1.16 สาริปุตฺตสุตฺตนิทฺเทส
อถ สาริปุตฺตสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ—
น เม ทิฏฺโฐ อิโต ปุพฺเพ, (อิจฺจายสฺมา สาริปุตฺโต)
น สุโต อุท กสฺสจิ;
เอวํ วคฺคุวโท สตฺถา,
ตุสิตา คณิมาคโต.
น เม ทิฏฺโฐ อิโต ปุพฺเพ ติ. อิโต ปุพฺเพ เม มยา น ทิฏฺฐปุพฺโพ โส ภควา อิมินา จกฺขุนา อิมินา อตฺตภาเวน. ยทา ภควา ตาวติํสภวเน ปาริจฺฉตฺตกมูเล ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ วสฺสํวุฏฺโฐ เทวคณปริวุโต มชฺเฌ มณิมเยน โสปาเณน สงฺกสฺสนครํ โอติณฺโณ อิมํ ทสฺสนํ ปุพฺเพ น ทิฏฺโฐติ— น เม ทิฏฺโฐ อิโต ปุพฺเพ.
อิจฺจายสฺมา สาริปุตฺโต ติ. อิจฺจา ติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ— อิจฺจาติ. อายสฺมา ติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสวจนเมตํ— อายสฺมาติ. สาริปุตฺโต ติ ตสฺส เถรสฺส นามํ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโปติ— อิจฺจายสฺมา สาริปุตฺโต.
น สุโต อุท กสฺสจี ติ. นา ติ ปฏิกฺเขโป. อุทา ติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ— อุทาติ. กสฺสจี ติ ขตฺติยสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา เวสฺสสฺส วา สุทฺทสฺส วา คหฏฺฐสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา เทวสฺส วา มนุสฺสสฺส วาติ— น สุโต อุท กสฺสจิ.
เอวํ วคฺคุวโท สตฺถา ติ. เอวํ วคฺคุวโท มธุรวโท เปมนียวโท หทยงฺคมวโท กรวีกรุตมญฺชุโฆโส. อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโต โข ปน ตสฺส ภควโต มุขโต โฆโส นิจฺฉรติ— วิสฏฺโฐ จ วิญฺเญโยฺย จ มญฺชุ จ สวนีโย จ พินฺทุ จ อวิสารี จ คมฺภีโร จ นินฺนาที จ. ยถา ปริสํ โข ปน โส ภควา สเรน วิญฺญาเปติ, น อสฺส พหิทฺธา ปริสาย โฆโส นิจฺฉรติ, พฺรหฺมสฺสโร โข ปน โส ภควา กรวีกภาณีติ— เอวํ วคฺคุวโท.
สตฺถา ติ สตฺถา ภควา สตฺถวาโห. ยถา สตฺถวาโห สตฺเต กนฺตารํ ตาเรติ, โจรกนฺตารํ ตาเรติ, วาฬกนฺตารํ ตาเรติ, ทุพฺภิกฺขกนฺตารํ ตาเรติ, นิรุทกกนฺตารํ ตาเรติ อุตฺตาเรติ นิตฺตาเรติ ปตาเรติ เขมนฺตภูมิํ สมฺปาเปติ; เอวเมวํ ภควา สตฺถวาโห สตฺเต กนฺตารํ ตาเรติ, ชาติกนฺตารํ ตาเรติ, ชรากนฺตารํ ตาเรติ, พฺยาธิกนฺตารํ …เป… มรณกนฺตารํ… โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสกนฺตารํ ตาเรติ, ราคกนฺตารํ ตาเรติ, โทสกนฺตารํ… โมหกนฺตารํ… มานกนฺตารํ… ทิฏฺฐิกนฺตารํ… กิเลสกนฺตารํ… ทุจฺจริตกนฺตารํ ตาเรติ, ราคคหนํ ตาเรติ, โทสคหนํ… โมหคหนํ… มานคหนํ… ทิฏฺฐิคหนํ… กิเลสคหนํ… ทุจฺจริตคหนํ ตาเรติ อุตฺตาเรติ นิตฺตาเรติ ปตาเรติ เขมนฺตํ อมตํ นิพฺพานํ สมฺปาเปตีติ. เอวมฺปิ ภควา สตฺถวาโห.
อถ วา ภควา เนตา วิเนตา อนุเนตา ปญฺญาเปตา นิชฺฌาเปตา เปกฺเขตา ปสาเทตาติ. เอวมฺปิ ภควา สตฺถวาโห.
อถ วา ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชเนตา, อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคญฺญู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท มคฺคานุคา จ ปน เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตาติ. เอวมฺปิ ภควา สตฺถวาโหติ— เอวํ วคฺคุวโท สตฺถา.
ตุสิตา คณิมาคโต ติ. ภควา ตุสิตกายา จวิตฺวา สโต สมฺปชาโน มาตุกุจฺฉิํ โอกฺกนฺโตติ. เอวมฺปิ ตุสิตา คณิมาคโต.
อถ วา เทวา วุจฺจนฺติ ตุสิตา. เต ตุฏฺฐา สนฺตุฏฺฐา อตฺตมนา ปมุทิตา ปีติโสมนสฺสชาตา เทวโลกโต คณิํ อาคโตติ. เอวมฺปิ ตุสิตา คณิมาคโต. อถ วา อรหนฺโต วุจฺจนฺติ ตุสิตา. เต ตุฏฺฐา สนฺตุฏฺฐา อตฺตมนา ปริปุณฺณสงฺกปฺปา อรหนฺตานํ คณิํ อาคโตติ. เอวมฺปิ ตุสิตา คณิมาคโต. คณี ติ คณี ภควา. คณาจริโยติ คณี, คณสฺส สตฺถาติ คณี, คณํ ปริหรตีติ คณี, คณํ โอวทตีติ คณี, คณมนุสาสตีติ คณี, วิสารโท คณํ อุปสงฺกมตีติ คณี, คณสฺส สุสฺสูสติ โสตํ โอทหติ อญฺญา จิตฺตํ อุปฏฺฐเปตีติ คณี, คณํ อกุสลา วุฏฺฐาเปตฺวา กุสเล ปติฏฺฐาเปตีติ คณี, ภิกฺขุคณสฺส คณี, ภิกฺขุนิคณสฺส คณี, อุปาสกคณสฺส คณี, อุปาสิกาคณสฺส คณี, ราชคณสฺส คณี, ขตฺติยคณสฺส… พฺราหฺมณคณสฺส… เวสฺสคณสฺส… สุทฺทคณสฺส… เทวคณสฺส… พฺรหฺมคณสฺส คณี, สํฆี คณี คณาจริโย. อาคโต ติ อุปคโต สมุปคโต สมุปปนฺโน สงฺกสฺสนครนฺติ— ตุสิตา คณิมาคโต.
เตนาห เถโร สาริปุตฺโต—
“น เม ทิฏฺโฐ อิโต ปุพฺเพ, (อิจฺจายสฺมา สาริปุตฺโต)
น สุโต อุท กสฺสจิ;
เอวํ วคฺคุวโท สตฺถา,
ตุสิตา คณิมาคโต”ติ.
สเทวกสฺส โลกสฺส,
ยถา ทิสฺสติ จกฺขุมา;
สพฺพํ ตมํ วิโนเทตฺวา,
เอโกว รติมชฺฌคา.
สเทวกสฺส โลกสฺสา ติ สเทวกสฺส โลกสฺส สมารกสฺส สพฺรหฺมกสฺส สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสายาติ— สเทวกสฺส โลกสฺส.
ยถา ทิสฺสติ จกฺขุมา ติ ยถา ภควนฺตํ ตาวติํสภวเน ปาริจฺฉตฺตกมูเล ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ นิสินฺนํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ เทวตา ปสฺสนฺติ ตถา มนุสฺสา ปสฺสนฺติ. ยถา มนุสฺสา ปสฺสนฺติ ตถา เทวตา ปสฺสนฺติ. ยถา เทวานํ ทิสฺสติ ตถา มนุสฺสานํ ทิสฺสติ. ยถา มนุสฺสานํ ทิสฺสติ ตถา เทวานํ ทิสฺสตีติ. เอวมฺปิ ยถา ทิสฺสติ จกฺขุมา. ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา อทนฺตา ทนฺตวณฺเณน ทิสฺสนฺติ, อสนฺตา สนฺตวณฺเณน ทิสฺสนฺติ, อนุปสนฺตา อุปสนฺตวณฺเณน ทิสฺสนฺติ, อนิพฺพุตา นิพฺพุตวณฺเณน ทิสฺสนฺติ.
“ปติรูปโก มตฺติกากุณฺฑโลว,
โลหฑฺฒมาโสว สุวณฺณฉนฺโน;
จรนฺติ โลเก ปริวารฉนฺนา,
อนฺโต อสุทฺธา พหิ โสภมานา”ติ.
