1.15 อตฺตทณฺฑสุตฺตนิทฺเทส
อถ อตฺตทณฺฑสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ—
อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตํ,
ชนํ ปสฺสถ เมธคํ;
สํเวคํ กิตฺตยิสฺสามิ,
ยถา สํวิชิตํ มยา.
อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตนฺ ติ. ทณฺฑา ติ ตโย ทณฺฑา— กายทณฺโฑ, วจีทณฺโฑ, มโนทณฺโฑ. ติวิธํ กายทุจฺจริตํ กายทณฺโฑ, จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ วจีทณฺโฑ, ติวิธํ มโนทุจฺจริตํ มโนทณฺโฑ. ภยนฺ ติ ทฺเว ภยานิ— ทิฏฺฐธมฺมิกญฺจ ภยํ สมฺปรายิกญฺจ ภยํ. กตมํ ทิฏฺฐธมฺมิกํ ภยํ? อิเธกจฺโจ กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรติ, ปาณมฺปิ หนติ, อทินฺนมฺปิ อาทิยติ, สนฺธิมฺปิ ฉินฺทติ, นิโลฺลปมฺปิ หรติ, เอกาคาริกมฺปิ กโรติ, ปริปนฺเถปิ ติฏฺฐติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณติ. ตเมนํ คเหตฺวา รญฺโญ ทเสฺสนฺติ— “อยํ, เทว, โจโร อาคุจารี. อิมสฺส ยํ อิจฺฉสิ ตํ ทณฺฑํ ปเณหี”ติ. ตเมนํ ราชา ปริภาสติ. โส ปริภาสปจฺจยา ภยมฺปิ อุปฺปาเทติ, ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ตสฺส? อตฺตทณฺฑโต ชาตํ สญฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํ.
เอตฺตเกนปิ ราชา น ตุสฺสติ. ตเมนํ ราชา พนฺธาเปติ อนฺทุพนฺธเนน วา รชฺชุพนฺธเนน วา สงฺขลิกพนฺธเนน วา เวตฺตพนฺธเนน วา ลตาพนฺธเนน วา ปกฺเขปพนฺธเนน วา ปริกฺเขปพนฺธเนน วา คามพนฺธเนน วา นิคมพนฺธเนน วา นครพนฺธเนน วา รฏฺฐพนฺธเนน วา ชนปทพนฺธเนน วา อนฺตมโส สวจนียมฺปิ กโรติ— “น เต ลพฺภา อิโต ปกฺกมิตุนฺ”ติ. โส พนฺธนปจฺจยาปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ตสฺส? อตฺตทณฺฑโต ชาตํ สญฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํ.
เอตฺตเกนปิ ราชา น ตุสฺสติ. ราชา ตสฺส ธนํ อาหราเปติ— สตํ วา สหสฺสํ วา สตสหสฺสํ วา. โส ธนชานิปจฺจยาปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ตสฺส? อตฺตทณฺฑโต ชาตํ สญฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํ.
เอตฺตเกนปิ ราชา น ตุสฺสติ. ตเมนํ ราชา วิวิธา กมฺมการณา การาเปติ— กสาหิปิ ตาเฬติ, เวตฺเตหิปิ ตาเฬติ, อฑฺฒทณฺฑเกหิปิ ตาเฬติ, หตฺถมฺปิ ฉินฺทติ, ปาทมฺปิ ฉินฺทติ, หตฺถปาทมฺปิ ฉินฺทติ, กณฺณมฺปิ ฉินฺทติ, นาสมฺปิ ฉินฺทติ, กณฺณนาสมฺปิ ฉินฺทติ, พิลงฺคถาลิกมฺปิ กโรติ, สงฺขมุณฺฑิกมฺปิ กโรติ, ราหุมุขมฺปิ กโรติ, โชติมาลิกมฺปิ กโรติ, หตฺถปชฺโชติกมฺปิ กโรติ, เอรกวตฺติกมฺปิ กโรติ, จีรกวาสิกมฺปิ กโรติ, เอเณยฺยกมฺปิ กโรติ, พฬิสมํสิกมฺปิ กโรติ, กหาปณิกมฺปิ กโรติ, ขาราปตจฺฉิกมฺปิ กโรติ, ปลิฆปริวตฺตกมฺปิ กโรติ, ปลาลปีฐกมฺปิ กโรติ, ตตฺเตนปิ เตเลน โอสิญฺจติ, สุนเขหิปิ ขาทาเปติ, ชีวนฺตมฺปิ สูเล อุตฺตาเสติ, อสินาปิ สีสํ ฉินฺทติ. โส กมฺมการณปจฺจยาปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ตสฺส? อตฺตทณฺฑโต ชาตํ สญฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํ. ราชา อิเมสํ จตุนฺนํ ทณฺฑานํ อิสฺสโร.
โส สเกน กมฺเมน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ. ตเมนํ นิรยปาลา ปญฺจวิธพนฺธนํ นาม กมฺมการณํ กาเรนฺติ— ตตฺตํ อโยขิลํ หตฺเถ คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ ทุติเย หตฺเถ คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ ปาเท คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ ทุติเย ปาเท คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ มชฺเฌ อุรสฺมิํ คเมนฺติ. โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวเทติ; น จ ตาว กาลํ กโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติ. เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ตสฺส? อตฺตทณฺฑโต ชาตํ สญฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํ.
ตเมนํ นิรยปาลา สํเวเสตฺวา กุฐารีหิ ตจฺเฉนฺติ. โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวเทติ; น จ ตาว กาลํ กโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติ. ตเมนํ นิรยปาลา อุทฺธมฺปาทํ อโธสิรํ คเหตฺวา วาสีหิ ตจฺเฉนฺติ. ตเมนํ นิรยปาลา รเถ โยเชตฺวา อาทิตฺตาย ปถวิยา สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย สาเรนฺติปิ ปจฺจาสาเรนฺติปิ …เป… ตเมนํ นิรยปาลา มหนฺตํ องฺคารปพฺพตํ อาทิตฺตํ สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูตํ อาโรเปนฺติปิ โอโรเปนฺติปิ …เป… ตเมนํ นิรยปาลา อุทฺธมฺปาทํ อโธสิรํ คเหตฺวา ตตฺตาย โลหกุมฺภิยา ปกฺขิปนฺติ อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย. โส ตตฺถ เผณุทฺเทหกํ ปจฺจติ. โส ตตฺถ เผณุทฺเทหกํ ปจฺจมาโน สกิมฺปิ อุทฺธํ คจฺฉติ, สกิมฺปิ อโธ คจฺฉติ, สกิมฺปิ ติริยํ คจฺฉติ. โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวเทติ; น จ ตาว กาลํ กโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติ. เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ตสฺส? อตฺตทณฺฑโต ชาตํ สญฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํ. ตเมนํ นิรยปาลา มหานิรเย ปกฺขิปนฺติ. โส โข ปน มหานิรโย—
จตุกฺกณฺโณ จตุทฺวาโร,
วิภตฺโต ภาคโส มิโต;
อโยปาการปริยนฺโต,
อยสา ปฏิกุชฺชิโต.
ตสฺส อโยมยา ภูมิ,
ชลิตา เตชสา ยุตา;
สมนฺตา โยชนสตํ,
ผริตฺวา ติฏฺฐติ สพฺพทา.
กทริยาตปนา โฆรา,
อจฺจิมนฺโต ทุราสทา;
โลมหํสนรูปา จ,
เภสฺมา ปฏิภยา ทุขา.
ปุรตฺถิมาย ภิตฺติยา,
อจฺจิกฺขนฺโธ สมุฏฺฐิโต;
ทหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต,
ปจฺฉิมาย ปฏิหญฺญติ.
ปจฺฉิมาย จ ภิตฺติยา,
อจฺจิกฺขนฺโธ สมุฏฺฐิโต;
ทหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต,
ปุรตฺถิมาย ปฏิหญฺญติ.
อุตฺตราย จ ภิตฺติยา,_
อจฺจิกฺขนฺโธ สมุฏฺฐิโต;
ทหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต,
ทกฺขิณาย ปฏิหญฺญติ.
ทกฺขิณาย จ ภิตฺติยา,
อจฺจิกฺขนฺโธ สมุฏฺฐิโต;
ทหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต,
อุตฺตราย ปฏิหญฺญติ._
เหฏฺฐโต จ สมุฏฺฐาย,
อจฺจิกฺขนฺโธ ภยานโก;
ทหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต,
ฉทนสฺมิํ ปฏิหญฺญติ.
ฉทนมฺหา สมุฏฺฐาย,
อจฺจิกฺขนฺโธ ภยานโก;
ทหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต,
ภูมิยํ ปฏิหญฺญติ.
อโยกปาลมาทิตฺตํ,
สนฺตตฺตํ ชลิตํ ยถา;
เอวํ อวีจินิรโย,
เหฏฺฐา อุปริ ปสฺสโต.
ตตฺถ สตฺตา มหาลุทฺทา,
มหากิพฺพิสการิโน;
อจฺจนฺตปาปกมฺมนฺตา,
ปจฺจนฺติ น จ มิยฺยเร.
ชาตเวทสโม กาโย,
เตสํ นิรยวาสินํ;
ปสฺส กมฺมานํ ทฬฺหตฺตํ,
น ภสฺมา โหติ นปี มสิ.
ปุรตฺถิเมนปิ ธาวนฺติ,
ตโต ธาวนฺติ ปจฺฉิมํ;
อุตฺตเรนปิ ธาวนฺติ,_
ตโต ธาวนฺติ ทกฺขิณํ.
ยํ ยํ ทิสํ ปธาวนฺติ,
ตํ ตํ ทฺวารํ ปิธียติ;
อภินิกฺขมิตาสา เต,
สตฺตา โมกฺขคเวสิโน.
น เต ตโต นิกฺขมิตุํ,
ลภนฺติ กมฺมปจฺจยา;
เตสญฺจ ปาปกมฺมนฺตํ,
อวิปกฺกํ กตํ พหุนฺติ.
เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ตสฺส? อตฺตทณฺฑโต ชาตํ สญฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํ. ยานิ จ เนรยิกานิ ทุกฺขานิ ยานิ จ ติรจฺฉานโยนิกานิ ทุกฺขานิ ยานิ จ เปตฺติวิสยิกานิ ทุกฺขานิ ยานิ จ มานุสิกานิ ทุกฺขานิ; ตานิ กุโต ชาตานิ กุโต สญฺชาตานิ กุโต นิพฺพตฺตานิ กุโต อภินิพฺพตฺตานิ กุโต ปาตุภูตานิ? อตฺตทณฺฑโต ชาตานิ สญฺชาตานิ นิพฺพตฺตานิ อภินิพฺพตฺตานิ ปาตุภูตานีติ— อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตํ.
ชนํ ปสฺสถ เมธคนฺ ติ. ชนนฺ ติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ เมธคํ ชนํ กลหํ ชนํ วิรุทฺธํ ชนํ ปฏิวิรุทฺธํ ชนํ อาหตํ ชนํ ปจฺจาหตํ ชนํ อาฆาติตํ ชนํ ปจฺจาฆาติตํ ชนํ ปสฺสถ ทกฺขถ โอโลเกถ นิชฺฌาเยถ อุปปริกฺขถาติ— ชนํ ปสฺสถ เมธคํ.
สํเวคํ กิตฺตยิสฺสามี ติ. สํเวคํ อุพฺเพคํ อุตฺราสํ ภยํ ปีฬนํ ฆฏฺฏนํ อุปทฺทวํ อุปสคฺคํ. กิตฺตยิสฺสามี ติ ปกิตฺตยิสฺสามิ อาจิกฺขิสฺสามิ เทเสสฺสามิ ปญฺญเปสฺสามิ ปฏฺฐเปสฺสามิ วิวริสฺสามิ วิภชิสฺสามิ อุตฺตานีกริสฺสามิ ปกาสิสฺสามีติ— สํเวคํ กิตฺตยิสฺสามิ.
ยถา สํวิชิตํ มยา ติ. ยถา มยา อตฺตนาเยว อตฺตานํ สํเวชิโต อุพฺเพชิโต สํเวคมาปาทิโตติ— ยถา สํวิชิตํ มยา.
เตนาห ภควา—
“อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตํ,
ชนํ ปสฺสถ เมธคํ;
สํเวคํ กิตฺตยิสฺสามิ,
ยถา สํวิชิตํ มยา”ติ.
ผนฺทมานํ ปชํ ทิสฺวา,
มจฺเฉ อปฺโปทเก ยถา;
อญฺญมญฺเญหิ พฺยารุทฺเธ,
ทิสฺวา มํ ภยมาวิสิ.
