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย ภพฺพาภพฺเพ สตฺเต ปชานาติ. สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติ.
ยถา เย เกจิ มจฺฉกจฺฉปา อนฺตมโส ติมิติมิงฺคลํ อุปาทาย อนฺโตมหาสมุทฺเท ปริวตฺตนฺติ; เอวเมวํ สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติ. ยถา เย เกจิ ปกฺขี อนฺตมโส ครุฬํ เวนเตยฺยํ อุปาทาย อากาสสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ; เอวเมวํ เยปิ เต สาริปุตฺตสมา ปญฺญาย เตปิ พุทฺธญาณสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ; พุทฺธญาณํ เทวมนุสฺสานํ ปญฺญํ ผริตฺวา อภิภวิตฺวา ติฏฺฐติ. เยปิ เต ขตฺติยปณฺฑิตา พฺราหฺมณปณฺฑิตา คหปติปณฺฑิตา สมณปณฺฑิตา นิปุณา กตปรปฺปวาทา วาลเวธิรูปา โวภินฺทนฺตา มญฺเญ จรนฺติ ปญฺญาคเตน ทิฏฺฐิคตานิ, เต ปญฺหํ อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ คูฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ จ. กถิตา วิสชฺชิตา จ เต ปญฺหา ภควตา โหนฺติ นิทฺทิฏฺฐการณา. อุปกฺขิตฺตกา จ เต ภควโต สมฺปชฺชนฺติ. อถ โข ภควา ตตฺถ อติโรจติ ยทิทํ ปญฺญายาติ. เอวํ ภควา ปญฺญาจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ.
กถํ ภควา พุทฺธจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ? ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต อทฺทส สตฺเต อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรนฺเต, อปฺเปกจฺเจ น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรนฺเต. เสยฺยถาปิ นาม อุปฺปลินิยํ วา ปทุมินิยํ วา ปุณฺฑรีกินิยํ วา อปฺเปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ อุทกา อนุคฺคตานิ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนิ, อปฺเปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ สโมทกํ ฐิตานิ, อปฺเปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ อุทกา อจฺจุคฺคมฺม ติฏฺฐนฺติ อนุปลิตฺตานิ อุทเกน; เอวเมวํ ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต อทฺทส สตฺเต อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรนฺเต, อปฺเปกจฺเจ น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรนฺเต. ชานาติ ภควา— “อยํ ปุคฺคโล ราคจริโต, อยํ โทสจริโต, อยํ โมหจริโต, อยํ วิตกฺกจริโต, อยํ สทฺธาจริโต, อยํ ญาณจริโต”ติ. ราคจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อสุภกถํ กเถติ; โทสจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส เมตฺตาภาวนํ อาจิกฺขติ; โมหจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อุทฺเทเส ปริปุจฺฉาย กาเลน ธมฺมสฺสวเน กาเลน ธมฺมสากจฺฉาย ครุสํวาเส นิเวเสติ; วิตกฺกจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อานาปานสฺสติํ อาจิกฺขติ; สทฺธาจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส ปสาทนียํ นิมิตฺตํ อาจิกฺขติ พุทฺธสุโพธิํ ธมฺมสุธมฺมตํ สํฆสุปฺปฏิปตฺติํ สีลานิ จ อตฺตโน; ญาณจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อาจิกฺขติ วิปสฺสนานิมิตฺตํ อนิจฺจาการํ ทุกฺขาการํ อนตฺตาการํ.
“เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺฐิโต,
ยถาปิ ปเสฺส ชนตํ สมนฺตโต;
ตถูปมํ ธมฺมมยํ สุเมธ,
ปาสาทมารุยฺห สมนฺตจกฺขุ;
โสกาวติณฺณํ ชนตมเปตโสโก,
อเวกฺขสฺสุ ชาติชราภิภูตนฺ”ติ.
เอวํ ภควา พุทฺธจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ.
กถํ ภควา สมนฺตจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ? สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญาณํ. ภควา สพฺพญฺญุตญาเณน อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต.
“น ตสฺส อทิฏฺฐมิธตฺถิ กิญฺจิ,
อโถ อวิญฺญาตมชานิตพฺพํ;
สพฺพํ อภิญฺญาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ,
ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขู”ติ.
เอวํ ภควา สมนฺตจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขูติ— อกิตฺตยิ วิวฏจกฺขุ.
สกฺขิธมฺมํ ปริสฺสยวินยนฺ ติ. สกฺขิธมฺมนฺ ติ น อิติหิติหํ, น อิติกิราย, น ปรมฺปราย, น ปิฏกสมฺปทาย, น ตกฺกเหตุ, น นยเหตุ, น อาการปริวิตกฺเกน, น ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา สามํ สยมภิญฺญาตํ อตฺตปจฺจกฺขํ ธมฺมนฺติ— สกฺขิธมฺมํ. ปริสฺสยวินยนฺ ติ. ปริสฺสยา ติ ทฺเว ปริสฺสยา— ปากฏปริสฺสยา จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา จ. กตเม ปากฏปริสฺสยา? สีหา พฺยคฺฆา ทีปี อจฺฉา ตรจฺฉา โกกา มหิํสา หตฺถี อหิ วิจฺฉิกา สตปที, โจรา วา อสฺสุ มานวา วา กตกมฺมา วา อกตกมฺมา วา, จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค กาโส สาโส ปินาโส ฑาโห ชโร กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สูลา วิสูจิกา กุฏฺฐํ คณฺโฑ กิลาโส โสโส อปมาโร ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รขสา วิตจฺฉิกา โลหิตปิตฺตํ มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา, ปิตฺตสมุฏฺฐานา อาพาธา เสมฺหสมุฏฺฐานา อาพาธา วาตสมุฏฺฐานา อาพาธา สนฺนิปาติกา อาพาธา อุตุปริณามชา อาพาธา วิสมปริหารชา อาพาธา โอปกฺกมิกา อาพาธา กมฺมวิปากชา อาพาธา, สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสา อิติ วา— อิเม วุจฺจนฺติ ปากฏปริสฺสยา.
กตเม ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา? กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ พฺยาปาทนีวรณํ ถินมิทฺธนีวรณํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ ราโค โทโส โมโห โกโธ อุปนาโห มกฺโข ปฬาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเฐยฺยํ ถมฺโภ สารมฺโภ มาโน อติมาโน มโท ปมาโท, สพฺเพ กิเลสา สพฺเพ ทุจฺจริตา สพฺเพ ทรถา สพฺเพ ปริฬาหา สพฺเพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขารา— อิเม วุจฺจนฺติ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา.
ปริสฺสยา ติ เกนฏฺเฐน ปริสฺสยา? ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา, ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา, ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา. กถํ ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา? เต ปริสฺสยา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ปริสหนฺติ อภิภวนฺติ อชฺโฌตฺถรนฺติ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺติ. เอวํ ปริสหนฺตีติ— ปริสฺสยา.
กถํ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา? เต ปริสฺสยา กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายาย ปริหานาย สํวตฺตนฺติ. กตเมสํ กุสลานํ ธมฺมานํ? สมฺมาปฏิปทาย อนุโลมปฏิปทาย อปจฺจนีกปฏิปทาย อวิรุทฺธปฏิปทาย อนฺวตฺถปฏิปทาย ธมฺมานุธมฺมปฏิปทาย สีเลสุ ปริปูรการิตาย อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาย โภชเน มตฺตญฺญุตาย ชาคริยานุโยคสฺส สติสมฺปชญฺญสฺส จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ ภาวนานุโยคสฺส จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ภาวนานุโยคสฺส— อิเมสํ กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายาย ปริหานาย สํวตฺตนฺติ. เอวมฺปิ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ— ปริสฺสยา.
กถํ ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา? ตตฺเถเต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยา. ยถา พิเล พิลาสยา ปาณา สยนฺติ, ทเก ทกาสยา ปาณา สยนฺติ, วเน วนาสยา ปาณา สยนฺติ, รุกฺเข รุกฺขาสยา ปาณา สยนฺติ; เอวเมวํ ตตฺเถเต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยาติ. เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ— ปริสฺสยา.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “สานฺเตวาสิโก, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติ. กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สานฺเตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สํโยชนิยา, ตฺยสฺส อนฺโต วสนฺติ อนฺวาสฺสวนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา สานฺเตวาสิโกติ วุจฺจติ. เต นํ สมุทาจรนฺติ, สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติ.
ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โสเตน สทฺทํ สุตฺวา …เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สํโยชนิยา, ตฺยสฺส อนฺโต วสนฺติ อนฺวาสฺสวนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา สานฺเตวาสิโกติ วุจฺจติ. เต นํ สมุทาจรนฺติ, สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สานฺเตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรตี”ติ. เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ— ปริสฺสยา.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “ตโยเม, ภิกฺขเว, อนฺตรามลา อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกา. กตเม ตโย? โลโภ, ภิกฺขเว, อนฺตรามโล อนฺตราอมิตฺโต อนฺตราสปตฺโต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโก; โทโส, ภิกฺขเว …เป… โมโห, ภิกฺขเว, อนฺตรามโล อนฺตราอมิตฺโต อนฺตราสปตฺโต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโก. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย อนฺตรามลา อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกาติ.
อนตฺถชนโน โลโภ,
โลโภ จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ,
ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ.
ลุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ,
ลุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ ตทา โหติ,
ยํ โลโภ สหเต นรํ.
อนตฺถชนโน โทโส,
โทโส จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ,
ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ.
กุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ,
กุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ ตทา โหติ,
ยํ โทโส สหเต นรํ.
อนตฺถชนโน โมโห,
โมโห จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ,
ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ.
มูโฬฺห อตฺถํ น ชานาติ,
มูโฬฺห ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ ตทา โหติ,
ยํ โมโห สหเต นรนฺ”ติ.
เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ— ปริสฺสยา.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “ตโย โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย. กตเม ตโย? โลโภ โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย; โทโส โข, มหาราช …เป… โมโห โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย. อิเม โข, มหาราช, ตโย ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย.
โลโภ โทโส จ โมโห จ,
ปุริสํ ปาปเจตสํ;
หิํสนฺติ อตฺตสมฺภูตา,
ตจสารํว สมฺผลนฺ”ติ.
เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ— ปริสฺสยา.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา—
“ราโค จ โทโส จ อิโตนิทานา,
อรตี รตี โลมหํโส อิโตชา;
อิโต สมุฏฺฐาย มโนวิตกฺกา,_
กุมารกา ธงฺกมิโวสฺสชนฺตี”ติ.
เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ— ปริสฺสยา.
ปริสฺสยวินยนฺ ติ ปริสฺสยวินยํ ปริสฺสยปฺปหานํ ปริสฺสยวูปสมํ ปริสฺสยปฏินิสฺสคฺคํ ปริสฺสยปฏิปสฺสทฺธิํ อมตํ นิพฺพานนฺติ— สกฺขิธมฺมํ ปริสฺสยวินยํ.
ปฏิปทํ วเทหิ ภทฺทนฺเต ติ. ปฏิปทํ วเทหิ— สมฺมาปฏิปทํ อนุโลมปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปทํ อวิรุทฺธปฏิปทํ อนฺวตฺถปฏิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ สีเลสุ ปริปูรการิตํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตํ โภชเน มตฺตญฺญุตํ ชาคริยานุโยคํ สติสมฺปชญฺญํ จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺเค อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฏิปทํ วเทหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปญฺญเปหิ ปฏฺฐเปหิ วิวร วิภช อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ— ปฏิปทํ วเทหิ. ภทฺทนฺเต ติ โส นิมฺมิโต พุทฺธํ ภควนฺตํ อาลปติ. อถ วา ยํ ตฺวํ ธมฺมํ อาจิกฺขสิ เทเสสิ ปญฺญเปสิ ปฏฺฐเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสิ สพฺพํ ตํ สุนฺทรํ ภทฺทกํ กลฺยาณํ อนวชฺชํ เสวิตพฺพนฺติ— ปฏิปทํ วเทหิ ภทฺทนฺเต.
ปาติโมกฺขํ อถ วาปิ สมาธินฺ ติ. ปาติโมกฺขนฺ ติ สีลํ ปติฏฺฐา อาทิ จรณํ สํยโม สํวโร มุขํ ปมุขํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา. อถ วาปิ สมาธินฺ ติ ยา จิตฺตสฺส ฐิติ สณฺฐิติ อวฏฺฐิติ อวิสาหาโร อวิกฺเขโป อวิสาหตมานสตา สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธีติ— ปาติโมกฺขํ อถ วาปิ สมาธิํ.
เตนาห โส นิมฺมิโต—
“อกิตฺตยี วิวฏจกฺขุ,
สกฺขิธมฺมํ ปริสฺสยวินยํ;
ปฏิปทํ วเทหิ ภทฺทนฺเต,
ปาติโมกฺขํ อถ วาปิ สมาธินฺ”ติ.