น ภควา เอวํ ทิสฺสติ. ภควา ภูเตน ตจฺเฉน ตเถน ยาถาเวน อวิปรีเตน สภาเวน ทนฺโต ทนฺตวณฺเณน ทิสฺสติ, สนฺโต สนฺตวณฺเณน ทิสฺสติ, อุปสนฺโต อุปสนฺตวณฺเณน ทิสฺสติ, นิพฺพุโต นิพฺพุตวณฺเณน ทิสฺสติ, อกปฺปิไตริยาปถา จ พุทฺธา ภควนฺโต ปณิธิสมฺปนฺนาติ. เอวมฺปิ ยถา ทิสฺสติ จกฺขุมา.
อถ วา ภควา วิสุทฺธสทฺโท คตกิตฺติสทฺทสิโลโก นาคภวเน จ สุปณฺณภวเน จ ยกฺขภวเน จ อสุรภวเน จ คนฺธพฺพภวเน จ มหาราชภวเน จ อินฺทภวเน จ พฺรหฺมภวเน จ เทวภวเน จ เอทิโส จ ตาทิโส จ ตโต จ ภิโยฺยติ. เอวมฺปิ ยถา ทิสฺสติ จกฺขุมา.
อถ วา ภควา ทสหิ พเลหิ สมนฺนาคโต, จตูหิ เวสารชฺเชหิ, จตูหิ ปฏิสมฺภิทาหิ, ฉหิ อภิญฺญาหิ, ฉหิ พุทฺธธมฺเมหิ, เตเชน จ พเลน จ คุเณน จ วีริเยน จ ปญฺญาย จ ทิสฺสติ ญายติ ปญฺญายติ.
“ทูเร สนฺโต ปกาเสนฺติ,
หิมวนฺโตว ปพฺพโต;
อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ,
รตฺติํ ขิตฺตา ยถา สรา”ติ.
เอวมฺปิ ยถา ทิสฺสติ จกฺขุมา.
จกฺขุมา ติ ภควา ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมา— มํสจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, ทิพฺพจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, ปญฺญาจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, พุทฺธจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, สมนฺตจกฺขุนาปิ จกฺขุมา.
กถํ ภควา มํสจกฺขุนาปิ จกฺขุมา? มํสจกฺขุมฺหิ ภควโต ปญฺจ วณฺณา สํวิชฺชนฺติ— นีโล จ วณฺโณ, ปีตโก จ วณฺโณ, โลหิตโก จ วณฺโณ, กโณฺห จ วณฺโณ, โอทาโต จ วณฺโณ. อกฺขิโลมานิ จ ภควโต. ยตฺถ จ อกฺขิโลมานิ ปติฏฺฐิตานิ ตํ นีลํ โหติ สุนีลํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ อุมาปุปฺผสมานํ. ตสฺส ปรโต ปีตกํ โหติ สุปีตกํ สุวณฺณวณฺณํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ กณิการปุปฺผสมานํ. อุภโต จ อกฺขิกูฏานิ ภควโต โลหิตกานิ โหนฺติ สุโลหิตกานิ ปาสาทิกานิ ทสฺสเนยฺยานิ อินฺทโคปกสมานานิ. มชฺเฌ กณฺหํ โหติ สุกณฺหํ อลูขํ สุทฺธํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ อทฺทาริฏฺฐกสมานํ. ตสฺส ปรโต โอทาตํ โหติ สุโอทาตํ เสตํ ปณฺฑรํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ โอสธิตารกสมานํ. เตน ภควา ปากติเกน มํสจกฺขุนา อตฺตภาวปริยาปนฺเนน ปุริมสุจริตกมฺมาภินิพฺพตฺเตน สมนฺตา โยชนํ ปสฺสติ ทิวา เจว รตฺติญฺจ. ยทาปิ จตุรงฺคสมนฺนาคโต อนฺธกาโร โหติ สูริโย จ อตฺถงฺคโต โหติ; กาฬปกฺโข จ อุโปสโถ โหติ, ติพฺโพ จ วนสณฺโฑ โหติ, มหา จ กาฬเมโฆ อพฺภุฏฺฐิโต โหติ. เอวรูเปปิ จตุรงฺคสมนฺนาคเต อนฺธกาเร สมนฺตา โยชนํ ปสฺสติ. นตฺถิ โส กุฏฺโฏ วา กวาฏํ วา ปากาโร วา ปพฺพโต วา คจฺโฉ วา ลตา วา อาวรณํ รูปานํ ทสฺสนาย. เอกญฺเจ ติลผลํ นิมิตฺตํ กตฺวา ติลวาเห ปกฺขิเปยฺย, ตญฺเญว ติลผลํ อุทฺธเรยฺย. เอวํ ปริสุทฺธํ ภควโต ปากติกมํสจกฺขุ. เอวํ ภควา มํสจกฺขุนาปิ จกฺขุมา.
กถํ ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนาปิ จกฺขุมา? ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต; ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ— “อิเม วต โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฏฺฐิกา มิจฺฉาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคติํ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนา; อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา สมฺมาทิฏฺฐิกา สมฺมาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคติํ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา”ติ. อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต; ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ. อากงฺขมาโน จ ภควา เอกมฺปิ โลกธาตุํ ปเสฺสยฺย, ทฺเวปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, ติโสฺสปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, จตโสฺสปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, ปญฺจปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, ทสปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, วีสมฺปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, ติํสมฺปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, จตฺตาลีสมฺปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, ปญฺญาสมฺปิ โลกธาตุโย ปเสฺสยฺย, สตมฺปิ โลกธาตุํ ปเสฺสยฺย, สหสฺสิมฺปิ จูฬนิกํ โลกธาตุํ ปเสฺสยฺย, ทฺวิสหสฺสิมฺปิ มชฺฌิมิกํ โลกธาตุํ ปเสฺสยฺย, ติสหสฺสิมฺปิ โลกธาตุํ ปเสฺสยฺย, มหาสหสฺสิมฺปิ โลกธาตุํ ปเสฺสยฺย, ยาวตกํ ปน อากงฺเขยฺย ตาวตกํ ปเสฺสยฺย. เอวํ ปริสุทฺธํ ภควโต ทิพฺพจกฺขุ. เอวํ ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนาปิ จกฺขุมา.
กถํ ภควา ปญฺญาจกฺขุนาปิ จกฺขุมา? ภควา มหาปญฺโญ ปุถุปญฺโญ หาสปญฺโญ ชวนปญฺโญ ติกฺขปญฺโญ นิพฺเพธิกปญฺโญ ปญฺญาปเภทกุสโล ปภินฺนญาโณ อธิคตปฏิสมฺภิโท จตุเวสารชฺชปฺปตฺโต ทสพลธารี ปุริสาสโภ ปุริสสีโห ปุริสนาโค ปุริสาชญฺโญ ปุริสโธรโยฺห อนนฺตญาโณ อนนฺตเตโช อนนฺตยโส อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวา เนตา วิเนตา อนุเนตา ปญฺญาเปตา นิชฺฌาเปตา เปกฺเขตา ปสาเทตา. โส หิ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชเนตา, อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคญฺญู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท มคฺคานุคา จ ปน เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตา.
โส หิ ภควา ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสติ, จกฺขุภูโต ญาณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต วตฺตา ปวตฺตา อตฺถสฺส นินฺเนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสฺสามี ตถาคโต. นตฺถิ ตสฺส ภควโต อญฺญาตํ อทิฏฺฐํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ ปญฺญาย. อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อุปาทาย สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ. ยํ กิญฺจิ เนยฺยํ นาม อตฺถิ ชานิตพฺพํ อตฺตตฺโถ วา, ปรตฺโถ วา, อุภยตฺโถ วา, ทิฏฺฐธมฺมิโก วา อตฺโถ, สมฺปรายิโก วา อตฺโถ, อุตฺตาโน วา อตฺโถ, คมฺภีโร วา อตฺโถ, คูโฬฺห วา อตฺโถ, ปฏิจฺฉนฺโน วา อตฺโถ, เนโยฺย วา อตฺโถ, นีโต วา อตฺโถ, อนวชฺโช วา อตฺโถ, นิกฺกิเลโส วา อตฺโถ, โวทาโน วา อตฺโถ, ปรมตฺโถ วา อตฺโถ, สพฺพํ ตํ อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติ.