ผนฺทมานํ ปชํ ทิสฺวา ติ. ปชา ติ สตฺตาธิวจนํ. ปชํ ตณฺหาผนฺทนาย ผนฺทมานํ ทิฏฺฐิผนฺทนาย ผนฺทมานํ กิเลสผนฺทนาย ผนฺทมานํ ทุจฺจริตผนฺทนาย ผนฺทมานํ ปโยคผนฺทนาย ผนฺทมานํ วิปากผนฺทนาย ผนฺทมานํ รตฺตํ ราเคน ผนฺทมานํ ทุฏฺฐํ โทเสน ผนฺทมานํ มูฬฺหํ โมเหน ผนฺทมานํ วินิพทฺธํ มาเนน ผนฺทมานํ ปรามฏฺฐํ ทิฏฺฐิยา ผนฺทมานํ วิกฺเขปคตํ อุทฺธจฺเจน ผนฺทมานํ อนิฏฺฐงฺคตํ วิจิกิจฺฉาย ผนฺทมานํ ถามคตํ อนุสเยหิ ผนฺทมานํ ลาเภน ผนฺทมานํ อลาเภน ผนฺทมานํ ยเสน ผนฺทมานํ อยเสน ผนฺทมานํ ปสํสาย ผนฺทมานํ นินฺทาย ผนฺทมานํ สุเขน ผนฺทมานํ ทุกฺเขน ผนฺทมานํ ชาติยา ผนฺทมานํ ชราย ผนฺทมานํ พฺยาธินา ผนฺทมานํ มรเณน ผนฺทมานํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาเสหิ ผนฺทมานํ เนรยิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ ติรจฺฉานโยนิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ เปตฺติวิสยิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ มานุสิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ คพฺโภกฺกนฺติมูลเกน ทุกฺเขน… คพฺภฏฺฐิติมูลเกน ทุกฺเขน… คพฺภวุฏฺฐานมูลเกน ทุกฺเขน… ชาตสฺสูปนิพนฺธเกน ทุกฺเขน… ชาตสฺส ปราเธยฺยเกน ทุกฺเขน… อตฺตูปกฺกเมน ทุกฺเขน… ปรูปกฺกเมน ทุกฺเขน… ทุกฺขทุกฺเขน… สงฺขารทุกฺเขน… วิปริณามทุกฺเขน… จกฺขุโรเคน ทุกฺเขน… โสตโรเคน… ฆานโรเคน… ชิวฺหาโรเคน… กายโรเคน… สีสโรเคน… กณฺณโรเคน… มุขโรเคน… ทนฺตโรเคน… กาเสน… สาเสน… ปินาเสน… ฑาเหน… ชเรน… กุจฺฉิโรเคน… มุจฺฉาย… ปกฺขนฺทิกาย… สูลาย… วิสูจิกาย… กุฏฺเฐน… คณฺเฑน… กิลาเสน… โสเสน… อปมาเรน… ททฺทุยา… กณฺฑุยา… กจฺฉุยา… รขสาย… วิตจฺฉิกาย… โลหิเตน… ปิตฺเตน… มธุเมเหน… อํสาย… ปีฬกาย… ภคนฺทลาย… ปิตฺตสมุฏฺฐาเนน อาพาเธน… เสมฺหสมุฏฺฐาเนน อาพาเธน… วาตสมุฏฺฐาเนน อาพาเธน… สนฺนิปาติเกน อาพาเธน… อุตุปริณามเชน อาพาเธน… วิสมปริหารเชน อาพาเธน… โอปกฺกมิเกน อาพาเธน… กมฺมวิปากเชน อาพาเธน… สีเตน… อุเณฺหน… ชิฆจฺฉาย… ปิปาสาย… อุจฺจาเรน… ปสฺสาเวน… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผเสฺสน ทุกฺเขน… มาตุมรเณน ทุกฺเขน… ปิตุมรเณน ทุกฺเขน… ภาตุมรเณน ทุกฺเขน… ภคินิมรเณน ทุกฺเขน… ปุตฺตมรเณน ทุกฺเขน… ธีตุมรเณน ทุกฺเขน… ญาติมรเณน ทุกฺเขน… โภคพฺยสเนน ทุกฺเขน… โรคพฺยสเนน ทุกฺเขน… สีลพฺยสเนน ทุกฺเขน… ทิฏฺฐิพฺยสเนน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ สมฺผนฺทมานํ วิปฺผนฺทมานํ เวธมานํ ปเวธมานํ สมฺปเวธมานํ. ทิสฺวา ติ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ— ผนฺทมานํ ปชํ ทิสฺวา.
มจฺเฉ อปฺโปทเก ยถา ติ ยถา มจฺฉา อปฺโปทเก อุทกปริยาทาเน กาเกหิ วา กุลเลหิ วา พลากาหิ วา ปริปาติยมานา อุกฺขิปิยมานา ขชฺชมานา ผนฺทนฺติ สมฺผนฺทนฺติ วิปฺผนฺทนฺติ เวธนฺติ ปเวธนฺติ สมฺปเวธนฺติ; เอวเมวํ ปชา ตณฺหาผนฺทนาย ผนฺทนฺติ …เป… ทิฏฺฐิพฺยสเนน ทุกฺเขน ผนฺทนฺติ สมฺผนฺทนฺติ วิปฺผนฺทนฺติ เวธนฺติ ปเวธนฺติ สมฺปเวธนฺตีติ— มจฺเฉ อปฺโปทเก ยถา.
อญฺญมญฺเญหิ พฺยารุทฺเธ ติ อญฺญมญฺญํ สตฺตา วิรุทฺธา ปฏิวิรุทฺธา อาหตา ปจฺจาหตา อาฆาติตา ปจฺจาฆาติตา. ราชาโนปิ ราชูหิ วิวทนฺติ, ขตฺติยาปิ ขตฺติเยหิ วิวทนฺติ, พฺราหฺมณาปิ พฺราหฺมเณหิ วิวทนฺติ, คหปตีปิ คหปตีหิ วิวทนฺติ, มาตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ มาตรา วิวทติ, ปิตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ ปิตรา วิวทติ, ภาตาปิ ภาตรา วิวทติ, ภคินีปิ ภคินิยา วิวทติ, ภาตาปิ ภคินิยา วิวทติ, ภคินิปิ ภาตรา วิวทติ, สหาโยปิ สหาเยน วิวทติ; เต ตตฺถ กลหวิคฺคหวิวาทาปนฺนา อญฺญมญฺญํ ปาณีหิปิ อุปกฺกมนฺติ, เลฑฺฑูหิปิ อุปกฺกมนฺติ, ทณฺเฑหิปิ อุปกฺกมนฺติ, สตฺเถหิปิ อุปกฺกมนฺติ, เต ตตฺถ มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺติ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขนฺติ— อญฺญมญฺเญหิ พฺยารุทฺเธ.
ทิสฺวา มํ ภยมาวิสี ติ. ทิสฺวา ติ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ภยํ ปีฬนํ ฆฏฺฏนํ อุปทฺทโว อุปสคฺโค อาวิสีติ— ทิสฺวา มํ ภยมาวิสิ.
เตนาห ภควา—
“ผนฺทมานํ ปชํ ทิสฺวา,
มจฺเฉ อปฺโปทเก ยถา;
อญฺญมญฺเญหิ พฺยารุทฺเธ,
ทิสฺวา มํ ภยมาวิสี”ติ.
สมนฺตมสาโร โลโก,
ทิสา สพฺพา สเมริตา;
อิจฺฉํ ภวนมตฺตโน,
นาทฺทสาสิํ อโนสิตํ.
สมนฺตมสาโร โลโก ติ. โลโก ติ นิรยโลโก ติรจฺฉานโยนิโลโก เปตฺติวิสยโลโก มนุสฺสโลโก เทวโลโก, ขนฺธโลโก ธาตุโลโก อายตนโลโก, อยํ โลโก ปโร โลโก, พฺรหฺมโลโก เทวโลโก— อยํ วุจฺจติ โลโก. นิรยโลโก อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. ติรจฺฉานโยนิโลโก… เปตฺติวิสยโลโก… มนุสฺสโลโก… เทวโลโก… ขนฺธโลโก… ธาตุโลโก… อายตนโลโก… อยํ โลโก… ปโร โลโก… พฺรหฺมโลโก… เทวโลโก อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา.
ยถา ปน นโฬ อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา เอรณฺโฑ อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา อุทุมฺพโร อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา เสตกจฺโฉ อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา ปาริภทฺทโก อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา เผณปิณฺโฑ อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา อุทกปุพฺพุฬํ อสารํ นิสฺสารํ สาราปคตํ, ยถา มรีจิ อสารา นิสฺสารา สาราปคตา, ยถา กทลิกฺขนฺโธ อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา มายา อสารา นิสฺสารา สาราปคตา; เอวเมวํ นิรยโลโก อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา.
ติรจฺฉานโยนิโลโก… เปตฺติวิสยโลโก… มนุสฺสโลโก… เทวโลโก อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. ขนฺธโลโก… ธาตุโลโก… อายตนโลโก… อยํ โลโก… ปโร โลโก… พฺรหฺมโลโก… เทวโลโก อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วาติ— สมนฺตมสาโร โลโก.
ทิสา สพฺพา สเมริตา ติ. เย ปุรตฺถิมาย ทิสาย สงฺขารา, เตปิ เอริตา สเมริตา จลิตา ฆฏฺฏิตา อนิจฺจตาย ชาติยา อนุคตา ชราย อนุสฏา พฺยาธินา อภิภูตา มรเณน อพฺภาหตา ทุกฺเข ปติฏฺฐิตา อตาณา อเลณา อสรณา อสรณีภูตา. เย ปจฺฉิมาย ทิสาย สงฺขารา… เย อุตฺตราย ทิสาย สงฺขารา… เย ทกฺขิณาย ทิสาย สงฺขารา… เย ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย สงฺขารา… เย ปจฺฉิมาย อนุทิสาย สงฺขารา… เย อุตฺตราย อนุทิสาย สงฺขารา… เย ทกฺขิณาย อนุทิสาย สงฺขารา… เย เหฏฺฐิมาย ทิสาย สงฺขารา… เย อุปริมาย ทิสาย สงฺขารา… เย ทสสุ ทิสาสุ สงฺขารา, เตปิ เอริตา สเมริตา จลิตา ฆฏฺฏิตา อนิจฺจตาย ชาติยา อนุคตา ชราย อนุสฏา พฺยาธินา อภิภูตา มรเณน อพฺภาหตา ทุกฺเข ปติฏฺฐิตา อตาณา อเลณา อสรณา อสรณีภูตา. ภาสิตมฺปิ เจตํ—
“กิญฺจาปิ เต ตํ ชลตี วิมานํ,
โอภาสยํ อุตฺตริยํ ทิสาย;
รูเป รณํ ทิสฺวา สทา ปเวธิตํ,
ตสฺมา น รูเป รมตี สุเมโธ.
มจฺจุนาพฺภาหโต โลโก,
ชราย ปริวาริโต;
ตณฺหาสเลฺลน โอติณฺโณ,
อิจฺฉาธูมายิโต สทา._
สพฺโพ อาทีปิโต โลโก,
สพฺโพ โลโก ปธูปิโต;
สพฺโพ ปชฺชลิโต โลโก,
สพฺโพ โลโก ปกมฺปิโต”ติ.
ทิสา สพฺพา สเมริตา.
อิจฺฉํ ภวนมตฺตโน ติ. อตฺตโน ภวนํ ตาณํ เลณํ สรณํ คติํ ปรายนํ อิจฺฉนฺโต สาทิยนฺโต ปตฺถยนฺโต ปิหยนฺโต อภิชปฺปนฺโตติ— อิจฺฉํ ภวนมตฺตโน. นาทฺทสาสิํ อโนสิตนฺ ติ. อชฺโฌสิตํเยว อทฺทสํ, อนชฺโฌสิตํ นาทฺทสํ, สพฺพํ โยพฺพญฺญํ ชราย โอสิตํ, สพฺพํ อาโรคฺยํ พฺยาธินา โอสิตํ, สพฺพํ ชีวิตํ มรเณน โอสิตํ, สพฺพํ ลาภํ อลาเภน โอสิตํ, สพฺพํ ยสํ อยเสน โอสิตํ, สพฺพํ ปสํสํ นินฺทาย โอสิตํ, สพฺพํ สุขํ ทุกฺเขน โอสิตํ.
“ลาโภ อลาโภ ยโส อยโส จ,
นินฺทา ปสํสา จ สุขํ ทุขญฺจ;
เอเต อนิจฺจา มนุเชสุ ธมฺมา,
อสสฺสตา วิปริณามธมฺมา”ติ.
นาทฺทสาสิํ อโนสิตํ.
เตนาห ภควา—
“สมนฺตมสาโร โลโก,
ทิสา สพฺพา สเมริตา;
อิจฺฉํ ภวนมตฺตโน,_
นาทฺทสาสิํ อโนสิตนฺ”ติ.
โอสาเน เตฺวว พฺยารุทฺเธ,
ทิสฺวา เม อรตี อหุ;
อเถตฺถ สลฺลมทฺทกฺขิํ,
ทุทฺทสํ หทยสฺสิตํ.
โอสาเน เตฺวว พฺยารุทฺเธ ติ. โอสาเน เตฺววา ติ สพฺพํ โยพฺพญฺญํ ชรา โอสาเปติ, สพฺพํ อาโรคฺยํ พฺยาธิ โอสาเปติ, สพฺพํ ชีวิตํ มรณํ โอสาเปติ, สพฺพํ ลาภํ อลาโภ โอสาเปติ, สพฺพํ ยสํ อยโส โอสาเปติ, สพฺพํ ปสํสํ นินฺทา โอสาเปติ, สพฺพํ สุขํ ทุกฺขํ โอสาเปตีติ— โอสาเน เตฺวว. พฺยารุทฺเธ ติ โยพฺพญฺญกามา สตฺตา ชราย ปฏิวิรุทฺธา, อาโรคฺยกามา สตฺตา พฺยาธินา ปฏิวิรุทฺธา, ชีวิตุกามา สตฺตา มรเณน ปฏิวิรุทฺธา, ลาภกามา สตฺตา อลาเภน ปฏิวิรุทฺธา, ยสกามา สตฺตา อยเสน ปฏิวิรุทฺธา, ปสํสกามา สตฺตา นินฺทาย ปฏิวิรุทฺธา, สุขกามา สตฺตา ทุกฺเขน ปฏิวิรุทฺธา อาหตา ปจฺจาหตา อาฆาติตา ปจฺจาฆาติตาติ— โอสาเน เตฺวว พฺยารุทฺเธ.