จกฺขูหิ เนว โลลสฺส,
คามกถาย อาวรเย โสตํ;
รเส จ นานุคิชฺเฌยฺย,
น จ มมาเยถ กิญฺจิ โลกสฺมิํ.
จกฺขูหิ เนว โลลสฺสา ติ. กถํ จกฺขุโลโลติ? อิเธกจฺโจ จกฺขุโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ— “อทิฏฺฐํ ทกฺขิตพฺพํ, ทิฏฺฐํ สมติกฺกมิตพฺพนฺ”ติ อาราเมน อารามํ อุยฺยาเนน อุยฺยานํ คาเมน คามํ นิคเมน นิคมํ นคเรน นครํ รฏฺเฐน รฏฺฐํ ชนปเทน ชนปทํ ทีฆจาริกํ อนวฏฺฐิตจาริกํ อนุยุตฺโต จ โหติ รูปสฺส ทสฺสนาย. เอวมฺปิ จกฺขุโลโล โหติ.
อถ วา ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ วีถิํ ปฏิปนฺโน อสํวุโต คจฺฉติ หตฺถิํ โอโลเกนฺโต, อสฺสํ โอโลเกนฺโต, รถํ โอโลเกนฺโต, ปตฺติํ โอโลเกนฺโต, อิตฺถิโย โอโลเกนฺโต, ปุริเส โอโลเกนฺโต, กุมารเก โอโลเกนฺโต, กุมาริกาโย โอโลเกนฺโต, อนฺตราปณํ โอโลเกนฺโต, ฆรมุขานิ โอโลเกนฺโต, อุทฺธํ โอโลเกนฺโต, อโธ โอโลเกนฺโต, ทิสาวิทิสํ วิเปกฺขมาโน คจฺฉติ. เอวมฺปิ จกฺขุโลโล โหติ.
อถ วา ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยญฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ. เอวมฺปิ จกฺขุโลโล โหติ.
ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภุญฺชิตฺวา เต เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ— นจฺจํ คีตํ วาทิตํ เปกฺขํ อกฺขานํ ปาณิสฺสรํ เวตาฬํ กุมฺภถูณํ โสภนกํ จณฺฑาลํ วํสํ โธวนํ หตฺถิยุทฺธํ อสฺสยุทฺธํ มหิํสยุทฺธํ อุสภยุทฺธํ อชยุทฺธํ เมณฺฑยุทฺธํ กุกฺกุฏยุทฺธํ วฏฺฏกยุทฺธํ ทณฺฑยุทฺธํ มุฏฺฐิยุทฺธํ นิพฺพุทฺธํ อุโยฺยธิกํ พลคฺคํ เสนาพฺยูหํ อนีกทสฺสนํ อิติ วา. เอวมฺปิ จกฺขุโลโล โหติ.
กถํ น จกฺขุโลโล โหติ? อิธ ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ วีถิํ ปฏิปนฺโน สํวุโต คจฺฉติ น หตฺถิํ โอโลเกนฺโต, น อสฺสํ โอโลเกนฺโต, น รถํ โอโลเกนฺโต, น ปตฺติํ โอโลเกนฺโต, น อิตฺถิโย โอโลเกนฺโต, น ปุริเส โอโลเกนฺโต, น กุมารเก โอโลเกนฺโต, น กุมาริกาโย โอโลเกนฺโต, น อนฺตราปณํ โอโลเกนฺโต, น ฆรมุขานิ โอโลเกนฺโต, น อุทฺธํ โอโลเกนฺโต, น อโธ โอโลเกนฺโต, น ทิสาวิทิสาวิเปกฺขมาโน คจฺฉติ. เอวมฺปิ น จกฺขุโลโล โหติ.
อถ วา ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยญฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. เอวมฺปิ น จกฺขุโลโล โหติ.
ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภุญฺชิตฺวา เต เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ— นจฺจํ คีตํ วาทิตํ เปกฺขํ อกฺขานํ …เป… อนีกทสฺสนํ อิติ วา. เอวรูปา วิสูกทสฺสนา ปฏิวิรโต โหติ. เอวมฺปิ น จกฺขุโลโล โหติ.
จกฺขูหิ เนว โลลสฺสา ติ. จกฺขุโลลิยํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, จกฺขุโลลิยา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ— จกฺขูหิ เนว โลลสฺส.
คามกถาย อาวรเย โสตนฺ ติ. คามกถา วุจฺจติ พาตฺติํส ติรจฺฉานกถา, เสยฺยถิทํ— ราชกถา โจรกถา มหามตฺตกถา เสนากถา ภยกถา ยุทฺธกถา อนฺนกถา ปานกถา วตฺถกถา ยานกถา สยนกถา มาลากถา คนฺธกถา ญาติกถา คามกถา นิคมกถา นครกถา ชนปทกถา อิตฺถิกถา สูรกถา วิสิขากถา กุมฺภฏฺฐานกถา ปุพฺพเปตกถา นานตฺตกถา โลกกฺขายิกา สมุทฺทกฺขายิกา อิติภวาภวกถา อิติ วา. คามกถาย อาวรเย โสตนฺ ติ. คามกถาย โสตํ อาวเรยฺย นิวาเรยฺย สํวเรยฺย รกฺเขยฺย โคเปยฺย ปิทเหยฺย ปจฺฉินฺเทยฺยาติ— คามกถาย อาวรเย โสตํ.
รเส จ นานุคิชฺเฌยฺยา ติ. รเส จา ติ มูลรโส ขนฺธรโส ตจรโส ปตฺตรโส ปุปฺผรโส ผลรโส อมฺพิลํ มธุรํ ติตฺตกํ กฏุกํ โลณิกํ ขาริกํ ลมฺพิกํ กสาโว สาทุ อสาทุ สีตํ อุณฺหํ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา รสคิทฺธา; เต ชิวฺหคฺเคน รสคฺคานิ ปริเยสนฺตา อาหิณฺฑนฺติ, เต อมฺพิลํ ลภิตฺวา อนมฺพิลํ ปริเยสนฺติ, อนมฺพิลํ ลภิตฺวา อมฺพิลํ ปริเยสนฺติ …เป… สีตํ ลภิตฺวา อุณฺหํ ปริเยสนฺติ, อุณฺหํ ลภิตฺวา สีตํ ปริเยสนฺติ. เต ยํ ยํ ลภิตฺวา เตน เตน น ตุสฺสนฺติ, อปราปรํ ปริเยสนฺติ, มนาปิเกสุ รเสสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธา. ยเสฺสสา รสตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา …เป… ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ เนว ทวาย …เป… อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จาติ.
ยถา วณํ อาลิมฺเปยฺย ยาวเทว อารุหณตฺถาย, ยถา วา ปน อกฺขํ อพฺภญฺเชยฺย ยาวเทว ภารสฺส นิตฺถรณตฺถาย, ยถา วา ปุตฺตมํสํ อาหารํ อาหาเรยฺย ยาวเทว กนฺตารสฺส นิตฺถรณตฺถาย; เอวเมวํ ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ เนว ทวาย …เป… อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จาติ รสตณฺหํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, รสตณฺหาย อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ— รเส จ นานุคิชฺเฌยฺย.
น จ มมาเยถ กิญฺจิ โลกสฺมินฺ ติ. มมตฺตา ติ ทฺเว มมตฺตา— ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฏฺฐิมมตฺตญฺจ …เป… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ …เป… อิทํ ทิฏฺฐิมมตฺตํ. ตณฺหามมตฺตํ ปหาย ทิฏฺฐิมมตฺตํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ น มมาเยยฺย น คเณฺหยฺย น ปรามเสยฺย นาภินิวิเสยฺย; โสตํ… ฆานํ… ชิวฺหํ… กายํ… รูเป… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ… รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ… กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สญฺญาภวํ… อสญฺญาภวํ… เนวสญฺญานาสญฺญาภวํ… เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปญฺจโวการภวํ… อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพ ธมฺเม น มมาเยยฺย น คเณฺหยฺย น ปรามเสยฺย นาภินิวิเสยฺย. กิญฺจี ติ กิญฺจิ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺญาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺญาณคตํ. โลกสฺมินฺ ติ อปายโลเก …เป… อายตนโลเกติ— น จ มมาเยถ กิญฺจิ โลกสฺมิํ.
เตนาห ภควา—
“จกฺขูหิ เนว โลลสฺส,
คามกถาย อาวรเย โสตํ;
รเส จ นานุคิชฺเฌยฺย,
น จ มมาเยถ กิญฺจิ โลกสฺมินฺ”ติ.
ผเสฺสน ยทา ผุฏฺฐสฺส,
ปริเทวํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจิ;
ภวญฺจ นาภิชปฺเปยฺย,
เภรเวสุ จ น สมฺปเวเธยฺย.
ผเสฺสน ยทา ผุฏฺฐสฺสา ติ. ผโสฺส ติ โรคผโสฺส. โรคผเสฺสน ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺส; จกฺขุโรเคน ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺส, โสตโรเคน …เป… ฆานโรเคน… ชิวฺหาโรเคน… กายโรเคน… สีสโรเคน… กณฺณโรเคน… มุขโรเคน… ทนฺตโรเคน… กาเสน… สาเสน… ปินาเสน… ฑาเหน… ชเรน… กุจฺฉิโรเคน… มุจฺฉาย… ปกฺขนฺทิกาย… สูลาย… วิสูจิกาย… กุฏฺเฐน… คณฺเฑน… กิลาเสน… โสเสน… อปมาเรน… ททฺทุยา… กณฺฑุยา… กจฺฉุยา… รขสาย… วิตจฺฉิกาย… โลหิเตน… ปิตฺเตน… มธุเมเหน… อํสาย… ปิฬกาย… ภคนฺทลาย… ปิตฺตสมุฏฺฐาเนน อาพาเธน… เสมฺหสมุฏฺฐาเนน อาพาเธน… วาตสมุฏฺฐาเนน อาพาเธน… สนฺนิปาติเกน อาพาเธน… อุตุปริณามเชน อาพาเธน… วิสมปริหารเชน อาพาเธน… โอปกฺกมิเกน อาพาเธน… กมฺมวิปากเชน อาพาเธน… สีเตน… อุเณฺหน… ชิฆจฺฉาย… ปิปาสาย… อุจฺจาเรน… ปสฺสาเวน… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผเสฺสหิ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺสาติ— ผเสฺสน ยทา ผุฏฺฐสฺส.
ปริเทวํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจี ติ. อาเทวํ ปริเทวํ อาเทวนํ ปริเทวนํ อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ วาจา ปลาปํ วิปฺปลาปํ ลาลปฺปํ ลาลปฺปายนํ ลาลปฺปายิตตฺตํ น กเรยฺย น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺย. กุหิญฺจี ติ กุหิญฺจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ— ปริเทวํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจิ.
ภวญฺจ นาภิชปฺเปยฺยา ติ. กามภวํ น ชปฺเปยฺย, รูปภวํ น ชปฺเปยฺย, อรูปภวํ น ชปฺเปยฺย น ปชปฺเปยฺย นาภิชปฺเปยฺยาติ— ภวญฺจ นาภิชปฺเปยฺย.
เภรเวสุ จ น สมฺปเวเธยฺยา ติ. เภรวา ติ เอเกนากาเรน ภยมฺปิ เภรวมฺปิ ตญฺเญว. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “เอตํ นูน ตํ ภยเภรวํ อาคจฺฉตี”ติ. พหิทฺธารมฺมณํ วุตฺตํ สีหา พฺยคฺฆา ทีปี อจฺฉา ตรจฺฉา โกกา มหิํสา อสฺสา หตฺถี อหิ วิจฺฉิกา สตปที, โจรา วา อสฺสุ มานวา วา กตกมฺมา วา อกตกมฺมา วา. อถาปเรน อากาเรน ภยํ วุจฺจติ อชฺฌตฺติกํ จิตฺตสมุฏฺฐานํ ภยํ ภยานกํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํโส เจตโส อุพฺเพโค อุตฺราโส, ชาติภยํ ชราภยํ พฺยาธิภยํ มรณภยํ ราชภยํ โจรภยํ อคฺคิภยํ อุทกภยํ อตฺตานุวาทภยํ ปรานุวาทภยํ ทณฺฑภยํ ทุคฺคติภยํ อูมิภยํ กุมฺภีลภยํ อาวฏฺฏภยํ สุสุกาภยํ อาชีวิกภยํ อสิโลกภยํ ปริสาย สารชฺชภยํ มทนภยํ ทุคฺคติภยํ ภยํ ภยานกํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํโส เจตโส อุพฺเพโค อุตฺราโส. เภรเวสุ จ น สมฺปเวเธยฺยา ติ เภรเว ปสฺสิตฺวา วา สุณิตฺวา วา น เวเธยฺย น ปเวเธยฺย น สมฺปเวเธยฺย น ตเสยฺย น อุตฺตเสยฺย น ปริตเสยฺย น ภาเยยฺย น สนฺตาสํ อาปชฺเชยฺย, อภีรู อสฺส อฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี, ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหเรยฺยาติ— เภรเวสุ จ น สมฺปเวเธยฺย.