อตีเต พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ ญาณํ, อนาคเต อปฺปฏิหตํ ญาณํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อปฺปฏิหตํ ญาณํ. สพฺพํ กายกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณานุปริวตฺติ. สพฺพํ วจีกมฺมํ… สพฺพํ มโนกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณานุปริวตฺติ. ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ ญาณํ, ยาวตกํ ญาณํ ตาวตกํ เนยฺยํ; เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ, ญาณปริยนฺติกํ เนยฺยํ; เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ญาณํ นปฺปวตฺตติ, ญาณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิ; อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน เต ธมฺมา. ยถา ทฺวินฺนํ สมุคฺคปฏลานํ สมฺมาผุสิตานํ เหฏฺฐิมํ สมุคฺคปฏลํ อุปริมํ นาติวตฺตติ, อุปริมํ สมุคฺคปฏลํ เหฏฺฐิมํ นาติวตฺตติ, อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน; เอวเมวํ พุทฺธสฺส ภควโต เนยฺยญฺจ ญาณญฺจ อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน. ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ ญาณํ, ยาวตกํ ญาณํ ตาวตกํ เนยฺยํ, เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ, ญาณปริยนฺติกํ เนยฺยํ; เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ญาณํ น ปวตฺตติ, ญาณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิ; อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน เต ธมฺมา.
สพฺพธมฺเมสุ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณํ ปวตฺตติ. สพฺเพ ธมฺมา พุทฺธสฺส ภควโต อาวชฺชนปฏิพทฺธา อากงฺขปฏิพทฺธา มนสิการปฏิพทฺธา จิตฺตุปฺปาทปฏิพทฺธา. สพฺพสตฺเตสุ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณํ ปวตฺตติ. สพฺเพสํ สตฺตานํ ภควา อาสยํ ชานาติ, อนุสยํ ชานาติ, จริตํ ชานาติ, อธิมุตฺติํ ชานาติ, อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย ภพฺพาภพฺเพ สตฺเต ปชานาติ. สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติ.
ยถา เย เกจิ มจฺฉกจฺฉปา อนฺตมโส ติมิติมิงฺคลํ อุปาทาย อนฺโตมหาสมุทฺเท ปริวตฺตนฺติ; เอวเมวํ สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติ. ยถา เย เกจิ ปกฺขี อนฺตมโส ครุฬํ เวนเตยฺยํ อุปาทาย อากาสสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ; เอวเมวํ เยปิ เต สาริปุตฺตสมา ปญฺญาย เตปิ พุทฺธญาณสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ; พุทฺธญาณํ เทวมนุสฺสานํ ปญฺญํ ผริตฺวา อภิภวิตฺวา ติฏฺฐติ. เยปิ เต ขตฺติยปณฺฑิตา พฺราหฺมณปณฺฑิตา คหปติปณฺฑิตา สมณปณฺฑิตา นิปุณา กตปรปฺปวาทา วาลเวธิรูปา โวภินฺทนฺตา มญฺเญ จรนฺติ ปญฺญาคเตน ทิฏฺฐิคตานิ, เต ปเญฺห อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ คูฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ จ. กถิตา วิสชฺชิตาว เต ปญฺหา ภควตา โหนฺติ นิทฺทิฏฺฐการณา อุปกฺขิตฺตกา จ. เต ภควโต สมฺปชฺชนฺติ. อถ โข ภควาว ตตฺถ อติโรจติ, ยทิทํ ปญฺญายาติ. เอวํ ภควา ปญฺญาจกฺขุนาปิ จกฺขุมา.
กถํ ภควา พุทฺธจกฺขุนาปิ จกฺขุมา? ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต อทฺทส สตฺเต อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรนฺเต อปฺเปกจฺเจ นปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรนฺเต. เสยฺยถาปิ นาม อุปฺปลินิยํ วา ปทุมินิยํ วา ปุณฺฑรีกินิยํ วา อปฺเปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ อุทกานุคฺคตานิ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนิ, อปฺเปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ สโมทกํ ฐิตานิ, อปฺเปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ อุทกํ อจฺจุคฺคมฺม ติฏฺฐนฺติ อนุปลิตฺตานิ อุทเกน; เอวเมวํ ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต อทฺทส สตฺเต อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรนฺเต อปฺเปกจฺเจ นปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรนฺเต. ชานาติ ภควา— “อยํ ปุคฺคโล ราคจริโต, อยํ โทสจริโต, อยํ โมหจริโต, อยํ วิตกฺกจริโต, อยํ สทฺธาจริโต, อยํ ญาณจริโต”ติ. ราคจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อสุภกถํ กเถติ; โทสจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส เมตฺตาภาวนํ อาจิกฺขติ; โมหจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อุทฺเทเส ปริปุจฺฉาย กาเลน ธมฺมสฺสวเน กาเลน ธมฺมสากจฺฉาย ครุสํวาเส นิเวเสติ; วิตกฺกจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อานาปานสฺสติํ อาจิกฺขติ; สทฺธาจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส ปสาทนียํ นิมิตฺตํ อาจิกฺขติ พุทฺธสุโพธิํ ธมฺมสุธมฺมตํ สํฆสุปฺปฏิปตฺติํ สีลานิ จ อตฺตโน; ญาณจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส วิปสฺสนานิมิตฺตํ อาจิกฺขติ อนิจฺจาการํ ทุกฺขาการํ อนตฺตาการํ.
“เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺฐิโต,
ยถาปิ ปเสฺส ชนตํ สมนฺตโต;
ตถูปมํ ธมฺมมยํ สุเมธ,
ปาสาทมารุยฺห สมนฺตจกฺขุ;
โสกาวติณฺณํ ชนตมเปตโสโก,
อเวกฺขสฺสุ ชาติชราภิภูตนฺ”ติ.
เอวํ ภควา พุทฺธจกฺขุนาปิ จกฺขุมา.
กถํ ภควา สมนฺตจกฺขุนาปิ จกฺขุมา? สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญาณํ. ภควา สพฺพญฺญุตญาเณน อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต.
“น ตสฺส อทิฏฺฐมิธตฺถิ กิญฺจิ,
อโถ อวิญฺญาตมชานิตพฺพํ;
สพฺพํ อภิญฺญาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ,
ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขู”ติ.
เอวํ ภควา สมนฺตจกฺขุนาปิ จกฺขุมาติ— ยถา ทิสฺสติ จกฺขุมา.
สพฺพํ ตมํ วิโนเทตฺวา ติ สพฺพํ ราคตมํ โทสตมํ โมหตมํ มานตมํ ทิฏฺฐิตมํ กิเลสตมํ ทุจฺจริตตมํ อนฺธกรณํ อจกฺขุกรณํ อญฺญาณกรณํ ปญฺญานิโรธิกํ วิฆาตปกฺขิกํ อนิพฺพานสํวตฺตนิกํ นุทิตฺวา ปนุทิตฺวา ชหิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ— สพฺพํ ตมํ วิโนเทตฺวา.
เอโกว รติมชฺฌคา ติ. เอโก ติ ภควา ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก, อทุติยฏฺเฐน เอโก, ตณฺหาย ปหานฏฺเฐน เอโก, เอกนฺตวีตราโคติ เอโก, เอกนฺตวีตโทโสติ เอโก, เอกนฺตวีตโมโหติ เอโก, เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ เอโก, เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก, อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโก.
กถํ ภควา ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก? ภควา ทหโรว สมาโน สุสุ กาฬเกโส ภเทฺรน โยพฺพเนน สมนฺนาคโต ปฐเมน วยสา อกามกานํ มาตาปิตูนํ อสฺสุมุขานํ รุทนฺตานํ วิลปนฺตานํ ญาติสงฺฆํ ปหาย สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ญาติปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา มิตฺตามจฺจปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา สนฺนิธิปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิญฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ— เอวํ ภควา ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก.
กถํ ภควา อทุติยฏฺเฐน เอโก? โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน เอโก อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฏิเสวติ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหเสฺสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานิ. โส เอโก จรติ, เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฏฺฐติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอโก ปฏิกฺกมติ, เอโก รโห นิสีทติ, เอโก จงฺกมํ อธิฏฺฐาติ, เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ— เอวํ ภควา อทุติยฏฺเฐน เอโก.
กถํ ภควา ตณฺหาย ปหานฏฺเฐน เอโก? โส เอวํ เอโก อทุติโย อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นชฺชา เนรญฺชราย ตีเร โพธิรุกฺขมูเล มหาปธานํ ปทหนฺโต มารํ สเสนํ กณฺหํ นมุจิํ ปมตฺตพนฺธุํ วิธมิตฺวา ตณฺหาชาลินิํ วิสริตํ วิสตฺติกํ ปชหสิ วิโนเทสิ พฺยนฺติํ อกาสิ อนภาวํ คเมสิ.
“ตณฺหาทุติโย ปุริโส,
ทีฆมทฺธานสํสรํ;
อิตฺถภาวญฺญถาภาวํ,_
สํสารํ นาติวตฺตติ.