ทิสฺวา เม อรตี อหู ติ. ทิสฺวา ติ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ— ทิสฺวา. เม อรตี ติ ยา อรติ ยา อนภิรติ ยา อนภิรมนา ยา อุกฺกณฺฐิตา ยา ปริตสิตา อหู ติ— ทิสฺวา เม อรตี อหุ.
อเถตฺถ สลฺลมทฺทกฺขินฺ ติ. อถา ติ ปทสนฺธิ …เป… ปทานุปุพฺพตาเปตํ— อถาติ. เอตฺถา ติ สตฺเตสุ. สลฺลนฺ ติ สตฺต สลฺลานิ— ราคสลฺลํ, โทสสลฺลํ, โมหสลฺลํ, มานสลฺลํ, ทิฏฺฐิสลฺลํ, โสกสลฺลํ, กถํกถาสลฺลํ. อทฺทกฺขินฺ ติ อทฺทสํ อทกฺขิํ อปสฺสิํ ปฏิวิชฺฌินฺติ— อเถตฺถ สลฺลมทฺทกฺขิํ.
ทุทฺทสํ หทยสฺสิตนฺ ติ. ทุทฺทสนฺ ติ ทุทฺทสํ ทุทฺทกฺขํ ทุปฺปสฺสํ ทุพฺพุชฺฌํ ทุรนุพุชฺฌํ ทุปฺปฏิวิชฺฌนฺติ— ทุทฺทสํ. หทยสฺสิตนฺ ติ หทยํ วุจฺจติ จิตฺตํ. ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตุ. หทยสฺสิตนฺ ติ หทยนิสฺสิตํ จิตฺตสิตํ จิตฺตนิสฺสิตํ จิตฺเตน สหคตํ สหชาตํ สํสฏฺฐํ สมฺปยุตฺตํ เอกุปฺปาทํ เอกนิโรธํ เอกวตฺถุกํ เอการมฺมณนฺติ— ทุทฺทสํ หทยสฺสิตํ.
เตนาห ภควา—
“โอสาเน เตฺวว พฺยารุทฺเธ,
ทิสฺวา เม อรตี อหุ;
อเถตฺถ สลฺลมทฺทกฺขิํ,
ทุทฺทสํ หทยสฺสิตนฺ”ติ.
เยน สเลฺลน โอติณฺโณ,
ทิสา สพฺพา วิธาวติ;
ตเมว สลฺลมพฺพุยฺห,
น ธาวติ น สีทติ.
เยน สเลฺลน โอติณฺโณ, ทิสา สพฺพา วิธาวตี ติ. สลฺลนฺ ติ. สตฺต สลฺลานิ— ราคสลฺลํ, โทสสลฺลํ, โมหสลฺลํ, มานสลฺลํ, ทิฏฺฐิสลฺลํ, โสกสลฺลํ, กถํกถาสลฺลํ. กตมํ ราคสลฺลํ? โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺทิราโค จิตฺตสฺส สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ— อิทํ ราคสลฺลํ.
กตมํ โทสสลฺลํ? “อนตฺถํ เม อจรี”ติ อาฆาโต ชายติ “อนตฺถํ เม จรตี”ติ อาฆาโต ชายติ, “อนตฺถํ เม จริสฺสตี”ติ อาฆาโต ชายติ …เป… จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส— อิทํ โทสสลฺลํ.
กตมํ โมหสลฺลํ? ทุกฺเข อญฺญาณํ …เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อญฺญาณํ, ปุพฺพนฺเต อญฺญาณํ, อปรนฺเต อญฺญาณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อญฺญาณํ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อญฺญาณํ. ยํ เอวรูปํ อทสฺสนํ อนภิสมโย อนนุโพโธ อสมฺโพโธ อปฺปฏิเวโธ อสงฺคาหณา อปริโยคาหณา อสมเปกฺขนา อปจฺจเวกฺขนา อปจฺจกฺขกมฺมํ ทุมฺเมชฺฌํ พาลฺยํ โมโห ปโมโห สมฺโมโห อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺฐานํ อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ— อิทํ โมหสลฺลํ.
กตมํ มานสลฺลํ? “เสโยฺยหมสฺมี”ติ มาโน, “สทิโสหมสฺมี”ติ มาโน, “หีโนหมสฺมี”ติ มาโน. โย เอวรูโป มาโน มญฺญนา มญฺญิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส— อิทํ มานสลฺลํ.
กตมํ ทิฏฺฐิสลฺลํ? วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ, ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺฐิ, ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ. ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ ทิฏฺฐิคหนํ ทิฏฺฐิกนฺตาโร ทิฏฺฐิวิสูกายิกํ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺฐิสํโยชนํ คาโห ปฏิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริเยสคฺคาโห วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห อยาถาวกสฺมิํ “ยาถาวกนฺ”ติ คาโห ยาวตา ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ— อิทํ ทิฏฺฐิสลฺลํ.
กตมํ โสกสลฺลํ? ญาติพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส ทิฏฺฐิพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส อญฺญตรญฺญตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อญฺญตรญฺญตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺฐสฺส โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก อนฺโตฑาโห อนฺโตปริฑาโห เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ— อิทํ โสกสลฺลํ.
กตมํ กถํกถาสลฺลํ? ทุกฺเข กงฺขา, ทุกฺขสมุทเย กงฺขา, ทุกฺขนิโรเธ กงฺขา, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย กงฺขา, ปุพฺพนฺเต กงฺขา, อปรนฺเต กงฺขา, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต กงฺขา, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขา. ยา เอวรูปา กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ วิมติ วิจิกิจฺฉา ทฺเวฬฺหกํ ทฺเวธาปโถ สํสโย อเนกํสคฺคาโห อาสปฺปนา ปริสปฺปนา อปริโยคาหณา ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข— อิทํ กถํกถาสลฺลํ.
เยน สเลฺลน โอติณฺโณ, ทิสา สพฺพา วิธาวตี ติ. ราคสเลฺลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรติ, ปาณมฺปิ หนติ, อทินฺนมฺปิ อาทิยติ, สนฺธิมฺปิ ฉินฺทติ, นิโลฺลปมฺปิ หรติ, เอกาคาริกมฺปิ กโรติ, ปริปนฺเถปิ ติฏฺฐติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณติ; เอวมฺปิ ราคสเลฺลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรติ. อถ วา ราคสเลฺลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต โภเค ปริเยสนฺโต นาวาย มหาสมุทฺทํ ปกฺขนฺทติ. สีตสฺส ปุรกฺขโต อุณฺหสฺส ปุรกฺขโต ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผเสฺสหิ ปีฬิยมาโน ขุปฺปิปาสาย มิยฺยมาโน ติคุมฺพํ คจฺฉติ, ตกฺโกลํ คจฺฉติ, ตกฺกสีลํ คจฺฉติ, กาฬมุขํ คจฺฉติ, ปุรปูรํ คจฺฉติ, เวสุงฺคํ คจฺฉติ, เวราปถํ คจฺฉติ, ชวํ คจฺฉติ, ตามลิํ คจฺฉติ, วงฺกํ คจฺฉติ, เอฬพนฺธนํ คจฺฉติ, สุวณฺณกูฏํ คจฺฉติ, สุวณฺณภูมิํ คจฺฉติ, ตมฺพปณฺณิํ คจฺฉติ, สุปฺปารกํ คจฺฉติ, ภารุกจฺฉํ คจฺฉติ, สุรฏฺฐํ คจฺฉติ, ภงฺคโลกํ คจฺฉติ, ภงฺคณํ คจฺฉติ, ปรมภงฺคณํ คจฺฉติ, โยนํ คจฺฉติ, ปรมโยนํ คจฺฉติ, วินกํ คจฺฉติ, มูลปทํ คจฺฉติ, มรุกนฺตารํ คจฺฉติ, ชณฺณุปถํ คจฺฉติ, อชปถํ คจฺฉติ, เมณฺฑปถํ คจฺฉติ, สงฺกุปถํ คจฺฉติ, ฉตฺตปถํ คจฺฉติ, วํสปถํ คจฺฉติ, สกุณปถํ คจฺฉติ, มูสิกปถํ คจฺฉติ, ทริปถํ คจฺฉติ, เวตฺตาจารํ คจฺฉติ; ปริเยสนฺโต น ลภติ, อลาภมูลกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ, ปริเยสนฺโต ลภติ, ลทฺธา อารกฺขมูลกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ “กินฺติ เม โภเค เนว ราชาโน หเรยฺยุํ น โจรา หเรยฺยุํ น อคฺคิ ทเหยฺย น อุทกํ วเหยฺย น อปฺปิยา ทายาทา หเรยฺยุนฺ”ติ. ตสฺส เอวํ อารกฺขโต โคปยโต เต โภคา วิปฺปลุชฺชนฺติ, โส วิปฺปโยคมูลกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. เอวมฺปิ ราคสเลฺลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรติ.
โทสสเลฺลน… โมหสเลฺลน… มานสเลฺลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรติ, ปาณมฺปิ หนติ, อทินฺนมฺปิ อาทิยติ, สนฺธิมฺปิ ฉินฺทติ, นิโลฺลปมฺปิ หรติ, เอกาคาริกมฺปิ กโรติ, ปริปนฺเถปิ ติฏฺฐติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณติ. เอวํ มานสเลฺลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรติ.
ทิฏฺฐิสเลฺลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อเจลโก โหติ มุตฺตาจาโร หตฺถาปเลขโน, นเอหิภทนฺติโก, นติฏฺฐภทนฺติโก; นาภิหฏํ, น อุทฺทิสฺสกตํ, น นิมนฺตนํ สาทิยติ, โส น กุมฺภิมุขา ปฏิคฺคณฺหาติ, น กโฬปิมุขา ปฏิคฺคณฺหาติ, น เอฬกมนฺตรํ, น ทณฺฑมนฺตรํ, น มุสลมนฺตรํ, น ทฺวินฺนํ ภุญฺชมานานํ, น คพฺภินิยา, น ปายมานาย, น ปุริสนฺตรคตาย, น สํกิตฺตีสุ, น ยตฺถ สา อุปฏฺฐิโต โหติ, น ยตฺถ มกฺขิกา สณฺฑสณฺฑจารินี. น มจฺฉํ น มํสํ น สุรํ น เมรยํ น ถุโสทกํ ปิวติ. โส เอกาคาริโก วา โหติ เอกาโลปิโก, ทฺวาคาริโก วา โหติ ทฺวาโลปิโก …เป… สตฺตาคาริโก วา โหติ สตฺตาโลปิโก. เอกิสฺสาปิ ทตฺติยา ยาเปติ, ทฺวีหิปิ ทตฺตีหิ ยาเปติ …เป… สตฺตหิปิ ทตฺตีหิ ยาเปติ. เอกาหิกมฺปิ อาหารํ อาหาเรติ, ทฺวีหิกมฺปิ อาหารํ อาหาเรติ …เป… สตฺตาหิกมฺปิ อาหารํ อาหาเรติ. อิติ เอวรูปํ อฑฺฒมาสิกมฺปิ ปริยายภตฺตโภชนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ. เอวมฺปิ ทิฏฺฐิสเลฺลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรติ.
อถ วา ทิฏฺฐิสเลฺลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต โส สากภกฺโข วา โหติ, สามากภกฺโข วา โหติ, นีวารภกฺโข วา โหติ, ททฺทุลภกฺโข วา โหติ, หฏภกฺโข วา โหติ, กณภกฺโข วา โหติ, อาจามภกฺโข วา โหติ, ปิญฺญากภกฺโข วา โหติ, ติลภกฺโข วา โหติ, ติณภกฺโข วา โหติ, โคมยภกฺโข วา โหติ, วนมูลผลาหาโร ยาเปติ ปวตฺตผลโภชโน. โส สาณานิปิ ธาเรติ, มสาณานิปิ ธาเรติ, ฉวทุสฺสานิปิ ธาเรติ, ปํสุกูลานิปิ ธาเรติ, ติรีฏานิปิ ธาเรติ, อชินานิปิ ธาเรติ, อชินกฺขิปมฺปิ ธาเรติ, กุสจีรมฺปิ ธาเรติ, วากจีรมฺปิ ธาเรติ, ผลกจีรมฺปิ ธาเรติ, เกสกมฺพลมฺปิ ธาเรติ, อุลูกปกฺขมฺปิ ธาเรติ, เกสมสฺสุโลจโกปิ โหติ, เกสมสฺสุโลจนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ. อุพฺภฏฺฐโกปิ โหติ อาสนปฏิกฺขิตฺโต, อุกฺกุฏิโกปิ โหติ อุกฺกุฏิกปฺปธานมนุยุตฺโต, กณฺฏกาปสฺสยิโก โหติ, กณฺฏกาปสฺสเย เสยฺยํ กปฺเปติ, ผลกเสยฺยมฺปิ กปฺเปติ, ถณฺฑิลเสยฺยมฺปิ กปฺเปติ, เอกาปสฺสยิโก โหติ รโชชลฺลธโร, อพฺโภกาสิโกปิ โหติ ยถาสนฺถติโก, เวกฏิโกปิ โหติ วิกฏโภชนานุโยคมนุยุตฺโต, อปานโกปิ โหติ อปานกตฺตมนุยุตฺโต, สายตติยกมฺปิ อุทโกโรหนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ. อิติ เอวรูปํ อเนกวิหิตํ กายสฺส อาตาปนปริตาปนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ. เอวมฺปิ ทิฏฺฐิสเลฺลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรติ.
โสกสเลฺลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต โสจติ กิลมติ ปริเทวติ อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ สมฺโมหํ อาปชฺชติ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา—
“ภูตปุพฺพํ, พฺราหฺมณ, อิมิสฺสาเยว สาวตฺถิยา อญฺญตริสฺสา อิตฺถิยา มาตา กาลมกาสิ. สา ตสฺสา กาลกิริยาย อุมฺมตฺติกา ขิตฺตจิตฺตา รถิยาย รถิยํ, สิงฺฆาฏเกน สิงฺฆาฏกํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห— ‘อปิ เม มาตรํ อทฺทสฺสถ, อปิ เม มาตรํ อทฺทสฺสถา’ติ.
ภูตปุพฺพํ, พฺราหฺมณ, อิมิสฺสาเยว สาวตฺถิยา อญฺญตริสฺสา อิตฺถิยา ปิตา กาลมกาสิ… ภาตา กาลมกาสิ… ภคินี กาลมกาสิ… ปุตฺโต กาลมกาสิ… ธีตา กาลมกาสิ… สามิโก กาลมกาสิ. สา ตสฺส กาลกิริยาย อุมฺมตฺติกา ขิตฺตจิตฺตา รถิยาย รถิยํ, สิงฺฆาฏเกน สิงฺฆาฏกํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห— ‘อปิ เม สามิกํ อทฺทสฺสถ, อปิ เม สามิกํ อทฺทสฺสถา’ติ.
ภูตปุพฺพํ, พฺราหฺมณ, อิมิสฺสาเยว สาวตฺถิยา อญฺญตรสฺส ปุริสสฺส มาตา กาลมกาสิ. โส ตสฺสา กาลกิริยาย อุมฺมตฺตโก ขิตฺตจิตฺโต รถิยาย รถิยํ, สิงฺฆาฏเกน สิงฺฆาฏกํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห— ‘อปิ เม มาตรํ อทฺทสฺสถ, อปิ เม มาตรํ อทฺทสฺสถา’ติ.
ภูตปุพฺพํ, พฺราหฺมณ, อิมิสฺสาเยว สาวตฺถิยา อญฺญตรสฺส ปุริสสฺส ปิตา กาลมกาสิ… ภาตา กาลมกาสิ… ภคินี กาลมกาสิ… ปุตฺโต กาลมกาสิ… ธีตา กาลมกาสิ… ปชาปติ กาลมกาสิ. โส ตสฺสา กาลกิริยาย อุมฺมตฺตโก ขิตฺตจิตฺโต รถิยาย รถิยํ, สิงฺฆาฏเกน สิงฺฆาฏกํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห— ‘อปิ เม ปชาปติํ อทฺทสฺสถ, อปิ เม ปชาปติํ อทฺทสฺสถา’ติ.
ภูตปุพฺพํ, พฺราหฺมณ, อิมิสฺสาเยว สาวตฺถิยา อญฺญตรา อิตฺถี ญาติกุลํ อคมาสิ. ตสฺสา เต ญาตกา สามิกํ อจฺฉินฺทิตฺวา อญฺญสฺส ทาตุกามา, สา จ ตํ น อิจฺฉติ. อถ โข สา อิตฺถี สามิกํ เอตทโวจ— ‘อิเม มํ, อยฺยปุตฺต, ญาตกา ตว อจฺฉินฺทิตฺวา อญฺญสฺส ทาตุกามา, อุโภ มยํ มริสฺสามา’ติ. อถ โข โส ปุริโส ตํ อิตฺถิํ ทฺวิธา เฉตฺวา อตฺตานํ โอปาเตติ— ‘อุโภ เปจฺจ ภวิสฺสามา’”ติ. เอวํ โสกสเลฺลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรติ.
กถํกถาสเลฺลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต สํสยปกฺขนฺโท โหติ วิมติปกฺขนฺโท ทฺเวฬฺหกชาโต— “อโหสิํ นุ โข อหํ อตีตมทฺธานํ, นนุ โข อโหสิํ อตีตมทฺธานํ, กิํ นุ โข อโหสิํ อตีตมทฺธานํ, กถํ นุ โข อโหสิํ อตีตมทฺธานํ, กิํ หุตฺวา กิํ อโหสิํ นุ โข อตีตมทฺธานํ, ภวิสฺสามิ นุ โข อหํ อนาคตมทฺธานํ, นนุ โข ภวิสฺสามิ อนาคตมทฺธานํ, กิํ นุ โข ภวิสฺสามิ อนาคตมทฺธานํ, กถํ นุ โข ภวิสฺสามิ อนาคตมทฺธานํ, กิํ หุตฺวา กิํ ภวิสฺสามิ นุ โข อนาคตมทฺธานํ, เอตรหิ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ อชฺฌตฺตํ กถํกถี โหติ, อหํ นุ โขสฺมิ, โน นุ โขสฺมิ, กิํ นุ โขสฺมิ กถํ นุ โขสฺมิ, อยํ นุ โข สตฺโต กุโต อาคโต, โส กุหิํ คามี ภวิสฺสตี”ติ. เอวํ กถํกถาสเลฺลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรติ.
เต สเลฺล อภิสงฺขโรติ; เต สเลฺล อภิสงฺขโรนฺโต สลฺลาภิสงฺขารวเสน ปุรตฺถิมํ ทิสํ ธาวติ, ปจฺฉิมํ ทิสํ ธาวติ, อุตฺตรํ ทิสํ ธาวติ, ทกฺขิณํ ทิสํ ธาวติ. เต สลฺลาภิสงฺขารา อปฺปหีนา; สลฺลาภิสงฺขารานํ อปฺปหีนตฺตา คติยา ธาวติ, นิรเย ธาวติ, ติรจฺฉานโยนิยา ธาวติ, เปตฺติวิสเย ธาวติ, มนุสฺสโลเก ธาวติ, เทวโลเก ธาวติ, คติยา คติํ, อุปปตฺติยา อุปปตฺติํ, ปฏิสนฺธิยา ปฏิสนฺธิํ, ภเวน ภวํ, สํสาเรน สํสารํ, วฏฺเฏน วฏฺฏํ ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรตีติ— เยน สเลฺลน โอติณฺโณ ทิสา สพฺพา วิธาวติ.
ตเมว สลฺลมพฺพุยฺห, น ธาวติ น สีทตี ติ. ตเมว ราคสลฺลํ โทสสลฺลํ โมหสลฺลํ มานสลฺลํ ทิฏฺฐิสลฺลํ โสกสลฺลํ กถํกถาสลฺลํ อพฺพุยฺห อพฺพุหิตฺวา อุทฺธริตฺวา สมุทฺธริตฺวา อุปฺปาฏยิตฺวา สมุปฺปาฏยิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา เนว ปุรตฺถิมํ ทิสํ ธาวติ น ปจฺฉิมํ ทิสํ ธาวติ น อุตฺตรํ ทิสํ ธาวติ น ทกฺขิณํ ทิสํ ธาวติ. เต สลฺลาภิสงฺขารา ปหีนา; สลฺลาภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติยา น ธาวติ, นิรเย น ธาวติ, ติรจฺฉานโยนิยา น ธาวติ, เปตฺติวิสเย น ธาวติ, มนุสฺสโลเก น ธาวติ, เทวโลเก น ธาวติ, น คติยา คติํ, น อุปปตฺติยา อุปปตฺติํ, น ปฏิสนฺธิยา ปฏิสนฺธิํ, น ภเวน ภวํ, น สํสาเรน สํสารํ, น วฏฺเฏน วฏฺฏํ ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรตีติ— ตเมว สลฺลมพฺพุยฺห น ธาวติ. น สีทตี ติ กาโมเฆ น สีทติ, ภโวเฆ น สีทติ, ทิฏฺโฐเฆ น สีทติ, อวิชฺโชเฆ น สีทติ, น สํสีทติ น โอสีทติ น อวสีทติ น คจฺฉติ น อวคจฺฉตีติ— ตเมว สลฺลมพฺพุยฺห, น ธาวติ น สีทติ.
เตนาห ภควา—
“เยน สเลฺลน โอติณฺโณ,
ทิสา สพฺพา วิธาวติ;
ตเมว สลฺลมพฺพุยฺห,
น ธาวติ น สีทตี”ติ.
ตตฺถ สิกฺขานุคียนฺติ,
ยานิ โลเก คธิตานิ;
น เตสุ ปสุโต สิยา,
นิพฺพิชฺฌ สพฺพโส กาเม;
สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน.
ตตฺถ สิกฺขานุคียนฺติ, ยานิ โลเก คธิตานี ติ. สิกฺขา ติ หตฺถิสิกฺขา อสฺสสิกฺขา รถสิกฺขา ธนุสิกฺขา สาลากิยํ สลฺลกตฺติยํ กายติกิจฺฉํ ภูติยํ โกมารภจฺจํ. อนุคียนฺตี ติ คียนฺติ นิคฺคียนฺติ กถียนฺติ ภณียนฺติ ทีปียนฺติ โวหรียนฺติ. อถ วา คียนฺติ คณฺหียนฺติ อุคฺคณฺหียนฺติ ธารียนฺติ อุปธารียนฺติ อุปลกฺขียนฺติ คธิตปฏิลาภาย. คธิตา วุจฺจนฺติ ปญฺจ กามคุณา— จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสญฺหิตา รชนียา, โสตวิญฺเญยฺยา สทฺทา …เป… ฆานวิญฺเญยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิญฺเญยฺยา รสา… กายวิญฺเญยฺยา โผฏฺฐพฺพา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสญฺหิตา รชนียา. กิํการณา คธิตา วุจฺจนฺติ ปญฺจ กามคุณา? เยภุเยฺยน เทวมนุสฺสา ปญฺจ กามคุเณ อิจฺฉนฺติ สาทิยนฺติ ปตฺถยนฺติ ปิหยนฺติ อภิชปฺปนฺติ ตํการณา คธิตา วุจฺจนฺติ ปญฺจ กามคุณา. โลเก ติ มนุสฺสโลเกติ— ตตฺถ สิกฺขานุคียนฺติ, ยานิ โลเก คธิตานิ.
น เตสุ ปสุโต สิยา ติ. ตาสุ วา สิกฺขาสุ เตสุ วา ปญฺจสุ กามคุเณสุ น ปสุโต สิยา, น ตนฺนินฺโน อสฺส, น ตปฺโปโณ, น ตปฺปพฺภาโร, น ตทธิมุตฺโต, น ตทธิปเตโยฺยติ— น เตสุ ปสุโต สิยา.
นิพฺพิชฺฌ สพฺพโส กาเม ติ. นิพฺพิชฺฌา ติ ปฏิวิชฺฌิตฺวา. “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ ปฏิวิชฺฌิตฺวา, “สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา”ติ ปฏิวิชฺฌิตฺวา …เป… “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ ปฏิวิชฺฌิตฺวา. สพฺพโส ติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ— สพฺพโสติ. กามา ติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา— วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ …เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา …เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาติ— นิพฺพิชฺฌ สพฺพโส กาเม.
สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน ติ. สิกฺขา ติ ติโสฺส สิกฺขา— อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขา …เป… อยํ อธิปญฺญาสิกฺขา. นิพฺพานมตฺตโน ติ อตฺตโน ราคสฺส นิพฺพาปนาย โทสสฺส นิพฺพาปนาย โมหสฺส นิพฺพาปนาย …เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สมาย อุปสมาย วูปสมาย นิพฺพาปนาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปสฺสทฺธิยา อธิสีลมฺปิ สิกฺเขยฺย อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺเขยฺย อธิปญฺญมฺปิ สิกฺเขยฺย, อิมา ติโสฺส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย ชานนฺโต สิกฺเขยฺย …เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺยาติ— สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน.
เตนาห ภควา—
“ตตฺถ สิกฺขานุคียนฺติ,
ยานิ โลเก คธิตานิ;
น เตสุ ปสุโต สิยา,
นิพฺพิชฺฌ สพฺพโส กาเม;
สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน”ติ.
สจฺโจ สิยา อปฺปคพฺโภ,
อมาโย ริตฺตเปสุโณ;
อกฺโกธโน โลภปาปํ,
เววิจฺฉํ วิตเร มุนิ.
สจฺโจ สิยา อปฺปคพฺโภ ติ. สจฺโจ สิยา ติ สจฺจวาจาย สมนฺนาคโต สิยา, สมฺมาทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโต สิยา, อริเยน อฏฺฐงฺคิเกน มคฺเคน สมนฺนาคโต สิยาติ— สจฺโจ สิยา. อปฺปคพฺโภ ติ ตีณิ ปาคพฺภิยานิ— กายิกํ ปาคพฺภิยํ, วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ, เจตสิกํ ปาคพฺภิยํ …เป… อิทํ เจตสิกํ ปาคพฺภิยํ. ยสฺสิมานิ ตีณิ ปาคพฺภิยานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิ, โส วุจฺจติ อปฺปคพฺโภติ— สจฺโจ สิยา อปฺปคพฺโภ.