เตนาห ภควา—
“ผเสฺสน ยทา ผุฏฺฐสฺส,
ปริเทวํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจิ;
ภวญฺจ นาภิชปฺเปยฺย,
เภรเวสุ จ น สมฺปเวเธยฺยา”ติ.
อนฺนานมโถ ปานานํ,
ขาทนียานมโถปิ วตฺถานํ;
ลทฺธา น สนฺนิธิํ กยิรา,
น จ ปริตฺตเส ตานิ อลภมาโน.
อนฺนานมโถ ปานานํ, ขาทนียานมโถปิ วตฺถานนฺ ติ. อนฺนานนฺ ติ โอทโน กุมฺมาโส สตฺตุ มจฺโฉ มํสํ. ปานานนฺ ติ อฏฺฐ ปานานิ— อมฺพปานํ, ชมฺพุปานํ, โจจปานํ, โมจปานํ, มธุปานํ, มุทฺทิกปานํ, สาลูกปานํ, ผารุสกปานํ. อปรานิปิ อฏฺฐ ปานานิ— โกสมฺพปานํ, โกลปานํ, พทรปานํ, ฆตปานํ, เตลปานํ, ปโยปานํ, ยาคุปานํ, รสปานํ. ขาทนียานนฺ ติ ปิฏฺฐขชฺชกํ, ปูวขชฺชกํ, มูลขชฺชกํ, ตจขชฺชกํ, ปตฺตขชฺชกํ, ปุปฺผขชฺชกํ, ผลขชฺชกํ. วตฺถานนฺ ติ ฉ จีวรานิ— โขมํ, กปฺปาสิกํ, โกเสยฺยํ, กมฺพลํ, สาณํ, ภงฺคนฺติ— อนฺนานมโถ ปานานํ ขาทนียานมโถปิ วตฺถานํ.
ลทฺธา น สนฺนิธิํ กยิรา ติ. ลทฺธา ติ ลทฺธา ลภิตฺวา อธิคนฺตฺวา วินฺทิตฺวา ปฏิลภิตฺวา น กุหนาย, น ลปนาย, น เนมิตฺติกตาย, น นิปฺเปสิกตาย, น ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตาย, น ทารุทาเนน, น เวฬุทาเนน, น ปตฺตทาเนน, น ปุปฺผทาเนน, น ผลทาเนน, น สินานทาเนน, น จุณฺณทาเนน, น มตฺติกาทาเนน, น ทนฺตกฏฺฐทาเนน, น มุโขทกทาเนน, น จาฏุกมฺยตาย, น มุคฺคสูปฺยตาย, น ปาริภฏฺยตาย, น ปีฐมทฺทิกตาย, น วตฺถุวิชฺชาย, น ติรจฺฉานวิชฺชาย, น องฺควิชฺชาย, น นกฺขตฺตวิชฺชาย, น ทูตคมเนน, น ปหิณคมเนน, น ชงฺฆเปสนิเยน, น เวชฺชกมฺเมน, น นวกมฺเมน, น ปิณฺฑปฏิปิณฺฑเกน, น ทานานุปฺปทาเนน ธมฺเมน สเมน ลทฺธา ลภิตฺวา อธิคนฺตฺวา วินฺทิตฺวา ปฏิลภิตฺวาติ— ลทฺธา. น สนฺนิธิํ กยิรา ติ อนฺนสนฺนิธิํ ปานสนฺนิธิํ วตฺถสนฺนิธิํ ยานสนฺนิธิํ สยนสนฺนิธิํ คนฺธสนฺนิธิํ อามิสสนฺนิธิํ น กเรยฺย น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺยาติ— ลทฺธา น สนฺนิธิํ กยิรา.
น จ ปริตฺตเส ตานิ อลภมาโน ติ. อนฺนํ วา น ลภามิ, ปานํ วา น ลภามิ, วตฺถํ วา น ลภามิ, กุลํ วา น ลภามิ, คณํ วา น ลภามิ, อาวาสํ วา น ลภามิ, ลาภํ วา น ลภามิ, ยสํ วา น ลภามิ, ปสํสํ วา น ลภามิ, สุขํ วา น ลภามิ, จีวรํ วา น ลภามิ, ปิณฺฑปาตํ วา น ลภามิ, เสนาสนํ วา น ลภามิ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ วา น ลภามิ, คิลานุปฏฺฐากํ วา น ลภามิ, “อปฺปญฺญาโตมฺหี”ติ น ตเสยฺย น อุตฺตเสยฺย น ปริตฺตเสยฺย น ภาเยยฺย น สนฺตาสํ อาปชฺเชยฺย, อภีรู อสฺส อฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี, ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหเรยฺยาติ— น จ ปริตฺตเส ตานิ อลภมาโน.
เตนาห ภควา—
“อนฺนานมโถ ปานานํ,
ขาทนียานมโถปิ วตฺถานํ;
ลทฺธา น สนฺนิธิํ กยิรา,
น จ ปริตฺตเส ตานิ อลภมาโน”ติ.
ฌายี น ปาทโลลสฺส,
วิรเม กุกฺกุจฺจา นปฺปมชฺเชยฺย;
อถาสเนสุ สยเนสุ,
อปฺปสทฺเทสุ ภิกฺขุ วิหเรยฺย.
ฌายี น ปาทโลลสฺสา ติ. ฌายี ติ ปฐเมนปิ ฌาเนน ฌายี, ทุติเยนปิ ฌาเนน ฌายี, ตติเยนปิ ฌาเนน ฌายี, จตุตฺเถนปิ ฌาเนน ฌายี, สวิตกฺกสวิจาเรนปิ ฌาเนน ฌายี, อวิตกฺกวิจารมตฺเตนปิ ฌาเนน ฌายี, อวิตกฺกอวิจาเรนปิ ฌาเนน ฌายี, สปฺปีติเกนปิ ฌาเนน ฌายี, นิปฺปีติเกนปิ ฌาเนน ฌายี, ปีติสหคเตนปิ ฌาเนน ฌายี, สาตสหคเตนปิ ฌาเนน ฌายี, สุขสหคเตนปิ ฌาเนน ฌายี, อุเปกฺขาสหคเตนปิ ฌาเนน ฌายี, สุญฺญเตนปิ ฌาเนน ฌายี, อนิมิตฺเตนปิ ฌาเนน ฌายี, อปฺปณิหิเตนปิ ฌาเนน ฌายี, โลกิเยนปิ ฌาเนน ฌายี, โลกุตฺตเรนปิ ฌาเนน ฌายี, ฌานรโต เอกตฺตมนุยุตฺโต ปรมตฺถครุโกติ— ฌายี.
น ปาทโลลสฺสา ติ. กถํ ปาทโลโล โหติ? อิเธกจฺโจ ปาทโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ อาราเมน อารามํ อุยฺยาเนน อุยฺยานํ คาเมน คามํ นิคเมน นิคมํ นคเรน นครํ รฏฺเฐน รฏฺฐํ ชนปเทน ชนปทํ ทีฆจาริกํ อนวฏฺฐิตจาริกํ อนุยุตฺโต วิหรติ. เอวมฺปิ ปาทโลโล โหติ.
อถ วา ภิกฺขุ อนฺโตปิ สํฆาราเม ปาทโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ. น อตฺถเหตุ น การณเหตุ อุทฺธโต อวูปสนฺตจิตฺโต ปริเวณโต ปริเวณํ คจฺฉติ, วิหารโต วิหารํ คจฺฉติ, อฑฺฒโยคโต อฑฺฒโยคํ คจฺฉติ, ปาสาทโต ปาสาทํ คจฺฉติ, หมฺมิยโต หมฺมิยํ คจฺฉติ, คุหาย คุหํ คจฺฉติ, เลณโต เลณํ คจฺฉติ, กุฏิโต กุฏิํ คจฺฉติ, กูฏาคารโต กูฏาคารํ คจฺฉติ, อฏฺฏโต อฏฺฏํ คจฺฉติ, มาฬโต มาฬํ คจฺฉติ, อุทฺทณฺฑโต อุทฺทณฺฑํ คจฺฉติ, อุปฏฺฐานสาลโต อุปฏฺฐานสาลํ คจฺฉติ, มณฺฑลมาฬโต มณฺฑลมาฬํ คจฺฉติ, รุกฺขมูลโต รุกฺขมูลํ คจฺฉติ. ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู นิสีทนฺติ ตหิํ คจฺฉติ, ตตฺถ เอกสฺส วา ทุติโย โหติ, ทฺวินฺนํ วา ตติโย โหติ, ติณฺณํ วา จตุตฺโถ โหติ. ตตฺถ พหุํ สมฺผปฺปลาปํ ปลปติ, เสยฺยถิทํ— ราชกถํ โจรกถํ มหามตฺตกถํ เสนากถํ ภยกถํ ยุทฺธกถํ อนฺนกถํ ปานกถํ วตฺถกถํ ยานกถํ สยนกถํ มาลากถํ คนฺธกถํ ญาติกถํ คามกถํ นิคมกถํ นครกถํ ชนปทกถํ อิตฺถิกถํ สูรกถํ วิสิขากถํ กุมฺภฏฺฐานกถํ ปุพฺพเปตกถํ นานตฺตกถํ โลกกฺขายิกํ สมุทฺทกฺขายิกํ อิติ ภวาภวกถํ อิติ วา. เอวมฺปิ ปาทโลโล โหติ.
น ปาทโลลสฺสา ติ. ปาทโลลิยํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, ปาทโลลิยา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺย จเรยฺย วิจเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺย, ปฏิสลฺลานาราโม อสฺส ปฏิสลฺลานรโต อชฺฌตฺตํ เจโตสมถมนุยุตฺโต อนิรากตชฺฌาโน วิปสฺสนาย สมนฺนาคโต พฺรูเหตา สุญฺญาคารานํ ฌายี ฌานรโต เอกตฺตมนุยุตฺโต ปรมตฺถครุโกติ— ฌายี น ปาทโลลสฺส.
วิรเม กุกฺกุจฺจา นปฺปมชฺเชยฺยา ติ. กุกฺกุจฺจนฺ ติ หตฺถกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, ปาทกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, หตฺถปาทกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตา, กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญิตา, วิกาเล กาลสญฺญิตา, กาเล วิกาลสญฺญิตา, อวชฺเช วชฺชสญฺญิตา, วชฺเช อวชฺชสญฺญิตา, ยํ เอวรูปํ กุกฺกุจฺจํ กุกฺกุจฺจายนา กุกฺกุจฺจายิตตฺตํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข— อิทํ วุจฺจติ กุกฺกุจฺจํ.
อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข— กตตฺตา จ อกตตฺตา จ. กถํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข? “กตํ เม กายทุจฺจริตํ, อกตํ เม กายสุจริตนฺ”ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข, “กตํ เม วจีทุจฺจริตํ, อกตํ เม วจีสุจริตนฺ”ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข, “กตํ เม มโนทุจฺจริตํ, อกตํ เม มโนสุจริตํ …เป… “กโต เม ปาณาติปาโต, อกตา เม ปาณาติปาตา เวรมณี”ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ …เป… มโนวิเลโข, “กตํ เม อทินฺนาทานํ… กโต เม กาเมสุมิจฺฉาจาโร… กโต เม มุสาวาโท… กตา เม ปิสุณา วาจา… กตา เม ผรุสา วาจา… กโต เม สมฺผปฺปลาโป… กตา เม อภิชฺฌา… กโต เม พฺยาปาโท… กตา เม มิจฺฉาทิฏฺฐิ, อกตา เม สมฺมาทิฏฺฐี”ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข. เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข.
อถ วา “สีเลสุมฺหิ น ปริปูรการี”ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข, “อินฺทฺริเยสุมฺหิ อคุตฺตทฺวาโร”ติ …เป… “โภชเน อมตฺตญฺญุมฺหี”ติ… “ชาคริยํ อนนุยุตฺโตมฺหี”ติ… “น สติสมฺปชญฺเญน สมนฺนาคโตมฺหี”ติ… “อภาวิตา เม จตฺตาโร สติปฏฺฐานา”ติ… “อภาวิตา เม จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา”ติ… “อภาวิตา เม จตฺตาโร อิทฺธิปาทา”ติ… “อภาวิตานิ เม ปญฺจินฺทฺริยานี”ติ… “อภาวิตานิ เม ปญฺจ พลานี”ติ… “อภาวิตา เม สตฺต โพชฺฌงฺคา”ติ… “อภาวิโต เม อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค”ติ… “ทุกฺขํ เม อปริญฺญาตนฺ”ติ… “สมุทโย เม อปฺปหีโน”ติ… “มคฺโค เม อภาวิโต”ติ… “นิโรโธ เม อสจฺฉิกโต”ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข. วิรเม กุกฺกุจฺจา ติ กุกฺกุจฺจา อารเมยฺย วิรเมยฺย ปฏิวิรเมยฺย กุกฺกุจฺจํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย. กุกฺกุจฺจา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ— วิรเม กุกฺกุจฺจา.