เอตมาทีนวํ ญตฺวา,
ตณฺหํ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;
วีตตโณฺห อนาทาโน,
สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช”ติ.
เอวํ ภควา ตณฺหาย ปหานฏฺเฐน เอโก.
กถํ ภควา เอกนฺตวีตราโคติ เอโก? ราคสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตราโคติ เอโก, โทสสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตโทโสติ เอโก, โมหสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตโมโหติ เอโก, กิเลสานํ ปหีนตฺตา เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ เอโก.
กถํ ภควา เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก? เอกายนมคฺโค วุจฺจติ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค.
“เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี,
มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;
เอเตน มคฺเคน ตริํสุ ปุพฺเพ,
ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆนฺ”ติ.
เอวํ ภควา เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก.
กถํ ภควา เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโก? โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฏฺฐิ. ภควา เตน โพธิญาเณน “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ พุชฺฌิ, “สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา”ติ พุชฺฌิ, “สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา”ติ พุชฺฌิ, “อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา”ติ พุชฺฌิ …เป… “ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺ”ติ พุชฺฌิ; “อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ”ติ พุชฺฌิ …เป… “ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ”ติ พุชฺฌิ; “อิทํ ทุกฺขนฺ”ติ พุชฺฌิ, “อยํ ทุกฺขสมุทโย”ติ พุชฺฌิ, “อยํ ทุกฺขนิโรโธ”ติ พุชฺฌิ, “อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ พุชฺฌิ; “อิเม อาสวา”ติ พุชฺฌิ …เป… “อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ พุชฺฌิ; “อิเม ธมฺมา ปริญฺเญยฺยา”ติ พุชฺฌิ… ปหาตพฺพาติ… ภาเวตพฺพาติ… สจฺฉิกาตพฺพาติ พุชฺฌิ, ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ พุชฺฌิ, ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ พุชฺฌิ, จตุนฺนํ มหาภูตานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ พุชฺฌิ, “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ พุชฺฌิ.
อถ วา ยํ กิญฺจิ พุชฺฌิตพฺพํ อนุพุชฺฌิตพฺพํ ปฏิพุชฺฌิตพฺพํ สมฺพุชฺฌิตพฺพํ อธิคนฺตพฺพํ ผสฺสิตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ, สพฺพํ ตํ เตน โพธิญาเณน พุชฺฌิ อนุพุชฺฌิ ปฏิพุชฺฌิ สมฺพุชฺฌิ สมฺมาพุชฺฌิ อธิคจฺฉิ ผเสฺสสิ สจฺฉากาสิ. เอวํ ภควา เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโก.
รติมชฺฌคา ติ. รตินฺ ติ เนกฺขมฺมรติํ วิเวกรติํ อุปสมรติํ สมฺโพธิรติํ อชฺฌคา สมชฺฌคา อธิคจฺฉิ ผเสฺสสิ สจฺฉากาสีติ— เอโกว รติมชฺฌคา.
เตนาห เถโร สาริปุตฺโต—
“สเทวกสฺส โลกสฺส,
ยถา ทิสฺสติ จกฺขุมา;
สพฺพํ ตมํ วิโนเทตฺวา,
เอโกว รติมชฺฌคา”ติ.
ตํ พุทฺธํ อสิตํ ตาทิํ,
อกุหํ คณิมาคตํ;
พหูนมิธ พทฺธานํ,
อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํ.
ตํ พุทฺธํ อสิตํ ตาทินฺ ติ. พุทฺโธ ติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิ พเลสุ จ วสีภาวํ. พุทฺโธ ติ เกนฏฺเฐน พุทฺโธ? พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ, โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธ, สพฺพญฺญุตาย พุทฺโธ, สพฺพทสฺสาวิตาย พุทฺโธ, อนญฺญเนยฺยตาย พุทฺโธ, วิสวิตาย พุทฺโธ, ขีณาสวสงฺขาเตน พุทฺโธ, นิรุปเลปสงฺขาเตน พุทฺโธ, เอกนฺตวีตราโคติ พุทฺโธ, เอกนฺตวีตโทโสติ พุทฺโธ, เอกนฺตวีตโมโหติ พุทฺโธ, เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ พุทฺโธ, เอกายนมคฺคํ คโตติ พุทฺโธ, เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ พุทฺโธ, อพุทฺธิวิหตตฺตา พุทฺธิปฏิลาภตฺตา พุทฺโธ. พุทฺโธติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ น ปิตรา กตํ, น ภาตรา กตํ, น ภคินิยา กตํ, น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ, น ญาติสาโลหิเตหิ กตํ, น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ, น เทวตาหิ กตํ. วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ, ยทิทํ พุทฺโธติ— ตํ พุทฺธํ. อสิตนฺ ติ ทฺเว นิสฺสยา— ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฏฺฐินิสฺสโย จ. กตโม ตณฺหานิสฺสโย? ยาว ตณฺหาสงฺขาเตน สีมกตํ โอธิกตํ ปริยนฺตกตํ ปริคฺคหิตํ มมายิตํ— อิทํ มม, เอตํ มม, เอตฺตกํ มม, เอตฺตาวตา มม, มม รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺฐพฺพา, อตฺถรณา ปาวุรณา ทาสิทาสา อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา, เขตฺตํ วตฺถุํ หิรญฺญํ สุวณฺณํ, คามนิคมราชธานิโย รฏฺฐญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺฐาคารญฺจ, เกวลมฺปิ มหาปถวิํ ตณฺหาวเสน มมายติ, ยาวตา อฏฺฐสตํ ตณฺหาวิจริตํ— อยํ ตณฺหานิสฺสโย.
กตโม ทิฏฺฐินิสฺสโย? วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ, ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺฐิ, ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ. ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ ทิฏฺฐิคหนํ ทิฏฺฐิกนฺตาโร ทิฏฺฐิวิสุกายิกํ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺฐิสํโยชนํ คาโห ปฏิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริเยสคฺคาโห วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห “อยาถาวกสฺมิํ ยาถาวกนฺ”ติ คาโห ยาวตา ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ— อยํ ทิฏฺฐินิสฺสโย.
พุทฺธสฺส ภควโต ตณฺหานิสฺสโย ปหีโน, ทิฏฺฐินิสฺสโย ปฏินิสฺสฏฺโฐ; ตณฺหานิสฺสยสฺส ปหีนตฺตา ทิฏฺฐินิสฺสยสฺส ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา ภควา จกฺขุํ อสิโต, โสตํ… ฆานํ… ชิวฺหํ… กายํ… มนํ อสิโต, รูเป… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ… รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ… กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สญฺญาภวํ… อสญฺญาภวํ… เนวสญฺญานาสญฺญาภวํ… เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปญฺจโวการภวํ… อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพ ธมฺเม อสิโต อนิสฺสิโต อนลฺลีโน อนุปคโต อนชฺโฌสิโต อนธิมุตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ— ตํ พุทฺธํ อสิตํ.
ตาทินฺ ติ ภควา ปญฺจหากาเรหิ ตาที— อิฏฺฐานิฏฺเฐ ตาที, จตฺตาวีติ ตาที, ติณฺณาวีติ ตาที, มุตฺตาวีติ ตาที, ตํนิทฺเทสา ตาที.
กถํ ภควา อิฏฺฐานิฏฺเฐ ตาที? ภควา ลาเภปิ ตาที, อลาเภปิ ตาที, ยเสปิ ตาที, อยเสปิ ตาที, ปสํสายปิ ตาที นินฺทายปิ ตาที, สุเขปิ ตาที, ทุกฺเขปิ ตาที; เอกจฺเจ พาหํ คนฺเธน ลิมฺเปยฺยุํ, เอกจฺเจ พาหํ วาสิยา ตจฺเฉยฺยุํ, อมุกสฺมิํ นตฺถิ ราโค, อมุกสฺมิํ นตฺถิ ปฏิฆํ, อนุนยปฏิฆวิปฺปหีโน อุคฺฆาตินิคฺฆาติวีติวตฺโต อนุโรธวิโรธํ สมติกฺกนฺโต. เอวํ ภควา อิฏฺฐานิฏฺเฐ ตาที.
กถํ ภควา จตฺตาวีติ ตาที? ภควโต ราโค จตฺโต วนฺโต มุตฺโต ปหีโน ปฏินิสฺสฏฺโฐ, โทโส… โมโห… โกโธ… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเฐยฺยํ… ถมฺโภ… สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สพฺเพ กิเลสา… สพฺเพ ทุจฺจริตา… สพฺเพ ทรถา… สพฺเพ ปริฬาหา… สพฺเพ สนฺตาปา… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา จตฺตา วนฺตา มุตฺตา ปหีนา ปฏินิสฺสฏฺฐา. เอวํ ภควา จตฺตาวีติ ตาที.