อมาโย ริตฺตเปสุโณ ติ. มายา วุจฺจติ วญฺจนิกา จริยา. อิเธกจฺโจ กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา วาจาย ทุจฺจริตํ จริตฺวา มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา ตสฺส ปฏิจฺฉาทนเหตุ ปาปิกํ อิจฺฉํ ปณิทหติ, มา มํ ชญฺญาติ อิจฺฉติ, มา มํ ชญฺญาติ สงฺกปฺเปติ, มา มํ ชญฺญาติ วาจํ ภาสติ, มา มํ ชญฺญาติ กาเยน ปรกฺกมติ. ยา เอวรูปา มายา มายาวิตา อจฺจสรา วญฺจนา นิกติ นิกิรณา ปริหรณา คูหนา ปริคูหนา ฉาทนา ปริจฺฉาทนา อนุตฺตานิกมฺมํ อนาวิกมฺมํ โวจฺฉาทนา ปาปกิริยา— อยํ วุจฺจติ มายา. ยเสฺสสา มายา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อมาโย. ริตฺตเปสุโณ ติ เปสุญฺญนฺติ อิเธกจฺโจ ปิสุณวาโจ โหติ …เป… เอวํ เภทาธิปฺปาเยน เปสุญฺญํ อุปสํหรติ. ยเสฺสตํ เปสุญฺญํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒํ, โส วุจฺจติ ริตฺตเปสุโณ วิวิตฺตเปสุโณ ปวิวิตฺตเปสุโณติ— อมาโย ริตฺตเปสุโณ.
อกฺโกธโน โลภปาปํ, เววิจฺฉํ วิตเร มุนี ติ. อกฺโกธโน ติ หิ โข วุตฺตํ, อปิ จ โกโธ ตาว วตฺตพฺโพ. ทสหากาเรหิ โกโธ ชายติ. “อนตฺถํ เม อจรี”ติ โกโธ ชายติ …เป… ยเสฺสโส โกโธ ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก ญาณคฺคินา ทฑฺโฒ, โส วุจฺจติ อกฺโกธโน. โกธสฺส ปหีนตฺตา อกฺโกธโน, โกธวตฺถุสฺส ปริญฺญาตตฺตา อกฺโกธโน, โกธเหตุสฺส อุปจฺฉินฺนตฺตา อกฺโกธโน. โลโภ ติ โย โลโภ ลุพฺภนา ลุพฺภิตตฺตํ …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. เววิจฺฉํ วุจฺจติ ปญฺจ มจฺฉริยานิ— อาวาสมจฺฉริยํ …เป… คาโห วุจฺจติ มจฺฉริยํ. มุนี ติ. โมนํ วุจฺจติ ญาณํ …เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. อกฺโกธโน โลภปาปํ, เววิจฺฉํ วิตเร มุนี ติ. มุนิ โลภปาปญฺจ เววิจฺฉญฺจ อตริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยีติ— อกฺโกธโน โลภปาปํ, เววิจฺฉํ วิตเร มุนิ.
เตนาห ภควา—
“สจฺโจ สิยา อปฺปคพฺโภ,
อมาโย ริตฺตเปสุโณ;
อกฺโกธโน โลภปาปํ,
เววิจฺฉํ วิตเร มุนี”ติ.
นิทฺทํ ตนฺทิํ สเห ถีนํ,
ปมาเทน น สํวเส;
อติมาเน น ติฏฺเฐยฺย,
นิพฺพานมนโส นโร.
นิทฺทํ ตนฺทิํ สเห ถีนนฺ ติ. นิทฺทา ติ ยา กายสฺส อกลฺยตา อกมฺมญฺญตา โอนาโห ปริโยนาโห อนฺโตสโมโรโธ มิทฺธํ สุปฺปํ ปจลายิกา สุปฺปํ สุปฺปนา สุปฺปิตตฺตํ. ตนฺทินฺ ติ ยา ตนฺที ตนฺทิยนา ตนฺทิยิตตฺตํ ตนฺทิมนกตา อาลสฺยํ อาลสฺยายนา อาลสฺยายิตตฺตํ. ถีนนฺ ติ ยา จิตฺตสฺส อกลฺยตา อกมฺมญฺญตา โอลียนา สลฺลียนา ลีนํ ลียนา ลียิตตฺตํ, ถินํ ถิยนา ถิยิตตฺตํ จิตฺตสฺส. นิทฺทํ ตนฺทิํ สเห ถีนนฺ ติ. นิทฺทญฺจ ตนฺทิญฺจ ถินญฺจ สเห สเหยฺย ปริสเหยฺย อภิภเวยฺย อชฺโฌตฺถเรยฺย ปริยาทิเยยฺย มทฺเทยฺยาติ— นิทฺทํ ตนฺทิํ สเห ถีนํ.
ปมาเทน น สํวเส ติ. ปมาโท วตฺตพฺโพ กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปญฺจสุ วา กามคุเณสุ. จิตฺตสฺส โวสคฺโค โวสคฺคานุปฺปาทนํ วา กุสลานํ วา ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฏฺฐิตกิริยตา โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตจฺฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ อนธิฏฺฐานํ อนนุโยโค ปมาโท. โย เอวรูโป ปมาโท ปมชฺชนา ปมชฺชิตตฺตํ— อยํ วุจฺจติ ปมาโท. ปมาเทน น สํวเส ติ ปมาเทน น วเสยฺย น สํวเสยฺย น อาวเสยฺย น ปริวเสยฺย, ปมาทํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, ปมาทา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ— ปมาเทน น สํวเส.
อติมาเน น ติฏฺเฐยฺยา ติ. อติมาโน ติ อิเธกจฺโจ ปรํ อติมญฺญติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา …เป… อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนา. โย เอวรูโป มาโน มญฺญนา มญฺญิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส— อยํ วุจฺจติ อติมาโน. อติมาเน น ติฏฺเฐยฺยา ติ. อติมาเน น ติฏฺเฐยฺย น สนฺติฏฺเฐยฺย, อติมานํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, อติมานา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ— อติมาเน น ติฏฺเฐยฺย.
นิพฺพานมนโส นโร ติ. อิเธกจฺโจ ทานํ เทนฺโต สีลํ สมาทิยนฺโต อุโปสถกมฺมํ กโรนฺโต ปานียํ ปริโภชนียํ อุปฏฺฐเปนฺโต ปริเวณํ สมฺมชฺชนฺโต เจติยํ วนฺทนฺโต เจติเย คนฺธมาลํ อาโรเปนฺโต เจติยํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต ยํ กิญฺจิ เตธาตุกํ กุสลาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรนฺโต น คติเหตุ น อุปปตฺติเหตุ น ปฏิสนฺธิเหตุ น ภวเหตุ น สํสารเหตุ น วฏฺฏเหตุ, สพฺพํ ตํ วิสํโยคาธิปฺปาโย นิพฺพานนินฺโน นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร อภิสงฺขโรตีติ. เอวมฺปิ นิพฺพานมนโส นโร. อถ วา สพฺพสงฺขารธาตุยา จิตฺตํ ปฏิวาเปตฺวา อมตาย ธาตุยา จิตฺตํ อุปสํหรติ— “เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตํ ยทิทํ สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานนฺ”ติ. เอวมฺปิ นิพฺพานมนโส นโร.
“น ปณฺฑิตา อุปธิสุขสฺส เหตุ,
ททนฺติ ทานานิ ปุนพฺภวาย;
กามญฺจ เต อุปธิปริกฺขยาย,
ททนฺติ ทานํ อปุนพฺภวาย.
น ปณฺฑิตา อุปธิสุขสฺส เหตุ,
ภาเวนฺติ ฌานานิ ปุนพฺภวาย;
กามญฺจ เต อุปธิปริกฺขยาย,
ภาเวนฺติ ฌานํ อปุนพฺภวาย.
เต นิพฺพุติํ อาสิสมานสา ททนฺติ,
ตนฺนินฺนจิตฺตา ตทธิมุตฺตา;
นชฺโช ยถา สาครมชฺฌุเปตา,
ภวนฺติ นิพฺพานปรายนา เต”ติ.
นิพฺพานมนโส นโร. เตนาห ภควา—
“นิทฺทํ ตนฺทิํ สเห ถีนํ,
ปมาเทน น สํวเส;
อติมาเน น ติฏฺเฐยฺย,
นิพฺพานมนโส นโร”ติ.
โมสวชฺเช น นิเยฺยถ,
รูเป เสฺนหํ น กุพฺพเย;
มานญฺจ ปริชาเนยฺย,
สาหสา วิรโต จเร.
โมสวชฺเช น นิเยฺยถา ติ. โมสวชฺชํ วุจฺจติ มุสาวาโท. อิเธกจฺโจ สภคฺคโต วา ปริสคฺคโต วา ญาติมชฺฌคโต วา ปูคมชฺฌคโต วา ราชกุลมชฺฌคโต วา อภินีโต สกฺขิปุฏฺโฐ— “เอหมฺโภ ปุริส, ยํ ชานาสิ ตํ วเทหี”ติ, โส อชานํ วา อาห— “ชานามี”ติ, ชานํ วา อาห— “น ชานามี”ติ, อปสฺสํ วา อาห— “ปสฺสามี”ติ, ปสฺสํ วา อาห— “น ปสฺสามี”ติ. อิติ อตฺตเหตุ วา ปรเหตุ วา อามิสกิญฺจิกฺขเหตุ วา สมฺปชานมุสา ภาสิตา โหติ— อิทํ วุจฺจติ โมสวชฺชํ. อปิ จ ตีหากาเรหิ …เป… จตูหากาเรหิ… ปญฺจหากาเรหิ… ฉหากาเรหิ… สตฺตหากาเรหิ… อฏฺฐหากาเรหิ …เป… อิเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ. โมสวชฺเช น นิเยฺยถา ติ. โมสวชฺเช น ยาเยยฺย น นิยฺยาเยยฺย น วเหยฺย น สํหเรยฺย, โมสวชฺชํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, โมสวชฺชา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ— โมสวชฺเช น นิเยฺยถ.
รูเป เสฺนหํ น กุพฺพเย ติ. รูปนฺ ติ จตฺตาโร จ มหาภูตา, จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํ. รูเป เสฺนหํ น กุพฺพเย ติ. รูเป เสฺนหํ น กเรยฺย ฉนฺทํ น กเรยฺย เปมํ น กเรยฺย ราคํ น กเรยฺย น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺยาติ— รูเป เสฺนหํ น กุพฺพเย.
มานญฺจ ปริชาเนยฺยา ติ. มาโน ติ เอกวิเธน มาโน— ยา จิตฺตสฺส อุนฺนติ. ทุวิเธน มาโน— อตฺตุกฺกํสนมาโน, ปรวมฺภนมาโน. ติวิเธน มาโน— “เสโยฺยหมสฺมี”ติ มาโน, “สทิโสหมสฺมี”ติ มาโน, “หีโนหมสฺมี”ติ มาโน. จตุวิเธน มาโน— ลาเภน มานํ ชเนติ, ยเสน มานํ ชเนติ, ปสํสาย มานํ ชเนติ, สุเขน มานํ ชเนติ. ปญฺจวิเธน มาโน— “ลาภิมฺหิ มนาปิกานํ รูปานนฺ”ติ มานํ ชเนติ, “ลาภิมฺหิ มนาปิกานํ สทฺทานํ …เป… คนฺธานํ… รสานํ… โผฏฺฐพฺพานนฺ”ติ มานํ ชเนติ. ฉพฺพิเธน มาโน— จกฺขุสมฺปทาย มานํ ชเนติ, โสตสมฺปทาย …เป… ฆานสมฺปทาย… ชิวฺหาสมฺปทาย… กายสมฺปทาย… มโนสมฺปทาย มานํ ชเนติ. สตฺตวิเธน มาโน— อติมาโน, มานาติมาโน, โอมาโน, สทิสมาโน, อธิมาโน, อสฺมิมาโน, มิจฺฉามาโน. อฏฺฐวิเธน มาโน— ลาเภน มานํ ชเนติ, อลาเภน โอมานํ ชเนติ, ยเสน มานํ ชเนติ, อยเสน โอมานํ ชเนติ, ปสํสาย มานํ ชเนติ, นินฺทาย โอมานํ ชเนติ, สุเขน มานํ ชเนติ, ทุกฺเขน โอมานํ ชเนติ. นววิเธน มาโน— เสยฺยสฺส “เสโยฺยหมสฺมี”ติ มาโน, เสยฺยสฺส “สทิโสหมสฺมี”ติ มาโน, เสยฺยสฺส “หีโนหมสฺมี”ติ มาโน, สทิสสฺส “เสโยฺยหมสฺมี”ติ มาโน, สทิสสฺส “สทิโสหมสฺมี”ติ มาโน, สทิสสฺส “หีโนหมสฺมี”ติ มาโน, หีนสฺส “เสโยฺยหมสฺมี”ติ มาโน, หีนสฺส “สทิโสหมสฺมี”ติ มาโน, หีนสฺส “หีโนหมสฺมี”ติ มาโน. ทสวิเธน มาโน— อิเธกจฺโจ มานํ ชเนติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา …เป… อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนา. โย เอวรูโป มาโน มญฺญนา มญฺญิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส— อยํ วุจฺจติ มาโน.