นปฺปมชฺเชยฺยา ติ สกฺกจฺจการี อสฺส สาตจฺจการี อฏฺฐิตการี อโนลีนวุตฺติโก อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺโท อนิกฺขิตฺตธุโร อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสุ. “กทาหํ อปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ, ปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ตตฺถ ตตฺถ ปญฺญาย อนุคฺคเณฺหยฺยนฺ”ติ? โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุโสฺสฬฺหี จ ถาโม จ อปฺปฏิวานี จ สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺฐานํ อนุโยโค อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสุ. “กทาหํ อปริปูรํ วา สมาธิกฺขนฺธํ …เป… ปญฺญากฺขนฺธํ… วิมุตฺติกฺขนฺธํ… วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ… กทาหํ อปริญฺญาตํ วา ทุกฺขํ ปริชาเนยฺยํ, อปฺปหีเน วา กิเลเส ปชเหยฺยํ, อภาวิตํ วา มคฺคํ ภาเวยฺยํ, อสจฺฉิกตํ วา นิโรธํ สจฺฉิกเรยฺยนฺ”ติ? โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุโสฺสฬฺหี จ ถาโม จ อปฺปฏิวานี จ สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺฐานํ อนุโยโค อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสูติ— วิรเม กุกฺกุจฺจา นปฺปมชฺเชยฺย.
อถาสเนสุ สยเนสุ, อปฺปสทฺเทสุ ภิกฺขุ วิหเรยฺยา ติ. อถา ติ ปทสนฺธิ …เป… อาสนํ วุจฺจติ ยตฺถ นิสีทติ— มญฺโจ ปีฐํ ภิสิ ตฏฺฏิกา จมฺมขณฺโฑ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโร ปลาลสนฺถาโร. สยนํ วุจฺจติ เสนาสนํ วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท หมฺมิยํ คุหาติ— อถาสเนสุ สยเนสุ.
อปฺปสทฺเทสุ ภิกฺขุ วิหเรยฺยา ติ. อปฺปสทฺเทสุ อปฺปนิคฺโฆเสสุ วิชนวาเตสุ มนุสฺสราหเสฺสยฺยเกสุ ปฏิสลฺลานสารุปฺเปสุ เสนาสเนสุ จเรยฺย วิจเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ— อถาสเนสุ สยเนสุ อปฺปสทฺเทสุ ภิกฺขุ วิหเรยฺย.
เตนาห ภควา—
“ฌายี น ปาทโลลสฺส,
วิรเม กุกฺกุจฺจา นปฺปมชฺเชยฺย;
อถาสเนสุ สยเนสุ,
อปฺปสทฺเทสุ ภิกฺขุ วิหเรยฺยา”ติ.
นิทฺทํ น พหุลีกเรยฺย,
ชาคริยํ ภเชยฺย อาตาปี;
ตนฺทิํ มายํ หสฺสํ ขิฑฺฑํ,
เมถุนํ วิปฺปชเห สวิภูสํ.
นิทฺทํ น พหุลีกเรยฺยา ติ. รตฺตินฺทิวํ ฉโกฏฺฐาสํ กาเรตฺวา ปญฺจโกฏฺฐาสํ ปฏิชคฺเคยฺย เอกโกฏฺฐาสํ นิปฺปชฺเชยฺยาติ— นิทฺทํ น พหุลีกเรยฺย.
ชาคริยํ ภเชยฺย อาตาปี ติ. อิธ ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธยฺย, รตฺติยา ปฐมํ ยามํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธยฺย, รตฺติยา มชฺฌิมํ ยามํ ทกฺขิเณน ปเสฺสน สีหเสยฺยํ กปฺเปยฺย ปาเทปาทํ อจฺจาธาย สโต สมฺปชาโน อุฏฺฐานสญฺญํ มนสิกริตฺวา, รตฺติยา ปจฺฉิมํ ยามํ ปจฺจุฏฺฐาย จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธยฺย.
ชาคริยํ ภเชยฺยา ติ ชาคริยํ ภเชยฺย สมฺภเชยฺย เสเวยฺย นิเสเวยฺย สํเสเวยฺย ปฏิเสเวยฺยาติ— ชาคริยํ ภเชยฺย.
อาตาปี ติ. อาตปฺปํ วุจฺจติ วีริยํ. โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ นิกฺกโม ปรกฺกโม อุยฺยาโม วายาโม อุสฺสาโห อุโสฺสฬฺหี ถาโม ฐิติ อสิถิลปรกฺกมตา อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺทตา อนิกฺขิตฺตธุรตา ธุรสมฺปคฺคโห วีริยํ วีริยินฺทฺริยํ วีริยพลํ สมฺมาวายาโม. อิมินา อาตาเปน อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต โส วุจฺจติ อาตาปีติ— ชาคริยํ ภเชยฺย อาตาปี.
ตนฺทิํ มายํ หสฺสํ ขิฑฺฑํ, เมถุนํ วิปฺปชเห สวิภูสนฺ ติ. ตนฺที ติ ตนฺที ตนฺทิยนา ตนฺทิยิตตฺตํ ตนฺทิมนกตา อาลสฺยํ อาลสฺยายนา อาลสฺยายิตตฺตํ. มายา วุจฺจติ วญฺจนิกา จริยา. อิเธกจฺโจ กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา… วาจาย …เป… มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา ตสฺส ปฏิจฺฉาทนเหตุ ปาปิกํ อิจฺฉํ ปณิทหติ. มา มํ ชญฺญาติ อิจฺฉติ, มา มํ ชญฺญาติ สงฺกปฺเปติ, มา มํ ชญฺญาติ วาจํ ภาสติ, มา มํ ชญฺญาติ กาเยน ปรกฺกมติ. ยา เอวรูปา มายาวิตา อจฺจสรา วญฺจนา นิกติ นิกิรณา ปริหรณา คูหนา ปริคูหนา ฉาทนา ปริจฺฉาทนา อนุตฺตานิกมฺมํ อนาวิกมฺมํ โวจฺฉาทนา ปาปกิริยา— อยํ วุจฺจติ มายา. หสฺสนฺ ติ อิเธกจฺโจ อติเวลํ ทนฺตวิทํสกํ หสติ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “โกมารกมิทํ, ภิกฺขเว, อริยสฺส วินเย ยทิทํ อติเวลํ ทนฺตวิทํสกํ หสิตนฺ”ติ.
ขิฑฺฑา ติ ทฺเว ขิฑฺฑา— กายิกา จ ขิฑฺฑา วาจสิกา จ ขิฑฺฑา. กตมา กายิกา ขิฑฺฑา? หตฺถีหิปิ กีฬนฺติ, อเสฺสหิปิ กีฬนฺติ, รเถหิปิ กีฬนฺติ, ธนูหิปิ กีฬนฺติ, อฏฺฐปเทหิปิ กีฬนฺติ, ทสปเทหิปิ กีฬนฺติ, อากาเสปิ กีฬนฺติ, ปริหารปเถปิ กีฬนฺติ, สนฺติกายปิ กีฬนฺติ, ขลิกายปิ กีฬนฺติ, ฆฏิกายปิ กีฬนฺติ, สลากหตฺเถนปิ กีฬนฺติ, อกฺเขนปิ กีฬนฺติ, ปงฺกจีเรนปิ กีฬนฺติ, วงฺกเกนปิ กีฬนฺติ, โมกฺขจิกายปิ กีฬนฺติ, จิงฺคุลเกนปิ กีฬนฺติ, ปตฺตาฬฺหเกนปิ กีฬนฺติ, รถเกนปิ กีฬนฺติ, ธนุเกนปิ กีฬนฺติ, อกฺขริกายปิ กีฬนฺติ, มเนสิกายปิ กีฬนฺติ, ยถาวชฺเชนปิ กีฬนฺติ— อยํ กายิกา ขิฑฺฑา. กตมา วาจสิกา ขิฑฺฑา? มุขเภริกํ มุขาลมฺพรํ มุขฑิณฺฑิมกํ มุขวลิมกํ มุขเภรุฬกํ มุขททฺทริกํ นาฏกํ ลาปํ คีตํ ทวกมฺมํ— อยํ วาจสิกา ขิฑฺฑา.
เมถุนธมฺโม นาม โย โส อสทฺธมฺโม คามธมฺโม วสลธมฺโม ทุฏฺฐุโลฺล โอทกนฺติโก รหโสฺส ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติ. กิํการณา วุจฺจติ เมถุนธมฺโม? อุภินฺนํ รตฺตานํ สารตฺตานํ อวสฺสุตานํ ปริยุฏฺฐิตานํ ปริยาทินฺนจิตฺตานํ อุภินฺนํ สทิสานํ ธมฺโมติ, ตํการณา วุจฺจติ เมถุนธมฺโม. ยถา อุโภ กลหการกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ, อุโภ ภณฺฑนการกา… อุโภ ภสฺสการกา… อุโภ อธิกรณการกา… อุโภ วิวาทการกา… อุโภ วาทิโน… อุโภ สลฺลาปกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ; เอวเมวํ อุภินฺนํ รตฺตานํ สารตฺตานํ อวสฺสุตานํ ปริยุฏฺฐิตานํ ปริยาทินฺนจิตฺตานํ อุภินฺนํ สทิสานํ ธมฺโมติ, ตํการณา วุจฺจติ เมถุนธมฺโม.
วิภูสา ติ ทฺเว วิภูสา— อตฺถิ อคาริยสฺส วิภูสา, อตฺถิ ปพฺพชิตสฺส วิภูสา. กตมา อคาริยสฺส วิภูสา? เกสา จ มสฺสุ จ มาลา จ คนฺธา จ วิเลปนา จ อาภรณา จ ปิลนฺธนา จ วตฺถญฺจ สยนาสนญฺจ เวฐนญฺจ อุจฺฉาทนํ ปริมทฺทนํ นฺหาปนํ สมฺพาหนํ อาทาสํ อญฺชนํ มาลาวิเลปนํ มุขจุณฺณกํ มุขเลปํ หตฺถพนฺธํ สิขาพนฺธํ ทณฺฑนาฬิยํ ขคฺคํ ฉตฺตํ จิตฺรา อุปาหนา อุณฺหีสํ มณิํ วาฬพีชนิํ โอทาตานิ วตฺถานิ ทีฆทสานิ อิติ วา— อยํ อคาริยสฺส วิภูสา. กตมา ปพฺพชิตสฺส วิภูสา? จีวรมณฺฑนา ปตฺตมณฺฑนา เสนาสนมณฺฑนา อิมสฺส วา ปูติกายสฺส พาหิรานํ วา ปริกฺขารานํ มณฺฑนา วิภูสนา เกฬนา ปริเกฬนา เคธิตตา เคธิตตฺตํ จปลตา จาปลฺยํ— อยํ ปพฺพชิตสฺส วิภูสา.
ตนฺทิํ มายํ หสฺสํ ขิฑฺฑํ, เมถุนํ วิปฺปชเห สวิภูสนฺ ติ. ตนฺทิญฺจ มายญฺจ หสฺสญฺจ ขิฑฺฑญฺจ เมถุนธมฺมญฺจ สวิภูสํ สปริวารํ สปริภณฺฑํ สปริกฺขารํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ— ตนฺทิํ มายํ หสฺสํ ขิฑฺฑํ, เมถุนํ วิปฺปชเห สวิภูสํ.
เตนาห ภควา—
“นิทฺทํ น พหุลีกเรยฺย,
ชาคริยํ ภเชยฺย อาตาปี;
ตนฺทิํ มายํ หสฺสํ ขิฑฺฑํ,
เมถุนํ วิปฺปชเห สวิภูสนฺ”ติ.
อาถพฺพณํ สุปินํ ลกฺขณํ,
โน วิทเห อโถปิ นกฺขตฺตํ;
วิรุตญฺจ คพฺภกรณํ,
ติกิจฺฉํ มามโก น เสเวยฺย.
อาถพฺพณํ สุปินํ ลกฺขณํ, โน วิทเห อโถปิ นกฺขตฺตนฺ ติ. อาถพฺพณิกา อาถพฺพณํ ปโยเชนฺติ, นคเร วา รุทฺเธ สงฺคาเม วา ปจฺจุปฏฺฐิเต ปรเสนปจฺจตฺถิเกสุ ปจฺจามิตฺเตสุ อีติํ อุปฺปาเทนฺติ, อุปทฺทวํ อุปฺปาเทนฺติ, โรคํ อุปฺปาเทนฺติ, ปชฺชรกํ กโรนฺติ, สูลํ กโรนฺติ, วิสูจิกํ กโรนฺติ, ปกฺขนฺทิกํ กโรนฺติ. เอวํ อาถพฺพณิกา อาถพฺพณํ ปโยเชนฺติ.