กถํ ภควา ติณฺณาวีติ ตาที? ภควา กาโมฆํ ติณฺโณ, ภโวฆํ ติณฺโณ, ทิฏฺโฐฆํ ติณฺโณ, อวิชฺโชฆํ ติณฺโณ, สพฺพํ สํสารปถํ ติณฺโณ อุตฺติณฺโณ นิตฺติณฺโณ อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโต. โส วุฏฺฐวาโส จิณฺณจรโณ คตทฺโธ คตทิโส คตโกฏิโย ปาลิตพฺรหฺมจริโย อุตฺตมทิฏฺฐิปฺปตฺโต ภาวิตมคฺโค ปหีนกิเลโส ปฏิวิทฺธากุปฺโป สจฺฉิกตนิโรโธ. ทุกฺขํ ตสฺส ปริญฺญาตํ, สมุทโย ปหีโน, มคฺโค ภาวิโต, นิโรโธ สจฺฉิกโต, อภิญฺเญยฺยํ อภิญฺญาตํ, ปริญฺเญยฺยํ ปริญฺญาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ. โส อุกฺขิตฺตปลิโฆ สํกิณฺณปริกฺโข อพฺพูเฬฺหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสญฺญุตฺโต ปญฺจงฺควิปฺปหีโน ฉฬงฺคสมนฺนาคโต เอการกฺโข จตุราปเสฺสโน ปนุณฺณปจฺเจกสจฺโจ สมวยสฏฺเฐสโน อนาวิลสงฺกปฺโป ปสฺสทฺธกายสงฺขาโร สุวิมุตฺตจิตฺโต สุวิมุตฺตปญฺโญ เกวลี วุสิตวา อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปฺปตฺโต. โส เนวาจินติ, นาปจินติ; อปจินิตฺวา ฐิโต เนว ปชหติ, น อุปาทิยติ; ปชหิตฺวา ฐิโต เนว สํสิพฺพติ, น อุสฺสิเนติ; วิสิเนตฺวา ฐิโต เนว วิธูเปติ, น สนฺธูเปติ; วิธูเปตฺวา ฐิโต, อเสเขน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคตตฺตา ฐิโต, อเสเขน สมาธิกฺขนฺเธน สมนฺนาคตตฺตา ฐิโต, อเสเขน ปญฺญากฺขนฺเธน สมนฺนาคตตฺตา ฐิโต, อเสเขน วิมุตฺติกฺขนฺเธน สมนฺนาคตตฺตา ฐิโต, อเสเขน วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธน สมนฺนาคตตฺตา ฐิโต, สจฺจํ สมฺปฏิปาทิยิตฺวา ฐิโต, เอชํ สมติกฺกมิตฺวา ฐิโต, กิเลสคฺคิํ ปริยาทิยิตฺวา ฐิโต, อปริคมนตาย ฐิโต, กฏํ สมาทาย ฐิโต, มุตฺติปฏิเสวนตาย ฐิโต, เมตฺตาย ปาริสุทฺธิยา ฐิโต, กรุณาย ปาริสุทฺธิยา ฐิโต, มุทิตาย ปาริสุทฺธิยา ฐิโต, อุเปกฺขาย ปาริสุทฺธิยา ฐิโต, อจฺจนฺตปาริสุทฺธิยา ฐิโต, อตมฺมยตาย ปาริสุทฺธิยา ฐิโต, วิมุตฺตตฺตา ฐิโต, สนฺตุสิตตฺตา ฐิโต, ขนฺธปริยนฺเต ฐิโต, ธาตุปริยนฺเต ฐิโต, อายตนปริยนฺเต ฐิโต, คติปริยนฺเต ฐิโต, อุปปตฺติปริยนฺเต ฐิโต, ปฏิสนฺธิปริยนฺเต ฐิโต, ภวปริยนฺเต ฐิโต, สํสารปริยนฺเต ฐิโต, วฏฺฏปริยนฺเต ฐิโต, อนฺติเม ภเว ฐิโต, อนฺติเม สมุสฺสเย ฐิโต, อนฺติมเทหธโร ภควา.
“ตสฺสายํ ปจฺฉิมโก ภโว,
จริโมยํ สมุสฺสโย;
ชาติมรณสํสาโร,
นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโว”ติ.
เอวํ ภควา ติณฺณาวีติ ตาที.
กถํ ภควา มุตฺตาวีติ ตาที? ภควโต ราคา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, โทสา จิตฺตํ… โมหา จิตฺตํ… โกธา… อุปนาหา… มกฺขา… ปฬาสา… อิสฺสาย… มจฺฉริยา… มายาย… สาเฐยฺยา… ถมฺภา… สารมฺภา… มานา… อติมานา… มทา… ปมาทา… สพฺพกิเลเสหิ… สพฺพทุจฺจริเตหิ… สพฺพทรเถหิ… สพฺพปริฬาเหหิ… สพฺพสนฺตาเปหิ… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ. เอวํ ภควา มุตฺตาวีติ ตาที.
กถํ ภควา ตํนิทฺเทสา ตาที? ภควา สีเล สติ สีลวาติ ตํนิทฺเทสา ตาที, สทฺธาย สติ สทฺโธติ ตํนิทฺเทสา ตาที, วีริเย สติ วีริยวาติ ตํนิทฺเทสา ตาที, สติยา สติ สติมาติ ตํนิทฺเทสา ตาที, สมาธิสฺมิํ สติ สมาหิโตติ ตํนิทฺเทสา ตาที, ปญฺญาย สติ ปญฺญวาติ ตํนิทฺเทสา ตาที, วิชฺชาย สติ เตวิชฺโชติ ตํนิทฺเทสา ตาที, อภิญฺญาย สติ ฉฬภิญฺโญติ ตํนิทฺเทสา ตาที, ทสพเล สติ ทสพโลติ ตํนิทฺเทสา ตาที. เอวํ ภควา ตํนิทฺเทสา ตาทีติ— ตํ พุทฺธํ อสิตํ ตาทิํ.
อกุหํ คณิมาคตนฺ ติ. อกุโห ติ ตีณิ กุหนวตฺถูนิ— ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ, อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ, สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ.
กตมํ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิธ คหปติกา ภิกฺขุํ นิมนฺเตนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ. โส ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต อตฺถิโก จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ ภิโยฺยกมฺยตํ อุปาทาย จีวรํ ปจฺจกฺขาติ, ปิณฺฑปาตํ ปจฺจกฺขาติ, เสนาสนํ ปจฺจกฺขาติ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปจฺจกฺขาติ. โส เอวมาห— “กิํ สมณสฺส มหคฺเฆน จีวเรน. เอตํ สารุปฺปํ, ยํ สมโณ สุสานา วา สงฺการกูฏา วา ปาปณิกา วา นนฺตกานิ อุจฺจินิตฺวา สงฺฆาฏิํ กริตฺวา ธาเรยฺย. กิํ สมณสฺส มหคฺเฆน ปิณฺฑปาเตน. เอตํ สารุปฺปํ, ยํ สมโณ อุญฺฉาจริยาย ปิณฺฑิยาโลเปน ชีวิตํ กปฺเปยฺย. กิํ สมณสฺส มหคฺเฆน เสนาสเนน. เอตํ สารุปฺปํ, ยํ สมโณ รุกฺขมูลิโก วา อสฺส โสสานิโก วา อพฺโภกาสิโก วา. กิํ สมณสฺส มหคฺเฆน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรน. เอตํ สารุปฺปํ, ยํ สมโณ ปูติมุตฺเตน หริตกีขณฺเฑน โอสธํ กเรยฺยา”ติ ตทุปาทาย ลูขํ จีวรํ ธาเรติ, ลูขํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชติ, ลูขํ เสนาสนํ ปฏิเสวติ, ลูขํ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปฏิเสวติ. ตเมนํ คหปติกา เอวํ ชานนฺติ— “อยํ สมโณ อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโฐ ปวิวิตฺโต อสํสฏฺโฐ อารทฺธวีริโย ธุตวาโท”ติ ภิโยฺย ภิโยฺย นิมนฺเตนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ. โส เอวมาห— “ติณฺณํ สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปุญฺญํ ปสวติ, สทฺธาย สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปุญฺญํ ปสวติ, เทยฺยธมฺมสฺส สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปุญฺญํ ปสวติ, ทกฺขิเณยฺยานํ สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปุญฺญํ ปสวติ. ตุมฺหากญฺเจวายํ สทฺธา อตฺถิ, เทยฺยธมฺโม จ สํวิชฺชติ, อหญฺจ ปฏิคฺคาหโก. สเจ อหํ น ปฏิคฺคเหสฺสามิ, เอวํ ตุมฺเห ปุญฺเญน ปริพาหิรา ภวิสฺสถ, น มยฺหํ อิมินา อตฺโถ, อปิ จ ตุมฺหากํเยว อนุกมฺปาย ปฏิคฺคณฺหามี”ติ. ตทุปาทาย พหุมฺปิ จีวรํ ปฏิคฺคณฺหาติ, พหุมฺปิ ปิณฺฑปาตํ ปฏิคฺคณฺหาติ, พหุมฺปิ เสนาสนํ ปฏิคฺคณฺหาติ, พหุมฺปิ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปฏิคฺคณฺหาติ. ยา เอวรูปา ภากุฏิกา ภากุฏิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ— อิทํ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ.