มานญฺจ ปริชาเนยฺยา ติ. มานํ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชาเนยฺย— ญาตปริญฺญาย, ตีรณปริญฺญาย, ปหานปริญฺญาย. กตมา ญาตปริญฺญา? มานํ ชานาติ อยํ เอกวิเธน มาโน— ยา จิตฺตสฺส อุนฺนติ. อยํ ทุวิเธน มาโน— อตฺตุกฺกํสนมาโน ปรวมฺภนมาโน …เป… อยํ ทสวิเธน มาโน— อิเธกจฺโจ มานํ ชเนติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา …เป… อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาติ ชานาติ ปสฺสติ— อยํ ญาตปริญฺญา.
กตมา ตีรณปริญฺญา? เอตํ ญาตํ กตฺวา มานํ ตีเรติ อนิจฺจโต ทุกฺขโต …เป… นิสฺสรณโต ตีเรติ— อยํ ตีรณปริญฺญา.
กตมา ปหานปริญฺญา? เอวํ ตีรยิตฺวา มานํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺติํ กโรติ อนภาวํ คเมติ— อยํ ปหานปริญฺญา. มานญฺจ ปริชาเนยฺยา ติ มานํ อิมาหิ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชาเนยฺยาติ— มานญฺจ ปริชาเนยฺย.
สาหสา วิรโต จเร ติ. กตมา สาหสา จริยา? รตฺตสฺส ราคจริยา สาหสา จริยา, ทุฏฺฐสฺส โทสจริยา สาหสา จริยา, มูฬฺหสฺส โมหจริยา สาหสา จริยา, วินิพทฺธสฺส มานจริยา สาหสา จริยา, ปรามฏฺฐสฺส ทิฏฺฐิจริยา สาหสา จริยา, วิกฺเขปคตสฺส อุทฺธจฺจจริยา สาหสา จริยา, อนิฏฺฐงฺคตสฺส วิจิกิจฺฉาจริยา สาหสา จริยา, ถามคตสฺส อนุสยจริยา สาหสา จริยา— อยํ สาหสา จริยา. สาหสา วิรโต จเร ติ สาหสา จริยาย อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺย จเรยฺย วิจเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ— สาหสา วิรโต จเร.
เตนาห ภควา—
“โมสวชฺเช น นิเยฺยถ,
รูเป เสฺนหํ น กุพฺพเย;
มานญฺจ ปริชาเนยฺย,
สาหสา วิรโต จเร”ติ.
ปุราณํ นาภินนฺเทยฺย,
นเว ขนฺติํ น กุพฺพเย;
หียมาเน น โสเจยฺย,
อากาสํ น สิโต สิยา.
ปุราณํ นาภินนฺเทยฺยา ติ. ปุราณํ วุจฺจติ อตีตา รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณา. อตีเต สงฺขาเร ตณฺหาวเสน ทิฏฺฐิวเสน นาภินนฺเทยฺย นาภิวเทยฺย น อชฺโฌเสยฺย, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ— ปุราณํ นาภินนฺเทยฺย.
นเว ขนฺติํ น กุพฺพเย ติ. นวา วุจฺจติ ปจฺจุปฺปนฺนา รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณา. ปจฺจุปฺปนฺเน สงฺขาเร ตณฺหาวเสน ทิฏฺฐิวเสน ขนฺติํ น กเรยฺย ฉนฺทํ น กเรยฺย เปมํ น กเรยฺย ราคํ น กเรยฺย น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺยาติ— นเว ขนฺติํ น กุพฺพเย.
หียมาเน น โสเจยฺยา ติ. หียมาเน หายมาเน ปริหายมาเน เวมาเน วิคจฺฉมาเน อนฺตรธายมาเน น โสเจยฺย น กิลเมยฺย น ปรามเสยฺย น ปริเทเวยฺย น อุรตฺตาฬิํ กนฺเทยฺย น สมฺโมหํ อาปชฺเชยฺย. จกฺขุสฺมิํ หียมาเน หายมาเน ปริหายมาเน เวมาเน วิคจฺฉมาเน อนฺตรธายมาเน, โสตสฺมิํ …เป… ฆานสฺมิํ… ชิวฺหาย… กายสฺมิํ… รูปสฺมิํ… สทฺทสฺมิํ… คนฺธสฺมิํ… รสสฺมิํ… โผฏฺฐพฺพสฺมิํ… กุลสฺมิํ… คณสฺมิํ… อาวาสสฺมิํ… ลาภสฺมิํ… ยสสฺมิํ… ปสํสาย… สุขสฺมิํ… จีวรสฺมิํ… ปิณฺฑปาตสฺมิํ… เสนาสนสฺมิํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสฺมิํ หียมาเน หายมาเน ปริหายมาเน เวมาเน วิคจฺฉมาเน อนฺตรธายมาเน น โสเจยฺย น กิลเมยฺย น ปรามเสยฺย น ปริเทเวยฺย น อุรตฺตาฬิํ กนฺเทยฺย น สมฺโมหํ อาปชฺเชยฺยาติ— หียมาเน น โสเจยฺย.
อากาสํ น สิโต สิยา ติ. อากาสํ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. กิํการณา อากาสํ วุจฺจติ ตณฺหา? ยาย ตณฺหาย รูปํ อากสฺสติ สมากสฺสติ คณฺหาติ ปรามสติ อภินิวิสติ, เวทนํ …เป… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… คติํ… อุปปตฺติํ… ปฏิสนฺธิํ… ภวํ… สํสารํ… วฏฺฏํ อากสฺสติ สมากสฺสติ คณฺหาติ ปรามสติ อภินิวิสติ; ตํการณา อากาสํ วุจฺจติ ตณฺหา. อากาสํ น สิโต สิยา ติ. ตณฺหานิสฺสิโต น สิยา. ตณฺหํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, ตณฺหาย อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ— อากาสํ น สิโต สิยา.
เตนาห ภควา—
“ปุราณํ นาภินนฺเทยฺย,
นเว ขนฺติํ น กุพฺพเย;
หียมาเน น โสเจยฺย,
อากาสํ น สิโต สิยา”ติ.
เคธํ พฺรูมิ มโหโฆติ,
อาชวํ พฺรูมิ ชปฺปนํ;
อารมฺมณํ ปกมฺปนํ,
กามปงฺโก ทุรจฺจโย.
เคธํ พฺรูมิ มโหโฆตี ติ. เคโธ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. มโหโฆ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. เคธํ พฺรูมิ มโหโฆตี ติ. เคธํ “มโหโฆ”ติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปญฺญาเปมิ ปฏฺฐเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ— เคธํ พฺรูมิ มโหโฆติ.
อาชวํ พฺรูมิ ชปฺปนนฺ ติ. อาชวา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ชปฺปนาปิ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. อาชวํ พฺรูมิ ชปฺปนนฺ ติ อาชวํ “ชปฺปนา”ติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ …เป… อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ— อาชวํ พฺรูมิ ชปฺปนํ.
อารมฺมณํ ปกมฺปนนฺ ติ. อารมฺมณมฺปิ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ปกมฺปนาปิ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลนฺติ— อารมฺมณํ ปกมฺปนํ.
กามปงฺโก ทุรจฺจโย ติ. กามปงฺโก กามกทฺทโม กามกิเลโส กามปลิโป กามปลิโรโธ ทุรจฺจโย ทุรติวตฺโต ทุตฺตโร ทุปฺปตโร ทุสฺสมติกฺกโม ทุพฺพีติวตฺโตติ— กามปงฺโก ทุรจฺจโย.
เตนาห ภควา—
“เคธํ พฺรูมิ มโหโฆติ,
อาชวํ พฺรูมิ ชปฺปนํ;
อารมฺมณํ ปกมฺปนํ,
กามปงฺโก ทุรจฺจโย”ติ.
สจฺจา อโวกฺกมํ มุนิ,
ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณ;
สพฺพํ โส ปฏินิสฺสชฺช,
ส เว สนฺโตติ วุจฺจติ.
สจฺจา อโวกฺกมํ มุนี ติ. สจฺจวาจาย อโวกฺกมนฺโต, สมฺมาทิฏฺฐิยา อโวกฺกมนฺโต, อริยา อฏฺฐงฺคิกา มคฺคา อโวกฺกมนฺโต. มุนี ติ. โมนํ วุจฺจติ ญาณํ …เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนีติ— สจฺจา อโวกฺกมํ มุนิ.
ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณ ติ. ถลํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. พฺราหฺมโณ ติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ …เป… อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมา. ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณ ติ. ถเล ติฏฺฐติ ทีเป ติฏฺฐติ ตาเณ ติฏฺฐติ เลเณ ติฏฺฐติ สรเณ ติฏฺฐติ อภเย ติฏฺฐติ อจฺจุเต ติฏฺฐติ อมเต ติฏฺฐติ นิพฺพาเน ติฏฺฐตีติ— ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณ.
สพฺพํ โส ปฏินิสฺสชฺชา ติ. สพฺพํ วุจฺจติ ทฺวาทสายตนานิ— จกฺขุ เจว รูปา จ …เป… มโน เจว ธมฺมา จ. ยโต อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ ฉนฺทราโค ปหีโน โหติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต อายติํ อนุปฺปาทธมฺโม, เอตฺตาวตาปิ สพฺพํ จตฺตํ โหติ วนฺตํ มุตฺตํ ปหีนํ ปฏินิสฺสฏฺฐํ. ยโต ตณฺหา จ ทิฏฺฐิ จ มาโน จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา, เอตฺตาวตาปิ สพฺพํ จตฺตํ โหติ วนฺตํ มุตฺตํ ปหีนํ ปฏินิสฺสฏฺฐํ. ยโต ปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อาเนญฺชาภิสงฺขาโร จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา, เอตฺตาวตาปิ สพฺพํ จตฺตํ โหติ วนฺตํ มุตฺตํ ปหีนํ ปฏินิสฺสฏฺฐนฺติ— สพฺพํ โส ปฏินิสฺสชฺช.
ส เว สนฺโตติ วุจฺจตี ติ. โส สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ วุจฺจติ กถียติ ภณียติ ทีปียติ โวหรียตีติ— ส เว สนฺโตติ วุจฺจติ.
เตนาห ภควา—
“สจฺจา อโวกฺกมํ มุนิ,
ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณ;
สพฺพํ โส ปฏินิสฺสชฺช,
ส เว สนฺโตติ วุจฺจตี”ติ.
ส เว วิทฺวา ส เวทคู,
ญตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโต;
สมฺมา โส โลเก อิริยาโน,
น ปิเหตีธ กสฺสจิ.
ส เว วิทฺวา ส เวทคู ติ. วิทฺวา ติ วิทฺวา วิชฺชาคโต ญาณี วิภาวี เมธาวี. เวทคู ติ. เวทา วุจฺจนฺติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ …เป… สพฺพเวทนาสุ วีตราโค สพฺพเวทมติจฺจ เวทคู โสติ— ส เว วิทฺวา ส เวทคู.
ญตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโต ติ. ญตฺวา ติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, “สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา”ติ …เป… “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. อนิสฺสิโต ติ ทฺเว นิสฺสยา— ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฏฺฐินิสฺสโย จ …เป… อยํ ตณฺหานิสฺสโย …เป… อยํ ทิฏฺฐินิสฺสโย. ตณฺหานิสฺสยํ ปหาย ทิฏฺฐินิสฺสยํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ อนิสฺสิโต… โสตํ อนิสฺสิโต… ฆานํ อนิสฺสิโต …เป… ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพ ธมฺเม อนิสฺสิโต อนลฺลีโน อนุปคโต อนชฺโฌสิโต อนธิมุตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ— ญตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโต.
สมฺมา โส โลเก อิริยาโน ติ. ยโต อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ ฉนฺทราโค ปหีโน โหติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต อายติํ อนุปฺปาทธมฺโม, เอตฺตาวตาปิ สมฺมา โส โลเก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ …เป… ยโต ปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อาเนญฺชาภิสงฺขาโร จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา, เอตฺตาวตาปิ สมฺมา โส โลเก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ— สมฺมา โส โลเก อิริยาโน.
น ปิเหตีธ กสฺสจี ติ. ปิหา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ยเสฺสสา ปิหา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส กสฺสจิ น ปิเหติ ขตฺติยสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา เวสฺสสฺส วา สุทฺทสฺส วา คหฏฺฐสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา เทวสฺส วา มนุสฺสสฺส วาติ— น ปิเหตีธ กสฺสจิ.
เตนาห ภควา—
“ส เว วิทฺวา ส เวทคู,
ญตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโต;
สมฺมา โส โลเก อิริยาโน,
น ปิเหตีธ กสฺสจี”ติ.
โยธ กาเม อจฺจตริ,
สงฺคํ โลเก ทุรจฺจยํ;
น โส โสจติ นาชฺเฌติ,
ฉินฺนโสโต อพนฺธโน.