สุปินปาฐกา สุปินํ อาทิสนฺติ, โย ปุพฺพณฺหสมยํ สุปินํ ปสฺสติ, เอวํ วิปาโก โหติ. โย มชฺฌนฺหิกสมยํ สุปินํ ปสฺสติ, เอวํ วิปาโก โหติ. โย สายนฺหสมยํ สุปินํ ปสฺสติ, เอวํ วิปาโก โหติ. โย ปุริเม ยาเม… โย มชฺฌิเม ยาเม… โย ปจฺฉิเม ยาเม… โย ทกฺขิเณน ปเสฺสน นิปนฺโน… โย วาเมน ปเสฺสน นิปนฺโน… โย อุตฺตานํ นิปนฺโน… โย อวกุชฺช นิปนฺโน… โย จนฺทํ ปสฺสติ… โย สูริยํ ปสฺสติ… โย มหาสมุทฺทํ ปสฺสติ… โย สิเนรุํ ปพฺพตราชานํ ปสฺสติ… โย หตฺถิํ ปสฺสติ… โย อสฺสํ ปสฺสติ… โย รถํ ปสฺสติ… โย ปตฺติํ ปสฺสติ… โย เสนาพฺยูหํ ปสฺสติ… โย อารามรามเณยฺยกํ ปสฺสติ… โย วนรามเณยฺยกํ ปสฺสติ… โย ภูมิรามเณยฺยกํ ปสฺสติ… โย โปกฺขรณีรามเณยฺยกํ ปสฺสติ, เอวํ วิปาโก โหตีติ. เอวํ สุปินปาฐกา สุปินํ อาทิสนฺติ.
ลกฺขณปาฐกา ลกฺขณํ อาทิสนฺติ— มณิลกฺขณํ ทณฺฑลกฺขณํ วตฺถลกฺขณํ อสิลกฺขณํ อุสุลกฺขณํ ธนุลกฺขณํ อาวุธลกฺขณํ อิตฺถิลกฺขณํ ปุริสลกฺขณํ กุมาริกาลกฺขณํ กุมารลกฺขณํ ทาสิลกฺขณํ ทาสลกฺขณํ หตฺถิลกฺขณํ อสฺสลกฺขณํ มหิํสลกฺขณํ อุสภลกฺขณํ โคณลกฺขณํ อชลกฺขณํ เมณฺฑลกฺขณํ กุกฺกุฏลกฺขณํ วฏฺฏลกฺขณํ โคธาลกฺขณํ กณฺณิกาลกฺขณํ กจฺฉปลกฺขณํ มิคลกฺขณํ อิติ วาติ. เอวํ ลกฺขณปาฐกา ลกฺขณํ อาทิสนฺติ.
นกฺขตฺตปาฐกา นกฺขตฺตํ อาทิสนฺติ. อฏฺฐวีสติ นกฺขตฺตานิ. อิมินา นกฺขตฺเตน ฆรปฺปเวโส กตฺตพฺโพ, อิมินา นกฺขตฺเตน มกุฏํ พนฺธิตพฺพํ, อิมินา นกฺขตฺเตน วาเรยฺยํ กาเรตพฺพํ, อิมินา นกฺขตฺเตน พีชนีหาโร กตฺตพฺโพ, อิมินา นกฺขตฺเตน สํวาโส คนฺตพฺโพติ. เอวํ นกฺขตฺตปาฐกา นกฺขตฺตํ อาทิสนฺติ.
อาถพฺพณํ สุปินํ ลกฺขณํ, โน วิทเห อโถปิ นกฺขตฺตนฺ ติ. อาถพฺพณญฺจ สุปินญฺจ ลกฺขณญฺจ นกฺขตฺตญฺจ โน วิทเหยฺย น จเรยฺย น สมาจเรยฺย น สมาทาย วตฺเตยฺย. อถ วา น คเณฺหยฺย น อุคฺคเณฺหยฺย น ธาเรยฺย น อุปธาเรยฺย น อุปลกฺเขยฺย นปฺปโยเชยฺยาติ— อาถพฺพณํ สุปินํ ลกฺขณํ, โน วิทเห อโถปิ นกฺขตฺตํ.
วิรุตญฺจ คพฺภกรณํ, ติกิจฺฉํ มามโก น เสเวยฺยา ติ. วิรุตํ วุจฺจติ มิควากฺกํ. มิควากฺกปาฐกา มิควากฺกํ อาทิสนฺติ— สกุนฺตานํ วา จตุปฺปทานํ วา รุตํ วสฺสิตํ ชานนฺตีติ. เอวํ มิควากฺกปาฐกา มิควากฺกํ อาทิสนฺติ. คพฺภกรณียา คพฺภํ สณฺฐาเปนฺติ. ทฺวีหิ การเณหิ คพฺโภ น สณฺฐาติ— ปาณเกหิ วา วาตกุปฺเปหิ วา. ปาณกานํ วา วาตกุปฺปานํ วา ปฏิฆาตาย โอสธํ เทนฺตีติ. เอวํ คพฺภกรณียา คพฺภํ สณฺฐาเปนฺติ. ติกิจฺฉา ติ ปญฺจ ติกิจฺฉา— สาลากิยํ, สลฺลกตฺติยํ, กายติกิจฺฉํ, ภูติยํ, โกมารภจฺจํ. มามโก ติ พุทฺธมามโก ธมฺมมามโก สํฆมามโก, โส วา ภควนฺตํ มมายติ ภควา วา ตํ ปุคฺคลํ ปริคฺคณฺหาติ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “เย เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู กุหา ถทฺธา ลปา สิงฺคี อุนฺนฬา อสมาหิตา น เม เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู มามกา, อปคตา จ เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมา ธมฺมวินยา, น จ เต ภิกฺขู อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ. เย จ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขู นิกฺกุหา นิลฺลปา ธีรา อตฺถทฺธา สุสมาหิตา เต โข เม, ภิกฺขเว, ภิกฺขู มามกา น จ อปคตา เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมา ธมฺมวินยา, เต จ ภิกฺขู อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ.
กุหา ถทฺธา ลปา สิงฺคี,
อุนฺนฬา อสมาหิตา;_
น เต ธมฺเม วิรูหนฺติ,
สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิเต.
นิกฺกุหา นิลฺลปา ธีรา,
อตฺถทฺธา สุสมาหิตา;
เต เว ธมฺเม วิรูหนฺติ,
สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิเต”.
วิรุตญฺจ คพฺภกรณํ, ติกิจฺฉํ มามโก น เสเวยฺยา ติ. วิรุตญฺจ คพฺภกรณญฺจ ติกิจฺฉญฺจ มามโก น เสเวยฺย น นิเสเวยฺย น สํเสเวยฺย นปฺปฏิเสเวยฺย น จเรยฺย น สมาจเรยฺย น สมาทาย วตฺเตยฺย. อถ วา น คเณฺหยฺย น อุคฺคเณฺหยฺย น ธาเรยฺย น อุปธาเรยฺย น อุปลกฺเขยฺย นปฺปโยเชยฺยาติ— วิรุตญฺจ คพฺภกรณํ ติกิจฺฉํ มามโก น เสเวยฺย.
เตนาห ภควา—
“อาถพฺพณํ สุปินํ ลกฺขณํ,
โน วิทเห อโถปิ นกฺขตฺตํ;
วิรุตญฺจ คพฺภกรณํ,
ติกิจฺฉํ มามโก น เสเวยฺยา”ติ.
นินฺทาย นปฺปเวเธยฺย,
น อุนฺนเมยฺย ปสํสิโต ภิกฺขุ;
โลภํ สห มจฺฉริเยน,
โกธํ เปสุณิยญฺจ ปนุเทยฺย.
นินฺทาย นปฺปเวเธยฺยา ติ. อิเธกจฺเจ ภิกฺขู นินฺทนฺติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนา นินฺทนฺติ ครหนฺติ อุปวทนฺติ, นินฺทิโต ครหิโต อุปวทิโต นินฺทาย ครหาย อุปวาเทน อกิตฺติยา อวณฺณหาริกาย น เวเธยฺย นปฺปเวเธยฺย น สมฺปเวเธยฺย น ตเสยฺย น อุตฺตเสยฺย น ปริตเสยฺย น ภาเยยฺย น สนฺตาสํ อาปชฺเชยฺย, อภีรู อสฺส อฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี, ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหเรยฺยาติ— นินฺทาย นปฺปเวเธยฺย.
น อุนฺนเมยฺย ปสํสิโต ภิกฺขู ติ. อิเธกจฺเจ ภิกฺขู ปสํสนฺติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนา ปสํสนฺติ โถเมนฺติ กิตฺเตนฺติ วณฺเณนฺติ, ปสํสิโต โถมิโต กิตฺติโต วณฺณิโต ปสํสาย โถมเนน กิตฺติยา วณฺณหาริกาย อุนฺนติํ น กเรยฺย อุนฺนมํ น กเรยฺย มานํ น กเรยฺย ถมฺภํ น กเรยฺย, น เตน มานํ ชเนยฺย น เตน ถทฺโธ อสฺส ปตฺถทฺโธ ปคฺคหิตสิโรติ— น อุนฺนเมยฺย ปสํสิโต ภิกฺขุ.
โลภํ สห มจฺฉริเยน, โกธํ เปสุณิยญฺจ ปนุเทยฺยา ติ. โลโภ ติ โย โลโภ ลุพฺภนา ลุพฺภิตตฺตํ สาราโค สารชฺชนา สารชฺชิตตฺตํ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. มจฺฉริยนฺ ติ ปญฺจ มจฺฉริยานิ— อาวาสมจฺฉริยํ …เป… คาโห วุจฺจติ มจฺฉริยํ. โกโธ ติ โย จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต ปฏิฆํ ปฏิวิโรโธ, โกโป ปโกโป สมฺปโกโป, โทโส ปโทโส สมฺปโทโส, จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส, โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ, โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ, พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ, วิโรโธ ปฏิวิโรโธ จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส. เปสุญฺญนฺ ติ อิเธกจฺโจ ปิสุณวาโจ โหติ อิโต สุตฺวา อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา อิเมสํ อกฺขาตา อมูสํ เภทาย. อิติ สมคฺคานํ วา เภตฺตา ภินฺนานํ วา อนุปฺปทาตา, วคฺคาราโม วคฺครโต วคฺคนนฺที วคฺคกรณิํ วาจํ ภาสิตา โหติ— อิทํ วุจฺจติ เปสุญฺญํ.
อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ เปสุญฺญํ อุปสํหรติ— ปิยกมฺยตาย วา เภทาธิปฺปาเยน วา. กถํ ปิยกมฺยตาย เปสุญฺญํ อุปสํหรติ? อิมสฺส ปิโย ภวิสฺสามิ มนาโป ภวิสฺสามิ วิสฺสาสิโก ภวิสฺสามิ อพฺภนฺตริโก ภวิสฺสามิ สุหทโย ภวิสฺสามีติ. เอวํ ปิยกมฺยตาย เปสุญฺญํ อุปสํหรติ. กถํ เภทาธิปฺปาเยน เปสุญฺญํ อุปสํหรติ? กถํ อิเม นานา อสฺสุ วินา อสฺสุ วคฺคา อสฺสุ ทฺวิธา อสฺสุ ทฺเวชฺฌา อสฺสุ ทฺเว ปกฺขา อสฺสุ ภิชฺเฌยฺยุํ น สมาคจฺเฉยฺยุํ ทุกฺขํ น ผาสุ วิหเรยฺยุนฺติ. เอวํ เภทาธิปฺปาเยน เปสุญฺญํ อุปสํหรติ. โลภํ สห มจฺฉริเยน, โกธํ เปสุณิยญฺจ ปนุเทยฺยา ติ. โลภญฺจ มจฺฉริยญฺจ โกธญฺจ เปสุญฺญญฺจ นุเทยฺย ปนุเทยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ— โลภํ สห มจฺฉริเยน, โกธํ เปสุณิยญฺจ ปนุเทยฺย.
เตนาห ภควา—
“นินฺทาย นปฺปเวเธยฺย,
น อุนฺนเมยฺย ปสํสิโต ภิกฺขุ;
โลภํ สห มจฺฉริเยน,
โกธํ เปสุณิยญฺจ ปนุเทยฺยา”ติ.
กยวิกฺกเย น ติฏฺเฐยฺย,
อุปวาทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจิ;
คาเม จ นาภิสชฺเชยฺย,
ลาภกมฺยา ชนํ น ลปเยยฺย.