กตมํ อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิเธกจฺโจ ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต สมฺภาวนาธิปฺปาโย, “เอวํ มํ ชโน สมฺภาเวสฺสตี”ติ คมนํ สณฺฐเปติ, ฐานํ สณฺฐเปติ, นิสชฺชํ สณฺฐเปติ, สยนํ สณฺฐเปติ, ปณิธาย คจฺฉติ, ปณิธาย ติฏฺฐติ, ปณิธาย นิสีทติ, ปณิธาย เสยฺยํ กปฺเปติ, สมาหิโต วิย คจฺฉติ, สมาหิโต วิย ติฏฺฐติ, สมาหิโต วิย นิสีทติ, สมาหิโต วิย เสยฺยํ กปฺเปติ, อาปาถกชฺฌายีว โหติ. ยา เอวรูปา อิริยาปถสฺส อาฐปนา ฐปนา สณฺฐปนา ภากุฏิกา ภากุฏิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ— อิทํ อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ.
กตมํ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิเธกจฺโจ ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต สมฺภาวนาธิปฺปาโย “เอวํ มํ ชโน สมฺภาเวสฺสตี”ติ, อริยธมฺมสนฺนิสฺสิตํ วาจํ ภาสติ. “โย เอวรูปํ จีวรํ ธาเรติ โส สมโณ มเหสกฺโข”ติ ภณติ; “โย เอวรูปํ ปตฺตํ ธาเรติ… โลหถาลกํ ธาเรติ… ธมฺมกรณํ ธาเรติ… ปริสฺสาวนํ ธาเรติ… กุญฺจิกํ ธาเรติ… อุปาหนํ ธาเรติ… กายพนฺธนํ ธาเรติ… อาโยคํ ธาเรติ, โส สมโณ มเหสกฺโข”ติ ภณติ; “ยสฺส เอวรูโป อุปชฺฌาโย โส สมโณ มเหสกฺโข”ติ ภณติ; “ยสฺส เอวรูโป อาจริโย… เอวรูปา สมานุปชฺฌายกา… สมานาจริยกา… มิตฺตา… สนฺทิฏฺฐา… สมฺภตฺตา… สหายา, โส สมโณ มเหสกฺโข”ติ ภณติ; “โย เอวรูเป วิหาเร วสติ, โส สมโณ มเหสกฺโข”ติ ภณติ; “โย เอวรูเป อฑฺฒโยเค วสติ… ปาสาเท วสติ… หมฺมิเย วสติ… คุหายํ วสติ… เลเณ วสติ… กุฏิยา วสติ… กูฏาคาเร วสติ… อฏฺเฏ วสติ… มาเฬ วสติ… อุทฺทณฺเฑ วสติ… อุปฏฺฐานสาลายํ วสติ… มณฺฑเป วสติ… รุกฺขมูเล วสติ, โส สมโณ มเหสกฺโข”ติ ภณติ.
อถ วา โกรชิกโกรชิโก, ภากุฏิกภากุฏิโก, กุหกกุหโก, ลปกลปโก, มุขสมฺภาวิโต “อยํ สมโณ อิมาสํ เอวรูปานํ วิหารสมาปตฺตีนํ ลาภี”ติ. ตาทิสํ คมฺภีรํ คูฬฺหํ นิปุณํ ปฏิจฺฉนฺนํ โลกุตฺตรํ สุญฺญตาปฏิสญฺญุตฺตํ กถํ กเถติ. ยา เอวรูปา ภากุฏิกา ภากุฏิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ— อิทํ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ. พุทฺธสฺส ภควโต อิมานิ ตีณิ กุหนวตฺถูนิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิ. ตสฺมา พุทฺโธ อกุโหติ— อกุหํ.
คณิมาคตนฺ ติ. คณี ติ คณี ภควา. คณาจริโยติ คณี, คณสฺส สตฺถาติ คณี, คณํ ปริหรตีติ คณี, คณํ โอวทตีติ คณี, คณํ อนุสาสตีติ คณี, วิสารโท คณํ อุปสงฺกมตีติ คณี, คณสฺส สุสฺสูสติ โสตํ โอทหติ อญฺญา จิตฺตํ อุปฏฺฐเปตีติ คณี, คณํ อกุสลา วุฏฺฐาเปตฺวา กุสเล ปติฏฺฐาเปตีติ คณี, ภิกฺขุคณสฺส คณี, ภิกฺขุนิคณสฺส คณี, อุปาสกคณสฺส คณี, อุปาสิกาคณสฺส คณี, ราชคณสฺส คณี, ขตฺติยคณสฺส คณี, พฺราหฺมณคณสฺส คณี, เวสฺสคณสฺส คณี, สุทฺทคณสฺส คณี, พฺรหฺมคณสฺส คณี, เทวคณสฺส คณี, สํฆิํ คณิํ คณาจริยํ. อาคตนฺ ติ อุปคตํ สมุปคตํ สมุปปนฺนํ สงฺกสฺสนครนฺติ— อกุหํ คณิมาคตํ.
พหูนมิธ พทฺธานนฺ ติ. พหูนํ ขตฺติยานํ พฺราหฺมณานํ เวสฺสานํ สุทฺทานํ คหฏฺฐานํ ปพฺพชิตานํ เทวานํ มนุสฺสานํ. พทฺธานนฺ ติ พทฺธานํ พทฺธจรานํ ปริจารกานํ สิสฺสานนฺติ— พหูนมิธ พทฺธานํ.
อตฺถิ ปเญฺหน อาคมนฺ ติ. ปเญฺหน อตฺถิโก อาคโตมฺหิ, ปญฺหํ ปุจฺฉิตุกาโม อาคโตมฺหิ, ปญฺหํ โสตุกาโม อาคโตมฺหีติ. เอวมฺปิ อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํ. อถ วา ปญฺหตฺถิกานํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตุกามานํ ปญฺหํ โสตุกามานํ อาคมนํ อภิกฺกมนํ อุปสงฺกมนํ ปยิรุปาสนํ สิยา อตฺถีติ. เอวมฺปิ อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํ. อถ วา ปญฺหาคโม ตุยฺหํ อตฺถิ, ตฺวมฺปิ ปหุ, ตฺวมสิ อลมตฺโถ มยา ปุจฺฉิตํ กเถตุํ วิสชฺเชตุํ “วหเสฺสตํ ภารนฺ”ติ. เอวมฺปิ อตฺถิ ปเญฺหน อาคมํ.
เตนาห เถโร สาริปุตฺโต—
“ตํ พุทฺธํ อสิตํ ตาทิํ,
อกุหํ คณิมาคตํ;
พหูนมิธ พทฺธานํ,
อตฺถิ ปเญฺหน อาคมนฺ”ติ.
ภิกฺขุโน วิชิคุจฺฉโต,
ภชโต ริตฺตมาสนํ;
รุกฺขมูลํ สุสานํ วา,
ปพฺพตานํ คุหาสุ วา.