โยธ กาเม อจฺจตริ, สงฺคํ โลเก ทุรจฺจยนฺ ติ. โย ติ โย ยาทิโส ยถายุตฺโต ยถาวิหิโต ยถาปกาโร ยํ ฐานปฺปตฺโต ยํ ธมฺมสมนฺนาคโต ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวโสฺส วา สุทฺโท วา คหฏฺโฐ วา ปพฺพชิโต วา เทโว วา มนุโสฺส วา. กามา ติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา— วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ …เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา …เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. สงฺคา ติ สตฺต สงฺคา— ราคสงฺโค, โทสสงฺโค, โมหสงฺโค, มานสงฺโค, ทิฏฺฐิสงฺโค, กิเลสสงฺโค, ทุจฺจริตสงฺโค. โลเก ติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเก. สงฺคํ โลเก ทุรจฺจยนฺ ติ. โย กาเม จ สงฺเค จ โลเก ทุรจฺจเย ทุรติวตฺเต ทุตฺตเร ทุปฺปตเร ทุสฺสมติกฺกเม ทุพฺพีติวตฺเต อตริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยีติ— โยธ กาเม อจฺจตริ, สงฺคํ โลเก ทุรจฺจยํ.
น โส โสจติ นาชฺเฌตี ติ. วิปริณตํ วา วตฺถุํ น โสจติ, วิปริณตสฺมิํ วา วตฺถุสฺมิํ น โสจติ. “จกฺขุ เม วิปริณตนฺ”ติ น โสจติ …เป… โสตํ เม… ฆานํ เม… ชิวฺหา เม… กาโย เม… รูปา เม… สทฺทา เม… คนฺธา เม… รสา เม… โผฏฺฐพฺพา เม… กุลํ เม… คโณ เม… อาวาโส เม… ลาโภ เม… ยโส เม… ปสํสา เม… สุขํ เม… จีวรํ เม… ปิณฺฑปาโต เม… เสนาสนํ เม… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารา เม… มาตา เม… ปิตา เม… ภาตา เม… ภคินี เม… ปุตฺโต เม… ธีตา เม… มิตฺตา เม… อมจฺจา เม… ญาตี เม… “สาโลหิตา เม วิปริณตา”ติ น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ— น โสจติ. นาชฺเฌตี ติ นชฺเฌติ น อชฺเฌติ น อุปนิชฺฌายติ น นิชฺฌายติ น ปชฺฌายติ. อถ วา น ชายติ น ชิยฺยติ น มิยฺยติ น จวติ น อุปปชฺชตีติ— นาชฺเฌตีติ— น โส โสจติ นาชฺเฌติ.
ฉินฺนโสโต อพนฺธโน ติ. โสตํ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ยเสฺสสา โสตา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา …เป… ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ ฉินฺนโสโต. อพนฺธโน ติ ราคพนฺธนํ โทสพนฺธนํ โมหพนฺธนํ มานพนฺธนํ ทิฏฺฐิพนฺธนํ กิเลสพนฺธนํ ทุจฺจริตพนฺธนํ, ยเสฺสเต พนฺธนา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา …เป… ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อพนฺธโนติ— ฉินฺนโสโต อพนฺธโน.
เตนาห ภควา—
“โยธ กาเม อจฺจตริ,
สงฺคํ โลเก ทุรจฺจยํ;
น โส โสจติ นาชฺเฌติ,
ฉินฺนโสโต อพนฺธโน”ติ.
ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหิ,
ปจฺฉา เต มาหุ กิญฺจนํ;
มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสิ,
อุปสนฺโต จริสฺสสิ.
ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหี ติ. อตีเต สงฺขาเร อารพฺภ เย กิเลสา อุปฺปชฺเชยฺยุํ เต กิเลเส โสเสหิ วิโสเสหิ สุกฺขาเปหิ วิสุกฺขาเปหิ อพีชํ กโรหิ ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺติํ กโรหิ อนภาวํ คเมหีติ. เอวมฺปิ ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหิ. อถ วา เย อตีตา กมฺมาภิสงฺขารา อวิปกฺกวิปากา เต กมฺมาภิสงฺขาเร โสเสหิ วิโสเสหิ สุกฺขาเปหิ วิสุกฺขาเปหิ อพีชํ กโรหิ ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺติํ กโรหิ อนภาวํ คเมหีติ. เอวมฺปิ ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหิ.
ปจฺฉา เต มาหุ กิญฺจนนฺ ติ. ปจฺฉา วุจฺจติ อนาคตํ. อนาคเต สงฺขาเร อารพฺภ ยานิ อุปฺปชฺเชยฺยุํ ราคกิญฺจนํ โทสกิญฺจนํ โมหกิญฺจนํ มานกิญฺจนํ ทิฏฺฐิกิญฺจนํ กิเลสกิญฺจนํ ทุจฺจริตกิญฺจนํ, อิมานิ กิญฺจนานิ ตุยฺหํ มา อหุ มา อกาสิ มา ชเนสิ มา สญฺชเนสิ มา นิพฺพตฺเตสิ มา อภินิพฺพตฺเตสิ ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺติํ กโรหิ อนภาวํ คเมหีติ— ปจฺฉา เต มาหุ กิญฺจนํ.
มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสี ติ. มชฺฌํ วุจฺจติ ปจฺจุปฺปนฺนา รูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณา. ปจฺจุปฺปนฺเน สงฺขาเร ตณฺหาวเสน ทิฏฺฐิวเสน น คเหสฺสสิ น อุคฺคเหสฺสสิ น คณฺหิสฺสสิ น ปรามสิสฺสสิ นาภินนฺทิสฺสสิ นาภิจริสฺสสิ น อชฺโฌสิสฺสสิ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหิสฺสสิ วิโนเทสฺสสิ พฺยนฺติํ กริสฺสสิ อนภาวํ คเมสฺสสีติ— มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสิ.
อุปสนฺโต จริสฺสสี ติ. ราคสฺส สนฺตตฺตา สมิตตฺตา อุปสมิตตฺตา, โทสสฺส สนฺตตฺตา สมิตตฺตา อุปสมิตตฺตา …เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา อุปสมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปสฺสทฺธตฺตา สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธ จริสฺสสิ วิหริสฺสสิ อิริยิสฺสสิ วตฺติสฺสสิ ปาลิสฺสสิ ยปิสฺสสิ ยาปิสฺสสีติ— อุปสนฺโต จริสฺสสิ.
เตนาห ภควา—
“ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหิ,
ปจฺฉา เต มาหุ กิญฺจนํ;
มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสิ,
อุปสนฺโต จริสฺสสี”ติ._
สพฺพโส นามรูปสฺมิํ,
ยสฺส นตฺถิ มมายิตํ;
อสตา จ น โสจติ,
ส เว โลเก น ชียติ.
สพฺพโส นามรูปสฺมิํ, ยสฺส นตฺถิ มมายิตนฺ ติ. สพฺพโส ติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ— สพฺพโสติ. นามนฺ ติ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา. รูปนฺ ติ จตฺตาโร จ มหาภูตา, จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํ. ยสฺสา ติ อรหโต ขีณาสวสฺส. มมายิตนฺ ติ ทฺเว มมตฺตา— ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฏฺฐิมมตฺตญฺจ …เป… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ …เป… อิทํ ทิฏฺฐิมมตฺตํ. สพฺพโส นามรูปสฺมิํ, ยสฺส นตฺถิ มมายิตนฺ ติ สพฺพโส นามรูปสฺมิํ มมตฺตา ยสฺส นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ— สพฺพโส นามรูปสฺมิํ, ยสฺส นตฺถิ มมายิตํ.
อสตา จ น โสจตี ติ. วิปริณตํ วา วตฺถุํ น โสจติ, วิปริณตสฺมิํ วา วตฺถุสฺมิํ น โสจติ. “จกฺขุ เม วิปริณตนฺ”ติ น โสจติ, โสตํ เม… ฆานํ เม… ชิวฺหา เม… กาโย เม… รูปา เม… สทฺทา เม… คนฺธา เม… รสา เม… โผฏฺฐพฺพา เม… กุลํ เม… คโณ เม… อาวาโส เม… ลาโภ เม …เป… “สาโลหิตา เม วิปริณตา”ติ น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ. เอวมฺปิ อสตา จ น โสจติ.
อถ วา อสตาย ทุกฺขาย เวทนาย ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ. เอวมฺปิ อสตา จ น โสจติ. อถ วา จกฺขุโรเคน ผุฏฺโฐ ปเรโต …เป… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผเสฺสน ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ. เอวมฺปิ อสตา จ น โสจติ. อถ วา อสนฺเต อสํวิชฺชมาเน อนุปลพฺภมาเน “อหุ วต เม, ตํ วต เม นตฺถิ, สิยา วต เม, ตํ วตาหํ น ลภามี”ติ น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ. เอวมฺปิ อสตา จ น โสจติ.
ส เว โลเก น ชียตี ติ. ยสฺส “มยฺหํ วา อิทํ ปเรสํ วา อิทนฺ”ติ กิญฺจิ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺญาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺญาณคตํ คหิตํ ปรามฏฺฐํ อภินิวิฏฺฐํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ อตฺถิ, ตสฺส ชานิ อตฺถิ.
ภาสิตมฺปิ เหตํ—
“ชีโน รถสฺสํ มณิกุณฺฑเล จ,
ปุตฺเต จ ทาเร จ ตเถว ชีโน;
สพฺเพสุ โภเคสุ อเสสเกสุ,
กสฺมา น สนฺตปฺปสิ โสกกาเล.
ปุพฺเพว มจฺจํ วิชหนฺติ โภคา,
มจฺโจ ธเน ปุพฺพตรํ ชหาสิ;
อสสฺสตา โภคิโน กามกามี,
ตสฺมา น โสจามหํ โสกกาเล.
อุเทติ อาปูรติ เวติ จนฺโท,_
อตฺถํ ตเปตฺวาน ปเลติ สูริโย;
วิทิตา มยา สตฺตุก โลกธมฺมา,
ตสฺมา น โสจามหํ โสกกาเล”ติ.
ยสฺส “มยฺหํ วา อิทํ ปเรสํ วา อิทนฺ”ติ กิญฺจิ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺญาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺญาณคตํ คหิตํ ปรามฏฺฐํ อภินิวิฏฺฐํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ นตฺถิ, ตสฺส ชานิ นตฺถิ. ภาสิตมฺปิ เหตํ— “‘นนฺทสิ, สมณา’ติ. ‘กิํ ลทฺธา, อาวุโส’ติ? ‘เตน หิ, สมณ, โสจสี’ติ. ‘กิํ ชียิตฺถ, อาวุโส’ติ? ‘เตน หิ, สมณ, เนว นนฺทสิ น จ โสจสี’ติ. ‘เอวมาวุโส’ติ.
‘จิรสฺสํ วต ปสฺสาม,
พฺราหฺมณํ ปรินิพฺพุตํ;
อนนฺทิํ อนฆํ ภิกฺขุํ,
ติณฺณํ โลเก วิสตฺติกนฺ’”ติ.
ส เว โลเก น ชียติ. เตนาห ภควา—
“สพฺพโส นามรูปสฺมิํ,
ยสฺส นตฺถิ มมายิตํ;
อสตา จ น โสจติ,
ส เว โลเก น ชียตี”ติ.
ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ,
ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํ;
มมตฺตํ โส อสํวินฺทํ,
นตฺถิ เมติ น โสจติ.
ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนนฺ ติ. ยสฺสา ติ อรหโต ขีณาสวสฺส. ยสฺส “มยฺหํ วา อิทํ ปเรสํ วา อิทนฺ”ติ กิญฺจิ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺญาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺญาณคตํ คหิตํ ปรามฏฺฐํ อภินิวิฏฺฐํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ. เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํ.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “นายํ, ภิกฺขเว, กาโย ตุมฺหากํ, นปิ อญฺเญสํ. ปุราณมิทํ, ภิกฺขเว, กมฺมํ อภิสงฺขตํ อภิสญฺเจตยิตํ เวทนียํ ทฏฺฐพฺพํ. ตตฺร โข, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก ปฏิจฺจสมุปฺปาทํเยว สาธุกํ โยนิโส มนสิกโรติ— ‘อิติ อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ, อิมสฺมิํ อสติ อิทํ น โหติ อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติ, ยทิทํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ …เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อวิชฺชาย เตฺวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ …เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’”ติ. เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํ.
วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา—
“สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ,
โมฆราช สทา สโต;
อตฺตานุทิฏฺฐิํ อูหจฺจ,
เอวํ มจฺจุตโร สิยา;
เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ,
มจฺจุราชา น ปสฺสตี”ติ.
เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํ.
วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา— “ยํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. กิญฺจ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ? รูปํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. เวทนา… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเว, ยํ อิมสฺมิํ เชตวเน ติณกฏฺฐสาขาปลาสํ, ตํ ชโน หเรยฺย วา ฑเหยฺย วา ยถาปจฺจยํ วา กเรยฺย, อปิ นุ ตุมฺหากํ เอวมสฺส— ‘อเมฺห ชโน หรติ วา ฑหติ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรตี’”ติ? “โน เหตํ, ภนฺเต”. “ตํ กิสฺส เหตุ”? “น หิ โน เอตํ, ภนฺเต, อตฺตา วา อตฺตนิยํ วา”ติ. “เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ยํ น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. กิญฺจ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ? รูปํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. เวทนา… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตี”ติ. เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํ. ภาสิตมฺปิ เหตํ—
“สุทฺธธมฺมสมุปฺปาทํ,
สุทฺธสงฺขารสนฺตติํ;
ปสฺสนฺตสฺส ยถาภูตํ,
น ภยํ โหติ คามณิ.
ติณกฏฺฐสมํ โลกํ,
ยทา ปญฺญาย ปสฺสติ;
นาญฺญํ ปตฺถยเต กิญฺจิ,
อญฺญตฺร อปฺปฏิสนฺธิยา”ติ.
เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํ. วชิรา ภิกฺขุนี มารํ ปาปิมนฺตํ เอตทโวจ—
“กํ นุ สตฺโตติ ปจฺเจสิ,
มาร ทิฏฺฐิคตํ นุ เต;
สุทฺธสงฺขารปุญฺโชยํ,
นยิธ สตฺตุปลพฺภติ.
ยถา หิ องฺคสมฺภารา,
โหติ สทฺโท รโถ อิติ;
เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ,
โหติ สตฺโตติ สมฺมุติ.
ทุกฺขเมว หิ สมฺโภติ,
ทุกฺขํ ติฏฺฐติ เวติ จ;
นาญฺญตฺร ทุกฺขา สมฺโภติ,
นาญฺญํ ทุกฺขา นิรุชฺฌตี”ติ.
เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา—
“เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ รูปํ สมนฺเนสติ ยาวตา รูปสฺส คติ, เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ สมนฺเนสติ ยาวตา วิญฺญาณสฺส คติ. ตสฺส รูปํ สมนฺเนสโต ยาวตา รูปสฺส คติ, เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ สมนฺเนสโต ยาวตา วิญฺญาณสฺส คติ, ยมฺปิสฺส ตํ โหติ ‘อหนฺ’ติ วา ‘มมนฺ’ติ วา, ‘อสฺมี’ติ วา, ตมฺปิ ตสฺส น โหตี”ติ. เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํ.
อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ— “‘สุญฺโญ โลโก, สุญฺโญ โลโก’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, สุญฺโญ โลโกติ วุจฺจตี”ติ? “ยสฺมา จ โข, อานนฺท, สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, ตสฺมา สุญฺโญ โลโกติ วุจฺจติ. กิญฺจานนฺท, สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา? จกฺขุ โข, อานนฺท, สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. รูปา สุญฺญา, จกฺขุวิญฺญาณํ สุญฺญํ, จกฺขุสมฺผโสฺส สุญฺโญ, ยทิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ สุญฺญํ… โสตํ สุญฺญํ… สทฺทา สุญฺญา… ฆานํ สุญฺญํ… คนฺธา สุญฺญา… ชิวฺหา สุญฺญา… รสา สุญฺญา… กาโย สุญฺโญ… โผฏฺฐพฺพา สุญฺญา… มโน สุญฺโญ… ธมฺมา สุญฺญา… มโนวิญฺญาณํ สุญฺญํ… มโนสมฺผโสฺส สุญฺโญ, ยทิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. ยสฺมา โข, อานนฺท, สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, ตสฺมา สุญฺโญ โลโกติ วุจฺจตี”ติ. เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํ.
มมตฺตํ โส อสํวินฺทนฺ ติ. มมตฺตา ติ ทฺเว มมตฺตา— ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฏฺฐิมมตฺตญฺจ …เป… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ …เป… อิทํ ทิฏฺฐิมมตฺตํ. ตณฺหามมตฺตํ ปหาย ทิฏฺฐิมมตฺตํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา มมตฺตํ อวินฺทนฺโต อสํวินฺทนฺโต อนธิคจฺฉนฺโต อปฺปฏิลภนฺโตติ— มมตฺตํ โส อสํวินฺทํ.
นตฺถิ เมติ น โสจตี ติ. วิปริณตํ วา วตฺถุํ น โสจติ, วิปริณตสฺมิํ วา วตฺถุสฺมิํ น โสจติ. “จกฺขุ เม วิปริณตนฺ”ติ น โสจติ, “โสตํ เม …เป… สาโลหิตา เม วิปริณตา”ติ น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ— นตฺถิ เมติ น โสจติ.
เตนาห ภควา—
“ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ,
ปเรสํ วาปิ กิญฺจนํ;
มมตฺตํ โส อสํวินฺทํ,
นตฺถิ เมติ น โสจตี”ติ.
อนิฏฺฐุรี อนนุคิทฺโธ,
อเนโช สพฺพธี สโม;
ตมานิสํสํ ปพฺรูมิ,
ปุจฺฉิโต อวิกมฺปินํ.
อนิฏฺฐุรี อนนุคิทฺโธ อเนโช สพฺพธี สโม ติ. กตมํ นิฏฺฐุริยํ ? อิเธกจฺโจ นิฏฺฐุริโย โหติ, ปรลาภสกฺการครุการมานนวนฺทนปูชนาสุ อิสฺสติ อุสูยติ อิสฺสํ พนฺธติ. ยํ เอวรูปํ นิฏฺฐุริยํ นิฏฺฐุริยกมฺมํ อิสฺสา อิสฺสายนา อิสฺสายิตตฺตํ อุสูยา อุสูยนา อุสูยิตตฺตํ— อิทํ วุจฺจติ นิฏฺฐุริยํ. ยเสฺสตํ นิฏฺฐุริยํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ …เป… ญาณคฺคินา ทฑฺฒํ, โส วุจฺจติ อนิฏฺฐุรีติ. อนนุคิทฺโธ ติ. เคโธ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ยเสฺสโส เคโธ ปหีโน สมุจฺฉินฺโน …เป… ญาณคฺคินา ทฑฺโฒ, โส วุจฺจติ อนนุคิทฺโธ. โส รูเป อคิทฺโธ สทฺเท …เป… ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ อคิทฺโธ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺโฌสนฺโน, วีตเคโธ วิคตเคโธ จตฺตเคโธ วนฺตเคโธ มุตฺตเคโธ ปหีนเคโธ ปฏินิสฺสฏฺฐเคโธ, วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺฐราโค, นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ— อนิฏฺฐุรี อนนุคิทฺโธ.
อเนโช สพฺพธี สโม ติ. เอชา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ยเสฺสสา เอชา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา …เป… ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อเนโช. เอชาย ปหีนตฺตา อเนโช. โส ลาเภปิ น อิญฺชติ, อลาเภปิ น อิญฺชติ, ยเสปิ น อิญฺชติ, อยเสปิ น อิญฺชติ, ปสํสายปิ น อิญฺชติ, นินฺทายปิ น อิญฺชติ, สุเขปิ น อิญฺชติ, ทุกฺเขปิ น อิญฺชติ, น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธตีติ— อเนโช. สพฺพธี สโม ติ สพฺพํ วุจฺจติ ทฺวาทสายตนานิ. จกฺขุ เจว รูปา จ …เป… มโน เจว ธมฺมา จ. ยโต อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ ฉนฺทราโค ปหีโน โหติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต อายติํ อนุปฺปาทธมฺโม, โส วุจฺจติ สพฺพธิ สโม. โส สพฺพตฺถ ตาทิ สพฺพตฺถ มชฺฌตฺโต สพฺพตฺถ อุเปกฺขโกติ— อเนโช สพฺพธี สโม.
ตมานิสํสํ ปพฺรูมิ, ปุจฺฉิโต อวิกมฺปินนฺ ติ. อวิกมฺปินํ ปุคฺคลํ ปุฏฺโฐ ปุจฺฉิโต ยาจิโต อชฺเฌสิโต ปสาทิโต อิเม จตฺตาโร อานิสํเส ปพฺรูมิ. โย โส อนิฏฺฐุรี อนนุคิทฺโธ อเนโช สพฺพธิ สโมติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ …เป… ปกาเสมีติ— ตมานิสํสํ ปพฺรูมิ ปุจฺฉิโต อวิกมฺปินํ.
เตนาห ภควา—
“อนิฏฺฐุรี อนนุคิทฺโธ,
อเนโช สพฺพธี สโม;
ตมานิสํสํ ปพฺรูมิ,
ปุจฺฉิโต อวิกมฺปินนฺ”ติ.
อเนชสฺส วิชานโต,
นตฺถิ กาจิ นิสงฺขติ;
วิรโต โส วิยารพฺภา,
เขมํ ปสฺสติ สพฺพธิ.
อเนชสฺส วิชานโต ติ. เอชา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ยเสฺสสา เอชา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา …เป… ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อเนโช. เอชาย ปหีนตฺตา อเนโช. โส ลาเภปิ น อิญฺชติ, อลาเภปิ น อิญฺชติ, ยเสปิ น อิญฺชติ, อยเสปิ น อิญฺชติ, ปสํสายปิ น อิญฺชติ, นินฺทายปิ น อิญฺชติ, สุเขปิ น อิญฺชติ, ทุกฺเขปิ น อิญฺชติ น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธตีติ— อเนชสฺส. วิชานโต ติ ชานโต อาชานโต วิชานโต ปฏิวิชานโต ปฏิวิชฺฌโต. “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ ชานโต อาชานโต วิชานโต ปฏิวิชานโต ปฏิวิชฺฌโต, “สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา”ติ …เป… “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ ชานโต อาชานโต วิชานโต ปฏิวิชานโต ปฏิวิชฺฌโตติ— อเนชสฺส วิชานโต.
นตฺถิ กาจิ นิสงฺขตี ติ. นิสงฺขติโย วุจฺจนฺติ ปุญฺญาภิสงฺขาโร อปุญฺญาภิสงฺขาโร อาเนญฺชาภิสงฺขาโร. ยโต ปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อาเนญฺชาภิสงฺขาโร จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา, เอตฺตาวตา นิสงฺขติโย นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ— นตฺถิ กาจิ นิสงฺขติ.
วิรโต โส วิยารพฺภา ติ. วิยารพฺโภ วุจฺจติ ปุญฺญาภิสงฺขาโร อปุญฺญาภิสงฺขาโร อาเนญฺชาภิสงฺขาโร. ยโต ปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อาเนญฺชาภิสงฺขาโร จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา, เอตฺตาวตา อารพฺภา วิยารพฺภา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ— วิรโต โส วิยารพฺภา.
เขมํ ปสฺสติ สพฺพธี ติ. ภยกโร ราโค ภยกโร โทโส ภยกโร โมโห …เป… ภยกรา กิเลสา. ภยกรสฺส ราคสฺส ปหีนตฺตา …เป… ภยกรานํ กิเลสานํ ปหีนตฺตา สพฺพตฺถ เขมํ ปสฺสติ สพฺพตฺถ อภยํ ปสฺสติ สพฺพตฺถ อนีติกํ ปสฺสติ สพฺพตฺถ อนุปทฺทวํ ปสฺสติ สพฺพตฺถ อนุปสคฺคํ ปสฺสติ สพฺพตฺถ อนุปสฏฺฐตฺตํ ปสฺสตีติ— เขมํ ปสฺสติ สพฺพธิ.
เตนาห ภควา—
“อเนชสฺส วิชานโต,
นตฺถิ กาจิ นิสงฺขติ;
วิรโต โส วิยารพฺภา,
เขมํ ปสฺสติ สพฺพธี”ติ.
น สเมสุ น โอเมสุ,
น อุเสฺสสุ วทเต มุนิ;
สนฺโต โส วีตมจฺฉโร,
นาเทติ น นิรสฺสติ. (อิติ ภควา.)
น สเมสุ น โอเมสุ, น อุเสฺสสุ วทเต มุนี ติ. มุนี ติ. โมนํ วุจฺจติ ญาณํ …เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. “เสโยฺยหมสฺมี”ติ วา “สทิโสหมสฺมี”ติ วา “หีโนหมสฺมี”ติ วา น วทติ น กเถติ น ภณติ น ทีปยติ น โวหรตีติ— น สเมสุ น โอเมสุ, น อุเสฺสสุ วทเต มุนิ.
สนฺโต โส วีตมจฺฉโร ติ. สนฺโต ติ ราคสฺส สนฺตตฺตา สมิตตฺตา สนฺโต, โทสสฺส …เป… โมหสฺส… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปสฺสทฺธตฺตา สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ— สนฺโต. โส วีตมจฺฉโร ติ. ปญฺจ มจฺฉริยานิ อาวาสมจฺฉริยํ …เป… คาโห วุจฺจติ มจฺฉริยํ. ยเสฺสตํ มจฺฉริยํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ …เป… ญาณคฺคินา ทฑฺฒํ, โส วุจฺจติ วีตมจฺฉโร วิคตมจฺฉโร จตฺตมจฺฉโร วนฺตมจฺฉโร มุตฺตมจฺฉโร ปหีนมจฺฉโร ปฏินิสฺสฏฺฐมจฺฉโรติ— สนฺโต โส วีตมจฺฉโร.
นาเทติ น นิรสฺสติ, อิติ ภควา ติ. นาเทตี ติ รูปํ นาทิยติ น อุปาทิยติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสติ, เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… คติํ… อุปปตฺติํ… ปฏิสนฺธิํ… ภวํ… สํสารํ… วฏฺฏํ นาทิยติ น อุปาทิยติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ— นาเทติ. น นิรสฺสตี ติ รูปํ น ปชหติ น วิโนเทติ น พฺยนฺติํ กโรติ น อนภาวํ คเมติ, เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ… คติํ… อุปปตฺติํ… ปฏิสนฺธิํ… ภวํ… สํสารํ… วฏฺฏํ น ปชหติ น วิโนเทติ น พฺยนฺติํ กโรติ น อนภาวํ คเมติ. ภควา ติ คารวาธิวจนํ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติ.
เตนาห ภควา—
“น สเมสุ น โอเมสุ,
น อุเสฺสสุ วทเต มุนิ;
สนฺโต โส วีตมจฺฉโร,
นาเทติ น นิรสฺสติ”. (อิติ ภควา.)
อตฺตทณฺฑสุตฺตนิทฺเทโส ปนฺนรสโม.