กยวิกฺกเย น ติฏฺเฐยฺยา ติ. เย กยวิกฺกยา วินเย ปฏิกฺขิตฺตา น เต อิมสฺมิํ อตฺเถ อธิปฺเปตา. กถํ กยวิกฺกเย ติฏฺฐติ? ปญฺจนฺนํ สทฺธิํ ปตฺตํ วา จีวรํ วา อญฺญํ วา กิญฺจิ ปริกฺขารํ วญฺจนิยํ วา กโรนฺโต อุทยํ วา ปตฺถยนฺโต ปริวตฺเตติ. เอวํ กยวิกฺกเย ติฏฺฐติ. กถํ กยวิกฺกเย น ติฏฺฐติ? ปญฺจนฺนํ สทฺธิํ ปตฺตํ วา จีวรํ วา อญฺญํ วา กิญฺจิ ปริกฺขารํ น วญฺจนิยํ วา กโรนฺโต น อุทยํ วา ปตฺถยนฺโต ปริวตฺเตติ. เอวํ กยวิกฺกเย น ติฏฺฐติ. กยวิกฺกเย น ติฏฺเฐยฺยา ติ. กยวิกฺกเย น ติฏฺเฐยฺย น สนฺติฏฺเฐยฺย, กยวิกฺกยํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, กยวิกฺกยา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ— กยวิกฺกเย น ติฏฺเฐยฺย.
อุปวาทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจี ติ. กตเม อุปวาทกราติ กิเลสา? สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา อิทฺธิมนฺโต ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุโน, เต ทูรโตปิ ปสฺสนฺติ อาสนฺนาปิ น ทิสฺสนฺติ เจตสาปิ จิตฺตํ ปชานนฺติ, เทวตาปิ โข สนฺติ อิทฺธิมนฺตินิโย ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุนิโย, ตา ทูรโตปิ ปสฺสนฺติ, อาสนฺนาปิ น ทิสฺสนฺติ เจตสาปิ จิตฺตํ ปชานนฺติ. เต โอฬาริเกหิ วา กิเลเสหิ มชฺฌิเมหิ วา กิเลเสหิ สุขุเมหิ วา กิเลเสหิ อุปวเทยฺยุํ. กตเม โอฬาริกา กิเลสา? กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ— อิเม วุจฺจนฺติ โอฬาริกา กิเลสา. กตเม มชฺฌิมา กิเลสา? กามวิตกฺโก พฺยาปาทวิตกฺโก วิหิํสาวิตกฺโก— อิเม วุจฺจนฺติ มชฺฌิมา กิเลสา. กตเม สุขุมา กิเลสา? ญาติวิตกฺโก, ชนปทวิตกฺโก, อมรวิตกฺโก, ปรานุทยตา ปฏิสญฺญุตฺโต วิตกฺโก, ลาภสกฺการสิโลกปฏิสญฺญุตฺโต วิตกฺโก, อนวญฺญตฺติปฏิสญฺญุตฺโต วิตกฺโก— อิเม วุจฺจนฺติ สุขุมา กิเลสา. เต โอฬาริเกหิ วา กิเลเสหิ มชฺฌิเมหิ วา กิเลเสหิ สุขุเมหิ วา กิเลเสหิ น อุปวเทยฺย อุปวาทํ น กเรยฺย อุปวาทกเร กิเลเส น กเรยฺย น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺย, อุปวาทกเร กิเลเส ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, อุปวาทกเรหิ กิเลเสหิ อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺย. กุหิญฺจี ติ กุหิญฺจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ— อุปวาทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจิ.
คาเม จ นาภิสชฺเชยฺยา ติ. กถํ คาเม สชฺชติ? อิธ ภิกฺขุ คาเม คิหีหิ สํสฏฺโฐ วิหรติ สหนนฺที สหโสกี สุขิเตสุ สุขิโต ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ อตฺตนา โวโยคํ อาปชฺชติ. เอวมฺปิ คาเม สชฺชติ.
อถ วา ภิกฺขุ ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย ปวิสติ อรกฺขิเตเนว กาเยน อรกฺขิตาย วาจาย อรกฺขิเตน จิตฺเตน อนุปฏฺฐิตาย สติยา อสํวุเตหิ อินฺทฺริเยหิ. โส ตตฺร ตตฺร สชฺชติ ตตฺร ตตฺร คณฺหาติ ตตฺร ตตฺร พชฺฌติ ตตฺร ตตฺร อนยพฺยสนํ อาปชฺชติ. เอวมฺปิ คาเม สชฺชติ.
กถํ คาเม น สชฺชติ? อิธ ภิกฺขุ คาเม คิหีหิ อสํสฏฺโฐ วิหรติ น สหนนฺที น สหโสกี น สุขิเตสุ สุขิโต น ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ น อตฺตนา โวโยคํ อาปชฺชติ. เอวมฺปิ คาเม น สชฺชติ.
อถ วา ภิกฺขุ ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย ปวิสติ รกฺขิเตเนว กาเยน รกฺขิตาย วาจาย รกฺขิเตน จิตฺเตน อุปฏฺฐิตาย สติยา สํวุเตหิ อินฺทฺริเยหิ. โส ตตฺร ตตฺร น สชฺชติ ตตฺร ตตฺร น คณฺหาติ ตตฺร ตตฺร น พชฺฌติ ตตฺร ตตฺร น อนยพฺยสนํ อาปชฺชติ. เอวมฺปิ คาเม น สชฺชติ. คาเม จ นาภิสชฺเชยฺยา ติ คาเม น สชฺเชยฺย น คเณฺหยฺย น พชฺเฌยฺย น ปลิพชฺเฌยฺย, อคิทฺโธ อสฺส อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺโฌสนฺโน วีตเคโธ วิคตเคโธ จตฺตเคโธ …เป… พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหเรยฺยาติ— คาเม จ นาภิสชฺเชยฺย.
ลาภกมฺยา ชนํ น ลปเยยฺยา ติ. กตมา ลปนา? ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิตสฺส ปาปิจฺฉสฺส อิจฺฉาปกตสฺส อามิสจกฺขุกสฺส โลกธมฺมครุกสฺส ยา ปเรสํ อาลปนา ลปนา สลฺลปนา อุลฺลปนา สมุลฺลปนา อุนฺนหนา สมุนฺนหนา อุกฺกาจนา สมุกฺกาจนา อนุปิยภาณิตา จาฏุกมฺยตา มุคฺคสูปฺยตา ปาริภฏฺยตา ปรปิฏฺฐิมํสิกตา, ยา ตตฺถ สณฺหวาจตา สขิลวาจตา สิถิลวาจตา อผรุสวาจตา— อยํ วุจฺจติ ลปนา.
อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ ชนํ ลปติ— อตฺตานํ วา นีจํ ฐเปนฺโต ปรํ อุจฺจํ ฐเปนฺโต ชนํ ลปติ, อตฺตานํ วา อุจฺจํ ฐเปนฺโต ปรํ นีจํ ฐเปนฺโต ชนํ ลปติ. กถํ อตฺตานํ นีจํ ฐเปนฺโต ปรํ อุจฺจํ ฐเปนฺโต ชนํ ลปติ? “ตุมฺเห เม พหูปการา, อหํ ตุมฺเห นิสฺสาย ลภามิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ, เยปิ เม อญฺเญ ทาตุํ วา กาตุํ วา มญฺญนฺติ, ตุมฺเห นิสฺสาย ตุมฺเห สมฺปสฺสนฺตา ยมฺปิ เม ปุราณํ มาตาเปตฺติกํ นามเธยฺยํ ตมฺปิ เม อนฺตรหิตํ. ตุมฺเหหิ อหํ ญายามิ อสุกสฺส กุลูปโก อสุกาย กุลูปโก”ติ. เอวํ อตฺตานํ นีจํ ฐเปนฺโต ปรํ อุจฺจํ ฐเปนฺโต ชนํ ลปติ.
กถํ อตฺตานํ อุจฺจํ ฐเปนฺโต ปรํ นีจํ ฐเปนฺโต ชนํ ลปติ? “อหํ ตุมฺหากํ พหูปกาโร, ตุมฺเห มํ อาคมฺม พุทฺธํ สรณํ คตา, ธมฺมํ สรณํ คตา, สํฆํ สรณํ คตา, ปาณาติปาตา ปฏิวิรตา, อทินฺนาทานา ปฏิวิรตา, กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรตา, มุสาวาทา ปฏิวิรตา, สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺฐานา ปฏิวิรตา. อหํ ตุมฺหากํ อุทฺเทสํ เทมิ, ปริปุจฺฉํ เทมิ, อุโปสถํ อาจิกฺขามิ, นวกมฺมํ อธิฏฺฐามิ. อถ ปน ตุมฺเห มํ อุชฺฌิตฺวา อญฺเญ สกฺกโรถ ครุํ กโรถ มาเนถ ปูเชถา”ติ. เอวํ อตฺตานํ อุจฺจํ ฐเปนฺโต ปรํ นีจํ ฐเปนฺโต ชนํ ลปติ.
ลาภกมฺยา ชนํ น ลปเยยฺยา ติ. ลาภเหตุ ลาภปจฺจยา ลาภการณา ลาภาภินิพฺพตฺติยา ลาภํ ปริปาเจนฺโต ชนํ น ลปเยยฺย, ลปนํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, ลปนา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ— ลาภกมฺยา ชนํ น ลปเยยฺย.
เตนาห ภควา—
“กยวิกฺกเย น ติฏฺเฐยฺย,
อุปวาทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจิ;_
คาเม จ นาภิสชฺเชยฺย,
ลาภกมฺยา ชนํ น ลปเยยฺยา”ติ.
น จ กตฺถิโก สิยา ภิกฺขุ,
น จ วาจํ ปยุตฺตํ ภาเสยฺย;
ปาคพฺภิยํ น สิกฺเขยฺย,
กถํ วิคฺคาหิกํ น กถเยยฺย.
น จ กตฺถิโก สิยา ภิกฺขู ติ. อิเธกจฺโจ กตฺถี โหติ วิกตฺถี. โส กตฺถติ วิกตฺถติ อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโนติ วา วตสมฺปนฺโนติ วา สีลพฺพตสมฺปนฺโนติ วา ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนา. อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโตติ วา มหาโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา …เป… สุตฺตนฺติโกติ วา วินยธโรติ วา ธมฺมกถิโกติ วา อารญฺญิโกติ วา …เป… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา กตฺถติ วิกตฺถติ. เอวํ น กตฺเถยฺย น วิกตฺเถยฺย, กตฺถํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, กตฺถนา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ— น จ กตฺถิโก สิยา ภิกฺขุ.
น จ วาจํ ปยุตฺตํ ภาเสยฺยา ติ. กตมา ปยุตฺตวาจา? อิเธกจฺโจ จีวรปยุตฺตํ วาจํ ภาสติ, ปิณฺฑปาตปยุตฺตํ วาจํ ภาสติ, เสนาสนปยุตฺตํ วาจํ ภาสติ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารปยุตฺตํ วาจํ ภาสติ— อยมฺปิ วุจฺจติ ปยุตฺตวาจา.
อถ วา จีวรเหตุ ปิณฺฑปาตเหตุ เสนาสนเหตุ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารเหตุ สจฺจมฺปิ ภณติ มุสาปิ ภณติ, ปิสุณมฺปิ ภณติ อปิสุณมฺปิ ภณติ, ผรุสมฺปิ ภณติ อผรุสมฺปิ ภณติ, สมฺผปฺปลาปมฺปิ ภณติ อสมฺผปฺปลาปมฺปิ ภณติ, มนฺตาปิ วาจํ ภาสติ— อยมฺปิ วุจฺจติ ปยุตฺตวาจา. อถ วา ปสนฺนจิตฺโต ปเรสํ ธมฺมํ เทเสติ— “อโห วต เม ธมฺมํ สุเณยฺยุํ, สุตฺวาว ธมฺมํ ปสีเทยฺยุํ, ปสนฺนา จ เม ปสนฺนาการํ กเรยฺยุนฺ”ติ— อยํ วุจฺจติ ปยุตฺตวาจา. น จ วาจํ ปยุตฺตํ ภาเสยฺยา ติ. อนฺตมโส ธมฺมเทสนํ วาจํ อุปาทาย ปยุตฺตวาจํ น ภาเสยฺย น กเถยฺย น ภเณยฺย น ทีเปยฺย น โวหเรยฺย, ปยุตฺตํ วาจํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, ปยุตฺตวาจาย อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ— น จ วาจํ ปยุตฺตํ ภาเสยฺย.
ปาคพฺภิยํ น สิกฺเขยฺยา ติ. ปาคพฺภิยนฺ ติ ตีณิ ปาคพฺภิยานิ— กายิกํ ปาคพฺภิยํ, วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ, เจตสิกํ ปาคพฺภิยํ. กตมํ กายิกํ ปาคพฺภิยํ? อิเธกจฺโจ สํฆคโตปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ, คณคโตปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ, โภชนสาลายมฺปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ, ชนฺตาฆเรปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ, อุทกติตฺเถปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ, อนฺตรฆรํ ปวิสนฺโตปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ, อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ.
กถํ สํฆคโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกจฺโจ สํฆคโต อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู ฆฏฺฏยนฺโตปิ ติฏฺฐติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ นิสีทติ, ปุรโตปิ ติฏฺฐติ, ปุรโตปิ นิสีทติ, อุจฺเจปิ อาสเน นิสีทติ, สสีสํ ปารุปิตฺวา นิสีทติ, ฐิตโกปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติ. เอวํ สํฆคโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ.