ภิกฺขุโน วิชิคุจฺฉโต ติ. ภิกฺขุโน ติ ปุถุชฺชนกลฺยาณสฺส วา ภิกฺขุโน เสกฺขสฺส วา ภิกฺขุโน. วิชิคุจฺฉโต ติ ชาติยา วิชิคุจฺฉโต, ชราย… พฺยาธินา… มรเณน… โสเกหิ… ปริเทเวหิ… ทุกฺเขหิ… โทมนเสฺสหิ… อุปายาเสหิ วิชิคุจฺฉโต, เนรยิเกน ทุกฺเขน… ติรจฺฉานโยนิเกน ทุกฺเขน… เปตฺติวิสยิเกน ทุกฺเขน… มานุสิเกน ทุกฺเขน… คพฺโภกฺกนฺติมูลเกน ทุกฺเขน… คพฺภฏฺฐิติมูลเกน ทุกฺเขน… คพฺภวุฏฺฐานมูลเกน ทุกฺเขน… ชาตสฺสูปนิพนฺธเกน ทุกฺเขน… ชาตสฺส ปราเธยฺยเกน ทุกฺเขน… อตฺตูปกฺกเมน ทุกฺเขน… ปรูปกฺกเมน ทุกฺเขน… ทุกฺขทุกฺเขน… สงฺขารทุกฺเขน… วิปริณามทุกฺเขน… จกฺขุโรเคน ทุกฺเขน… โสตโรเคน ทุกฺเขน… ฆานโรเคน ทุกฺเขน… ชิวฺหาโรเคน ทุกฺเขน… กายโรเคน ทุกฺเขน… สีสโรเคน ทุกฺเขน… กณฺณโรเคน ทุกฺเขน… มุขโรเคน ทุกฺเขน… ทนฺตโรเคน ทุกฺเขน… กาเสน… สาเสน… ปินาเสน… ฑาเหน… ชเรน… กุจฺฉิโรเคน… มุจฺฉาย… ปกฺขนฺทิกาย… สูลาย… วิสูจิกาย… กุฏฺเฐน… คณฺเฑน… กิลาเสน… โสเสน… อปมาเรน… ททฺทุยา… กณฺฑุยา… กจฺฉุยา… รขสาย… วิตจฺฉิกาย… โลหิเตน… ปิตฺเตน… มธุเมเหน… อํสาย… ปิฬกาย… ภคนฺทลาย… ปิตฺตสมุฏฺฐาเนน อาพาเธน… เสมฺหสมุฏฺฐาเนน อาพาเธน… วาตสมุฏฺฐาเนน อาพาเธน… สนฺนิปาติเกน อาพาเธน… อุตุปริณามเชน อาพาเธน… วิสมปริหารเชน อาพาเธน… โอปกฺกมิเกน อาพาเธน… กมฺมวิปากเชน อาพาเธน… สีเตน… อุเณฺหน… ชิฆจฺฉาย… ปิปาสาย… อุจฺจาเรน… ปสฺสาเวน… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผเสฺสน ทุกฺเขน… มาตุมรเณน ทุกฺเขน… ปิตุมรเณน ทุกฺเขน… ภาตุมรเณน… ภคินิมรเณน… ปุตฺตมรเณน… ธีตุมรเณน… ญาติพฺยสเนน… โภคพฺยสเนน… โรคพฺยสเนน… สีลพฺยสเนน… ทิฏฺฐิพฺยสเนน ทุกฺเขน วิชิคุจฺฉโต อฏฺฏียโต หรายโต ชิคุจฺฉโตติ— ภิกฺขุโน วิชิคุจฺฉโต.
ภชโต ริตฺตมาสนนฺ ติ. อาสน ํ วุจฺจติ ยตฺถ นิสีทติ— มญฺโจ ปีฐํ ภิสิ ตฏฺฏิกา จมฺมขณฺโฑ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโร ปลาลสนฺถาโร. ตํ อาสนํ อสปฺปายรูปทสฺสเนน ริตฺตํ วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํ, อสปฺปายสทฺทสฺสวเนน ริตฺตํ วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํ, อสปฺปาเยหิ ปญฺจหิ กามคุเณหิ ริตฺตํ วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํ. ตํ ปวิวิตฺตํ อาสนํ ภชโต สมฺภชโต เสวโต นิเสวโต สํเสวโต ปฏิเสวโตติ— ภชโต ริตฺตมาสนํ.
รุกฺขมูลํ สุสานํ วา ติ. รุกฺขมูลํเยว รุกฺขมูลํ, สุสานํเยว สุสานนฺติ— รุกฺขมูลํ สุสานํ วา. ปพฺพตานํ คุหาสุ วา ติ. ปพฺพตาเยว ปพฺพตา, กนฺทราเยว กนฺทรา, คิริคุหาเยว คิริคุหา. ปพฺพตนฺตริกาโย วุจฺจนฺติ ปพฺพตปพฺภาราติ— ปพฺพตานํ คุหาสุ วา.
เตนาห เถโร สาริปุตฺโต—
“ภิกฺขุโน วิชิคุจฺฉโต,
ภชโต ริตฺตมาสนํ;
รุกฺขมูลํ สุสานํ วา,
ปพฺพตานํ คุหาสุ วา”ติ.
อุจฺจาวเจสุ สยเนสุ,
กีวนฺโต ตตฺถ เภรวา;
เย หิ ภิกฺขุ น เวเธยฺย,
นิคฺโฆเส สยนาสเน.
อุจฺจาวเจสุ สยเนสู ติ. อุจฺจาวเจสู ติ อุจฺจาวเจสุ หีนปฺปณีเตสุ เฉกปาปเกสุ. สยนํ วุจฺจติ เสนาสนํ วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท หมฺมิยํ คุหาติ— อุจฺจาวเจสุ สยเนสุ. กีวนฺโต ตตฺถ เภรวา ติ. กีวนฺโต ติ กีวนฺโต กูชนฺโต นทนฺโต สทฺทํ กโรนฺโต. อถ วา กีวนฺโต ติ กติ กิตฺตกา กีวตกา กีวพหุกา เต. เภรวา ติ สีหา พฺยคฺฆา ทีปี อจฺฉา ตรจฺฉา โกกา มหิํสา หตฺถี อหี วิจฺฉิกา สตปที, โจรา วา อสฺสุ มานวา วา กตกมฺมา วา อกตกมฺมา วาติ— กีวนฺโต ตตฺถ เภรวา.
เย หิ ภิกฺขุ น เวเธยฺยา ติ. เย หี ติ เย หิ เภรเว ปสฺสิตฺวา วา สุณิตฺวา วา น เวเธยฺย นปฺปเวเธยฺย น สมฺปเวเธยฺย น ตเสยฺย น อุตฺตเสยฺย น ปริตฺตเสยฺย น ภาเยยฺย น สนฺตาสํ อาปชฺเชยฺย, อภีรู อสฺส อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี, ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหเรยฺยาติ— เย หิ ภิกฺขุ น เวเธยฺย.
นิคฺโฆเส สยนาสเน ติ. อปฺปสทฺเท อปฺปนิคฺโฆเส วิชนวาเต มนุสฺสราหเสฺสยฺยเก ปฏิสลฺลานสารุปฺเป เสนาสเนติ— นิคฺโฆเส สยนาสเน.
เตนาห เถโร สาริปุตฺโต—
“อุจฺจาวเจสุ สยเนสุ,
กีวนฺโต ตตฺถ เภรวา;
เย หิ ภิกฺขุ น เวเธยฺย,
นิคฺโฆเส สยนาสเน”ติ.
กติ ปริสฺสยา โลเก,
คจฺฉโต อคตํ ทิสํ;
เย ภิกฺขุ อภิสมฺภเว,
ปนฺตมฺหิ สยนาสเน.
กติ ปริสฺสยา โลเก ติ. กตี ติ กติ กิตฺตกา กีวตกา กีวพหุกา. ปริสฺสยา ติ ทฺเว ปริสฺสยา— ปากฏปริสฺสยา จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา จ. กตเม ปากฏปริสฺสยา? สีหา พฺยคฺฆา ทีปี อจฺฉา ตรจฺฉา โกกา มหิํสา หตฺถี อหี วิจฺฉิกา สตปที, โจรา วา อสฺสุ มานวา วา กตกมฺมา วา อกตกมฺมา วา, จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค กาโส สาโส ปินาโส ฑาโห ชโร กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สูลา วิสูจิกา กุฏฺฐํ คณฺโฑ กิลาโส โสโส อปมาโร ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รขสา วิตจฺฉิกา โลหิตํ ปิตฺตํ มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา, ปิตฺตสมุฏฺฐานา อาพาธา …เป… สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสา— อิเม วุจฺจนฺติ ปากฏปริสฺสยา.
กตเม ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา? กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ พฺยาปาทนีวรณํ ถินมิทฺธนีวรณํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ ราโค โทโส โมโห โกโธ อุปนาโห มกฺโข ปฬาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเฐยฺยํ ถมฺโภ สารมฺโภ มาโน อติมาโน มโท ปมาโท, สพฺเพ กิเลสา สพฺเพ ทุจฺจริตา สพฺเพ ทรถา สพฺเพ ปริฬาหา สพฺเพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขารา— อิเม วุจฺจนฺติ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา.
ปริสฺสยา ติ เกนฏฺเฐน ปริสฺสยา? ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา, ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา, ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา.
กถํ ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา? เต ปริสฺสยา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ปริสหนฺติ อภิภวนฺติ อชฺโฌตฺถรนฺติ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺติ. เอวํ ปริสหนฺตีติ— ปริสฺสยา.