กถํ คณคโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกจฺโจ คณคโต อจิตฺตีการกโต เถรานํ ภิกฺขูนํ อนุปาหนานํ จงฺกมนฺตานํ เสาปาหโน จงฺกมติ, นีเจ จงฺกเม จงฺกมนฺตานํ อุจฺเจ จงฺกเม จงฺกมติ, ฉมาย จงฺกมนฺตานํ จงฺกเม จงฺกมติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ ติฏฺฐติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ นิสีทติ, ปุรโตปิ ติฏฺฐติ, ปุรโตปิ นิสีทติ, อุจฺเจปิ อาสเน นิสีทติ, สสีสํ ปารุปิตฺวาปิ นิสีทติ, ฐิโตปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติ. เอวํ คณคโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ.
กถํ โภชนสาลายํ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกจฺโจ โภชนสาลายํ อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู อนุปขชฺช นิสีทติ, นเวปิ ภิกฺขู อาสเนน ปฏิพาหติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ ติฏฺฐติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ นิสีทติ, ปุรโตปิ ติฏฺฐติ, ปุรโตปิ นิสีทติ, อุจฺเจปิ อาสเน นิสีทติ, สสีสํ ปารุปิตฺวา นิสีทติ, ฐิตโกปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติ. เอวํ โภชนสาลายํ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ.
กถํ ชนฺตาฆเร กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกจฺโจ ชนฺตาฆเร อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู ฆฏฺฏยนฺโตปิ ติฏฺฐติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ นิสีทติ, ปุรโตปิ ติฏฺฐติ, ปุรโตปิ นิสีทติ, อุจฺเจปิ อาสเน นิสีทติ, อนาปุจฺฉาปิ กฏฺฐํ ปกฺขิปติ, อนาปุจฺฉาปิ ทฺวารํ ปิทหติ. เอวํ ชนฺตาฆเร กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ.
กถํ อุทกติตฺเถ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกจฺโจ อุทกติตฺเถ อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู ฆฏฺฏยนฺโตปิ โอตรติ, ปุรโตปิ โอตรติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ นฺหายติ, ปุรโตปิ นฺหายติ, อุปริโตปิ นฺหายติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ อุตฺตรติ, ปุรโตปิ อุตฺตรติ, อุปริโตปิ อุตฺตรติ. เอวํ อุทกติตฺเถ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ.
กถํ อนฺตรฆรํ ปวิสนฺโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกจฺโจ อนฺตรฆรํ ปวิสนฺโต อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู ฆฏฺฏยนฺโตปิ คจฺฉติ, ปุรโตปิ คจฺฉติ, โวกฺกมฺมาปิ เถรานํ ภิกฺขูนํ ปุรโต คจฺฉติ. เอวํ อนฺตรฆรํ ปวิสนฺโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ.
กถํ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกจฺโจ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ “น ปวิส, ภนฺเต”ติ วุจฺจมาโน ปวิสติ, “น ติฏฺฐ, ภนฺเต”ติ วุจฺจมาโน ติฏฺฐติ, “น นิสีท, ภนฺเต”ติ วุจฺจมาโน นิสีทติ, อโนกาสมฺปิ ปวิสติ, อโนกาเสปิ ติฏฺฐติ, อโนกาเสปิ นิสีทติ, ยานิปิ ตานิ โหนฺติ กุลานํ โอวรกานิ คูฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ จ, ยตฺถ กุลิตฺถิโย กุลธีตโร กุลสุณฺหาโย กุลกุมาริโย นิสีทนฺติ ตตฺถปิ สหสา ปวิสติ, กุมารกสฺสปิ สีสํ ปรามสติ. เอวํ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ— อิทํ กายิกํ ปาคพฺภิยํ.
กตมํ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ? อิเธกจฺโจ สํฆคโตปิ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ, คณคโตปิ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ, อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐปิ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ. กถํ สํฆคโต วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกจฺโจ สํฆคโต อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู อนาปุจฺฉํ วา อนชฺฌิฏฺโฐ วา อารามคตานํ ภิกฺขูนํ ธมฺมํ ภณติ, ปญฺหํ วิสชฺเชติ, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสติ, ฐิตโกปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติ. เอวํ สํฆคโต วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ.
กถํ คณคโต วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกจฺโจ คณคโต อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู อนาปุจฺฉํ วา อนชฺฌิฏฺโฐ วา อารามคตานํ ภิกฺขูนํ ธมฺมํ ภณติ, ปญฺหํ วิสชฺเชติ, ฐิตโกปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติ; อารามคตานํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ ธมฺมํ ภณติ, ปญฺหํ วิสชฺเชติ, ฐิตโกปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติ. เอวํ คณคโต วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ.
กถํ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ? อิเธกจฺโจ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ อิตฺถิํ วา กุมาริํ วา เอวมาห— “อิตฺถนฺนาเม อิตฺถงฺโคตฺเต กิํ อตฺถิ? ยาคุ อตฺถิ, ภตฺตํ อตฺถิ, ขาทนียํ อตฺถิ? กิํ ปิวิสฺสาม, กิํ ภุญฺชิสฺสาม, กิํ ขาทิสฺสาม, กิํ วา อตฺถิ, กิํ วา เม ทสฺสถา”ติ วิปฺปลปติ. เอวํ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทเสฺสติ— อิทํ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ.
กตมํ เจตสิกํ ปาคพฺภิยํ? อิเธกจฺโจ น อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโต สมาโน อุจฺจา กุลา ปพฺพชิเตน สทฺธิํ สทิสํ อตฺตานํ กโรติ จิตฺเตน, น มหาโภคกุลา ปพฺพชิโต สมาโน มหาโภคกุลา ปพฺพชิเตน สทฺธิํ สทิสํ อตฺตานํ กโรติ จิตฺเตน, น อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโต สมาโน อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิเตน สทฺธิํ สทิสํ อตฺตานํ กโรติ จิตฺเตน, น สุตฺตนฺติโก สมาโน สุตฺตนฺติเกน สทฺธิํ สทิสํ อตฺตานํ กโรติ จิตฺเตน, น วินยธโร สมาโน … น ธมฺมกถิโก สมาโน… น อารญฺญิโก สมาโน… น ปิณฺฑปาติโก สมาโน… น ปํสุกูลิโก สมาโน… น เตจีวริโก สมาโน… น สปทานจาริโก สมาโน… น ขลุปจฺฉาภตฺติโก สมาโน… น เนสชฺชิโก สมาโน… น ยถาสนฺถติโก สมาโน ยถาสนฺถติเกน สทฺธิํ สทิสํ อตฺตานํ กโรติ จิตฺเตน, น ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภี สมาโน ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภินา สทฺธิํ สทิสํ อตฺตานํ กโรติ จิตฺเตน, น ทุติยสฺส ฌานสฺส… น ตติยสฺส ฌานสฺส… น จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภี สมาโน… น อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภี สมาโน… น วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา… น อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา… น เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภี สมาโน เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภินา สทฺธิํ สทิสํ อตฺตานํ กโรติ จิตฺเตน— อิทํ เจตสิกํ ปาคพฺภิยํ. น สิกฺเขยฺยา ติ ปาคพฺภิยํ น สิกฺเขยฺย น จเรยฺย น อาจเรยฺย น สมาจเรยฺย น สมาทาย วตฺเตยฺย, ปาคพฺภิยํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, ปาคพฺภิยา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ— ปาคพฺภิยํ น สิกฺเขยฺย.
กถํ วิคฺคาหิกํ น กถเยยฺยา ติ. กตมา วิคฺคาหิกา กถา? อิเธกจฺโจ เอวรูปิํ กถํ กตฺตา โหติ— “น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ …เป… นิพฺเพเฐหิ วา สเจ ปโหสี”ติ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “วิคฺคาหิกาย โข, โมคฺคลฺลาน, กถาย สติ กถาพาหุลฺลํ ปาฏิกงฺขํ, กถาพาหุเลฺล สติ อุทฺธจฺจํ, อุทฺธตสฺส อสํวโร, อสํวุตสฺส อารา จิตฺตํ สมาธิมฺหา”ติ. กถํ วิคฺคาหิกํ น กถเยยฺยา ติ. วิคฺคาหิกํ กถํ น กเถยฺย น ภเณยฺย น ทีเปยฺย น โวหเรยฺย, วิคฺคาหิกํ กถํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, วิคฺคาหิกกถาย อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ— กถํ วิคฺคาหิกํ น กถเยยฺย.
เตนาห ภควา—
“น จ กตฺถิโก สิยา ภิกฺขุ,
น จ วาจํ ปยุตฺตํ ภาเสยฺย;
ปาคพฺภิยํ น สิกฺเขยฺย,
กถํ วิคฺคาหิกํ น กถเยยฺยา”ติ.
โมสวชฺเช น นิเยฺยถ,
สมฺปชาโน สฐานิ น กยิรา;
อถ ชีวิเตน ปญฺญาย,
สีลพฺพเตน นาญฺญมติมญฺเญ.
โมสวชฺเช น นิเยฺยถา ติ. โมสวชฺชํ วุจฺจติ มุสาวาโท. อิเธกจฺโจ สภคฺคโต วา ปริสคฺคโต วา …เป… อามิสกิญฺจิกฺขเหตุ วา สมฺปชานมุสา ภาสิตา โหติ— อิทํ วุจฺจติ โมสวชฺชํ. อปิ จ ตีหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ— ปุพฺเพวสฺส โหติ “มุสา ภณิสฺสนฺ”ติ, ภณนฺตสฺส โหติ “มุสา ภณามี”ติ, ภณิตสฺส โหติ “มุสา มยา ภณิตนฺ”ติ, อิเมหิ ตีหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ. อปิ จ จตูหากาเรหิ… ปญฺจหากาเรหิ… ฉหากาเรหิ… สตฺตหากาเรหิ… อฏฺฐหากาเรหิ… มุสาวาโท โหติ— ปุพฺเพวสฺส โหติ “มุสา ภณิสฺสนฺ”ติ, ภณนฺตสฺส โหติ “มุสา ภณามี”ติ, ภณิตสฺส โหติ “มุสา มยา ภณิตนฺ”ติ วินิธาย ทิฏฺฐิํ วินิธาย ขนฺติํ วินิธาย รุจิํ วินิธาย สญฺญํ วินิธาย ภาวํ— อิเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ. โมสวชฺเช น นิเยฺยถา ติ. โมสวชฺเช น ยาเยยฺย น นิยฺยาเยยฺย น วเหยฺย น สํหเรยฺย, โมสวชฺชํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, โมสวชฺชา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ— โมสวชฺเช น นิเยฺยถ.
สมฺปชาโน สฐานิ น กยิรา ติ. กตมํ สาเฐยฺยํ? อิเธกจฺโจ สโฐ โหติ ปริสโฐ, ยํ ตตฺถ สฐํ สฐตา สาเฐยฺยํ กกฺกรตา กกฺกริยํ ปริกฺขตฺตตา ปาริกฺขตฺติยํ— อิทํ วุจฺจติ สาเฐยฺยํ. สมฺปชาโน สฐานิ น กยิรา ติ. สมฺปชาโน หุตฺวา สาเฐยฺยํ น กเรยฺย น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺย, สาเฐยฺยํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, สาเฐยฺยา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ— สมฺปชาโน สฐานิ น กยิรา.
อถ ชีวิเตน ปญฺญาย, สีลพฺพเตน นาญฺญมติมญฺเญ ติ. อถา ติ ปทสนฺธิ …เป… ปทานุปุพฺพตาเปตํ— อถาติ. อิเธกจฺโจ ลูขชีวิตํ ชีวนฺโต ปรํ ปณีตชีวิตํ ชีวนฺตํ อติมญฺญติ— “กิํ ปนายํ พหุลาชีโว สพฺพํ สมฺภกฺเขติ, เสยฺยถิทํ— มูลพีชํ ขนฺธพีชํ ผฬุพีชํ อคฺคพีชํ พีชพีชเมว ปญฺจมํ อสนิวิจกฺกทนฺตกูฏสมณปฺปธาเนนา”ติ. โส ตาย ลูขชีวิตาย ปรํ ปณีตชีวิตํ ชีวนฺตํ อติมญฺญติ.
อิเธกจฺโจ ปณีตชีวิตํ ชีวนฺโต ปรํ ลูขชีวิตํ ชีวนฺตํ อติมญฺญติ— “กิํ ปนายํ อปฺปปุญฺโญ อปฺเปสกฺโข น ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺ”ติ. โส ตาย ปณีตชีวิตาย ปรํ ลูขชีวิตํ ชีวนฺตํ อติมญฺญติ. อิเธกจฺโจ ปญฺญาสมฺปนฺโน โหติ. โส ปุฏฺโฐ ปญฺหํ วิสชฺเชติ. ตสฺส เอวํ โหติ— “อหมสฺมิ ปญฺญาสมฺปนฺโน, อิเม ปนญฺเญ น ปญฺญาสมฺปนฺนา”ติ. โส ตาย ปญฺญาสมฺปทาย ปรํ อติมญฺญติ. อิเธกจฺโจ สีลสมฺปนฺโน โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. ตสฺส เอวํ โหติ— “อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโน, อิเม ปนญฺเญ ภิกฺขู ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา”ติ. โส ตาย สีลสมฺปทาย ปรํ อติมญฺญติ. อิเธกจฺโจ วตสมฺปนฺโน โหติ อารญฺญิโก วา ปิณฺฑปาติโก วา ปํสุกูลิโก วา เตจีวริโก วา สปทานจาริโก วา ขลุปจฺฉาภตฺติโก วา เนสชฺชิโก วา ยถาสนฺถติโก วา. ตสฺส เอวํ โหติ— “อหมสฺมิ วตสมฺปนฺโน, อิเม ปนญฺเญ น วตสมฺปนฺนา”ติ. โส ตาย วตสมฺปทาย ปรํ อติมญฺญติ. อถ ชีวิเตน ปญฺญาย, สีลพฺพเตน นาญฺญมติมญฺเญ ติ. ลูขชีวิตาย วา ปณีตชีวิตาย วา ปญฺญาสมฺปทาย วา สีลสมฺปทาย วา วตสมฺปทาย วา ปรํ นาติมญฺเญยฺย, นาวชาเนยฺย, น เตน มานํ ชเนยฺย, น เตน ถทฺโธ อสฺส, ปตฺถทฺโธ ปคฺคหิตสิโรติ— อถ ชีวิเตน ปญฺญาย สีลพฺพเตน นาญฺญมติมญฺเญ.
เตนาห ภควา—
“โมสวชฺเช น นิเยฺยถ,
สมฺปชาโน สฐานิ น กยิรา;
อถ ชีวิเตน ปญฺญาย,
สีลพฺพเตน นาญฺญมติมญฺเญ”ติ.
สุตฺวา รุสิโต พหุํ วาจํ,
สมณานํ วา ปุถุชนานํ;
ผรุเสน เน น ปฏิวชฺชา,
น หิ สนฺโต ปฏิเสนิํ กโรนฺติ.
สุตฺวา รุสิโต พหุํ วาจํ, สมณานํ ปุถุชนานนฺ ติ. รุสิโต ติ ทูสิโต ขุํสิโต ฆฏฺฏิโต วมฺภิโต ครหิโต อุปวทิโต. สมณานนฺ ติ เย เกจิ อิโต พหิทฺธา ปริพฺพชูปคตา ปริพฺพชสมาปนฺนา. ปุถุชนานนฺ ติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ, เต พหุกาหิ วาจาหิ อนิฏฺฐาหิ อกนฺตาหิ อมนาปาหิ อกฺโกเสยฺยุํ ปริภาเสยฺยุํ โรเสยฺยุํ วิโรเสยฺยุํ หิํเสยฺยุํ วิหิํเสยฺยุํ เหเฐยฺยุํ วิเหเฐยฺยุํ ฆาเตยฺยุํ อุปฆาเตยฺยุํ อุปฆาตํ กเรยฺยุํ เตสํ พหุํ วาจํ อนิฏฺฐํ อกนฺตํ อมนาปํ สุตฺวา สุณิตฺวา อุคฺคหิตฺวา อุปธารยิตฺวา อุปลกฺขยิตฺวาติ— สุตฺวา รุสิโต พหุํ วาจํ, สมณานํ วา ปุถุชนานํ.
ผรุเสน เน น ปฏิวชฺชา ติ. ผรุเสนา ติ ผรุเสน กกฺขเฬน น ปฏิวชฺชา นปฺปฏิภเณยฺย, อกฺโกสนฺตํ น ปจฺจกฺโกเสยฺย, โรสนฺตํ นปฺปฏิโรเสยฺย, ภณฺฑนํ นปฺปฏิภณฺเฑยฺย น กลหํ กเรยฺย น ภณฺฑนํ กเรยฺย น วิคฺคหํ กเรยฺย น วิวาทํ กเรยฺย น เมธคํ กเรยฺย, กลหภณฺฑนวิคฺคหวิวาทเมธคํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, กลหภณฺฑนวิคฺคหวิวาทเมธคา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ— ผรุเสน เน น ปฏิวชฺชา.
น หิ สนฺโต ปฏิเสนิํ กโรนฺตี ติ. สนฺโต ติ ราคสฺส สนฺตตฺตา สนฺโต, โทสสฺส… โมหสฺส… โกธสฺส… อุปนาหสฺส …เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปสฺสทฺธตฺตา สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ— สนฺโต. น หิ สนฺโต ปฏิเสนิํ กโรนฺตี ติ. สนฺโต ปฏิเสนิํ ปฏิมลฺลํ ปฏิกณฺฏกํ ปฏิปกฺขํ น กโรนฺติ น ชเนนฺติ น สญฺชเนนฺติ น นิพฺพตฺเตนฺติ นาภินิพฺพตฺเตนฺตีติ— น หิ สนฺโต ปฏิเสนิํ กโรนฺติ.
เตนาห ภควา—
“สุตฺวา รุสิโต พหุํ วาจํ,
สมณานํ วา ปุถุชนานํ;
ผรุเสน เน น ปฏิวชฺชา,
น หิ สนฺโต ปฏิเสนิํ กโรนฺตี”ติ.
เอตญฺจ ธมฺมมญฺญาย,
วิจินํ ภิกฺขุ สทา สโต สิกฺเข;
สนฺตีติ นิพฺพุติํ ญตฺวา,
สาสเน โคตมสฺส นปฺปมชฺเชยฺย.
เอตญฺจ ธมฺมมญฺญายา ติ. เอตนฺ ติ อาจิกฺขิตํ เทสิตํ ปญฺญปิตํ ปฏฺฐปิตํ วิวฏํ วิภตฺตํ อุตฺตานีกตํ ปกาสิตํ ธมฺมํ อญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ. เอวมฺปิ เอตญฺจ ธมฺมมญฺญาย. อถ วา สมญฺจ วิสมญฺจ ปถญฺจ วิปถญฺจ สาวชฺชญฺจ อนวชฺชญฺจ หีนญฺจ ปณีตญฺจ กณฺหญฺจ สุกฺกญฺจ วิญฺญูครหิตญฺจ วิญฺญูปสตฺถญฺจ ธมฺมํ อญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ. เอวมฺปิ เอตญฺจ ธมฺมมญฺญาย. อถ วา สมฺมาปฏิปทํ อนุโลมปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปทํ อวิรุทฺธปฏิปทํ อนฺวตฺถปฏิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ สีเลสุ ปริปูรการิตํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตํ โภชเน มตฺตญฺญุตํ ชาคริยานุโยคํ สติสมฺปชญฺญํ, จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺเค อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ, นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฏิปทํ ธมฺมํ อญฺญาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ. เอวมฺปิ ตญฺจ ธมฺมมญฺญาย.
วิจินํ ภิกฺขุ สทา สโต สิกฺเข ติ. วิจินนฺ ติ วิจินนฺโต ปวิจินนฺโต ตุลยนฺโต ตีรยนฺโต วิภาวยนฺโต วิภูตํ กโรนฺโต. “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ …เป… “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ วิจินนฺโต ปวิจินนฺโต ตุลยนฺโต ตีรยนฺโต วิภาวยนฺโต วิภูตํ กโรนฺโตติ— วิจินํ ภิกฺขุ. สทา ติ สทา สพฺพทา สพฺพกาลํ …เป… ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ. สโต ติ จตูหิ การเณหิ สโต— กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต …เป… โส วุจฺจติ สโต. สิกฺเข ติ ติโสฺส สิกฺขาโย— อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขา …เป… อยํ อธิปญฺญาสิกฺขา. อิมา ติโสฺส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย …เป… สิกฺเขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺยาติ— วิจินํ ภิกฺขุ สทา สโต สิกฺเข.
สนฺตีติ นิพฺพุติํ ญตฺวา ติ. ราคสฺส นิพฺพุติํ สนฺตีติ ญตฺวา, โทสสฺส… โมหสฺส …เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ นิพฺพุติํ สนฺตีติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ— สนฺตีติ นิพฺพุติํ ญตฺวา.
สาสเน โคตมสฺส นปฺปมชฺเชยฺยา ติ. โคตมสฺส สาสเน พุทฺธสาสเน ชินสาสเน ตถาคตสาสเน เทวสาสเน อรหนฺตสาสเน. นปฺปมชฺเชยฺยา ติ สกฺกจฺจการี อสฺส สาตจฺจการี อฏฺฐิตการี อโนลีนวุตฺติโก อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺโท อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสุ. “กทาหํ อปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ …เป… อปริปูรํ วา สมาธิกฺขนฺธํ… ปญฺญากฺขนฺธํ… วิมุตฺติกฺขนฺธํ… วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ? กทาหํ อปริญฺญาตํ วา ทุกฺขํ ปริชาเนยฺยํ, อปฺปหีเน วา กิเลเส ปชเหยฺยํ, อภาวิตํ วา มคฺคํ ภาเวยฺยํ, อสจฺฉิกตํ วา นิโรธํ สจฺฉิกเรยฺยนฺ”ติ? โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุโสฺสฬฺหี จ ถาโม จ อปฺปฏิวานี จ สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺฐานํ อนุโยโค อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสูติ— สาสเน โคตมสฺส นปฺปมชฺเชยฺย.
เตนาห ภควา—
“เอตญฺจ ธมฺมมญฺญาย,
วิจินํ ภิกฺขุ สทา สโต สิกฺเข;
สนฺตีติ นิพฺพุติํ ญตฺวา,
สาสเน โคตมสฺส นปฺปมชฺเชยฺยา”ติ.
อภิภู หิ โส อนภิภูโต,
สกฺขิธมฺมมนีติหมทฺทสิ;
ตสฺมา หิ ตสฺส ภควโต สาสเน,
อปฺปมตฺโต สทา นมสฺสมนุสิกฺเข. (อิติ ภควา.)
อภิภู หิ โส อนภิภูโต ติ. อภิภู ติ รูปาภิภู สทฺทาภิภู คนฺธาภิภู รสาภิภู โผฏฺฐพฺพาภิภู ธมฺมาภิภู, อนภิภูโต เกหิจิ กิเลเสหิ, อภิโภสิ เน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม สํกิเลสิเก โปโนภวิเก สทเร ทุกฺขวิปาเก อายติํ ชาติชรามรณิเยติ— อภิภู หิ โส อนภิภูโต.
สกฺขิธมฺมมนีติหมทฺทสี ติ. สกฺขิธมฺมนฺ ติ น อิติหิติหํ น อิติกิริยาย น ปรมฺปราย น ปิฏกสมฺปทาย น ตกฺกเหตุ น นยเหตุ น อาการปริวิตกฺเกน น ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา สามํ สยมภิญฺญาตํ อตฺตปจฺจกฺขธมฺมํ อทฺทสิ อทฺทกฺขิ อปสฺสิ ปฏิวิชฺฌีติ— สกฺขิธมฺมมนีติหมทฺทสิ.
ตสฺมา หิ ตสฺส ภควโต สาสเน ติ. ตสฺมา ติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา. ตสฺส ภควโต สาสเน ติ. ตสฺส ภควโต สาสเน โคตมสาสเน พุทฺธสาสเน ชินสาสเน ตถาคตสาสเน เทวสาสเน อรหนฺตสาสเนติ— ตสฺมา ตสฺส ภควโต สาสเน.
อปฺปมตฺโต สทา นมสฺสมนุสิกฺเข (อิติ ภควา) ติ. อปฺปมตฺโต ติ สกฺกจฺจการี …เป… อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสุ. สทา ติ สทา สพฺพกาลํ …เป… ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ. นมสฺสนฺ ติ กาเยน วา นมสฺสมาโน วาจาย วา นมสฺสมาโน จิตฺเตน วา นมสฺสมาโน อนฺวตฺถปฏิปตฺติยา วา นมสฺสมาโน ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยา วา นมสฺสมาโน สกฺกุรุมาโน ครุกุรุมาโน มานยมาโน ปูชยมาโน อปจยมาโน. อนุสิกฺเข ติ ติโสฺส สิกฺขาโย— อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขา …เป… อยํ อธิปญฺญาสิกฺขา. อิมา ติโสฺส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย …เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย จเรยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺย. ภควา ติ คารวาธิวจนํ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติ— อปฺปมตฺโต สทา นมสฺสมนุสิกฺเข. (อิติ ภควา.)
เตนาห ภควา—
“อภิภู หิ โส อนภิภูโต,
สกฺขิธมฺมมนีติหมทฺทสิ;
ตสฺมา หิ ตสฺส ภควโต สาสเน,
อปฺปมตฺโต สทา นมสฺสมนุสิกฺเข”. (อิติ ภควาติ.)
ตุวฏกสุตฺตนิทฺเทโส จุทฺทสโม.