กถํ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา? เต ปริสฺสยา กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายาย ปริหานาย สํวตฺตนฺติ. กตเมสํ กุสลานํ ธมฺมานํ? สมฺมาปฏิปทาย อนุโลมปฏิปทาย อปจฺจนีกปฏิปทาย อวิรุทฺธปฏิปทาย อนฺวตฺถปฏิปทาย ธมฺมานุธมฺมปฏิปทาย สีเลสุ ปริปูรการิตาย อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาย โภชเน มตฺตญฺญุตาย ชาคริยานุโยคสฺส สติสมฺปชญฺญสฺส จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ ภาวนานุโยคสฺส จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ภาวนานุโยคสฺส— อิเมสํ กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายาย ปริหานาย สํวตฺตนฺติ. เอวํ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ— ปริสฺสยา.
กถํ ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา? ตตฺเถเต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยา. ยถา พิเล พิลาสยา ปาณา สยนฺติ, ทเก ทกาสยา ปาณา สยนฺติ, วเน วนาสยา ปาณา สยนฺติ, รุกฺเข รุกฺขาสยา ปาณา สยนฺติ; เอวเมวํ ตตฺเถเต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยาติ. เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ— ปริสฺสยา.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา—
“สานฺเตวาสิโก, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติ. กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สานฺเตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สํโยชนิยา, ตฺยสฺส อนฺโต วสนฺติ อนฺวาสฺสวนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา สานฺเตวาสิโกติ วุจฺจติ. เต นํ สมุทาจรนฺติ, สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติ.
ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โสเตน สทฺทํ สุตฺวา …เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สํโยชนิยา, ตฺยสฺส อนฺโต วสนฺติ อนฺวาสฺสวนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา สานฺเตวาสิโกติ วุจฺจติ. เต นํ สมุทาจรนฺติ, สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สานฺเตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรตี”ติ. เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ— ปริสฺสยา.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา—
“ตโยเม, ภิกฺขเว, อนฺตรามลา อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกา. กตเม ตโย? โลโภ, ภิกฺขเว, อนฺตรามโล อนฺตราอมิตฺโต อนฺตราสปตฺโต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโก; โทโส, ภิกฺขเว …เป… โมโห, ภิกฺขเว, อนฺตรามโล อนฺตราอมิตฺโต อนฺตราสปตฺโต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโก. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย อนฺตรามลา อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกา.
อนตฺถชนโน โลโภ,
โลโภ จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ,
ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ.
ลุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ,
ลุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ ตทา โหติ,
ยํ โลโภ สหเต นรํ.
อนตฺถชนโน โทโส,
โทโส จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ,
ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ.
กุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ,
กุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ ตทา โหติ,
ยํ โทโส สหเต นรํ.
อนตฺถชนโน โมโห,
โมโห จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ,
ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ.
มูโฬฺห อตฺถํ น ชานาติ,
มูโฬฺห ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ ตทา โหติ,
ยํ โมโห สหเต นรนฺ”ติ.
เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ— ปริสฺสยา. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา—
“ตโย โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย. กตเม ตโย? โลโภ โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย; โทโส โข, มหาราช …เป… โมโห โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย. อิเม โข, มหาราช, ตโย ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหารายาติ.
โลโภ โทโส จ โมโห จ,
ปุริสํ ปาปเจตสํ;
หิํสนฺติ อตฺตสมฺภูตา,
ตจสารํว สมฺผลนฺ”ติ.
เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ— ปริสฺสยา.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา—
“ราโค จ โทโส จ อิโตนิทานา,
อรตี รตี โลมหํโส อิโตชา;
อิโต สมุฏฺฐาย มโนวิตกฺกา,_
กุมารกา ธงฺกมิโวสฺสชนฺตี”ติ.
เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ— ปริสฺสยา. โลเก ติ มนุสฺสโลเกติ— กติ ปริสฺสยา โลเก.
คจฺฉโต อคตํ ทิสนฺ ติ. อคตา ทิสา วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. อคตปุพฺพา สา ทิสา น สา ทิสา คตปุพฺพา อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา.
“สมติตฺติกํ อนวเสสํ,
เตลปตฺตํ ยถา ปริหเรยฺย;
เอวํ สจิตฺตมนุรกฺเข,
ปตฺถยาโน ทิสํ อคตปุพฺพํ”.
อคตปุพฺพํ ทิสํ วชโต คจฺฉโต อภิกฺกมโตติ— คจฺฉโต อคตํ ทิสํ.
เย ภิกฺขุ อภิสมฺภเว ติ. เย ติ เย ปริสฺสเย อภิสมฺภเวยฺย อภิภเวยฺย อชฺโฌตฺถเรยฺย ปริยาทิเยยฺย มทฺเทยฺยาติ— เย ภิกฺขุ อภิสมฺภเว.
ปนฺตมฺหิ สยนาสเน ติ. อนฺเต ปนฺเต ปริยนฺเต เสลนฺเต วา วนนฺเต วา นทนฺเต วา อุทกนฺเต วา ยตฺถ น กสียติ น วปียติ, ชนนฺตํ อติกฺกมิตฺวา มนุสฺสานํ อนุปจาเร เสนาสเนติ— ปนฺตมฺหิ สยนาสเน.
เตนาห เถโร สาริปุตฺโต—
“กติ ปริสฺสยา โลเก,
คจฺฉโต อคตํ ทิสํ;
เย ภิกฺขุ อภิสมฺภเว,
ปนฺตมฺหิ สยนาสเน”ติ.
กฺยาสฺส พฺยปฺปถโย อสฺสุ,
กฺยาสฺสสฺสุ อิธ โคจรา;
กานิ สีลพฺพตานาสฺสุ,
ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน.
กฺยาสฺส พฺยปฺปถโย อสฺสู ติ. กีทิเสน พฺยปฺปเถน สมนฺนาคโต อสฺส กิํสณฺฐิเตน กิํปกาเรน กิํปฏิภาเคนาติ วจีปาริสุทฺธิํ ปุจฺฉติ. กตมา วจีปาริสุทฺธิ? อิธ ภิกฺขุ มุสาวาทํ ปหาย มุสาวาทา ปฏิวิรโต โหติ สจฺจวาที สจฺจสนฺโธ เถโต ปจฺจยิโก อวิสํวาทโก โลกสฺส. ปิสุณํ วาจํ ปหาย ปิสุณาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ, อิโต สุตฺวา น อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา น อิเมสํ อกฺขาตา อมูสํ เภทาย, อิติ ภินฺนานํ วา สนฺธาตา, สหิตานํ วา อนุปฺปทาตา สมคฺคาราโม สมคฺครโต สมคฺคนนฺที สมคฺคกรณิํ วาจํ ภาสิตา โหติ. ผรุสํ วาจํ ปหาย ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ; ยา สา วาจา เนลา กณฺณสุขา เปมนียา หทยงฺคมา โปรี พหุชนกนฺตา พหุชนมนาปา ตถารูปิํ วาจํ ภาสิตา โหติ. สมฺผปฺปลาปํ ปหาย สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรโต โหติ กาลวาที ภูตวาที อตฺถวาที ธมฺมวาที วินยวาที, นิธานวติํ วาจํ ภาสิตา โหติ กาเลน สาปเทสํ ปริยนฺตวติํ อตฺถสํหิตํ. จตูหิ วจีสุจริเตหิ สมนฺนาคโต จตุโทสาปคตํ วาจํ ภาสติ, พาตฺติํสาย ติรจฺฉานกถาย อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรติ. ทส กถาวตฺถูนิ กเถติ, เสยฺยถิทํ— อปฺปิจฺฉกถํ สนฺตุฏฺฐิกถํ ปวิเวกกถํ อสํสคฺคกถํ วีริยารมฺภกถํ สีลกถํ สมาธิกถํ ปญฺญากถํ วิมุตฺติกถํ วิมุตฺติญาณทสฺสนกถํ สติปฏฺฐานกถํ สมฺมปฺปธานกถํ อิทฺธิปาทกถํ อินฺทฺริยกถํ พลกถํ โพชฺฌงฺคกถํ มคฺคกถํ ผลกถํ นิพฺพานกถํ กเถติ. วาจาย ยโต ยตฺโต ปฏิยตฺโต คุตฺโต โคปิโต รกฺขิโต สํวุโต— อยํ วจีปาริสุทฺธิ. เอทิสาย วจีปาริสุทฺธิยา สมนฺนาคโต อสฺสาติ— กฺยาสฺส พฺยปฺปถโย อสฺสุ.
กฺยาสฺสสฺสุ อิธ โคจรา ติ. กีทิเสน โคจเรน สมนฺนาคโต อสฺส กิํสณฺฐิเตน กิํปกาเรน กิํปฏิภาเคนาติ โคจรํ ปุจฺฉติ. อตฺถิ โคจโร, อตฺถิ อโคจโร.
กตโม อโคจโร? อิเธกจฺโจ เวสิยาโคจโร วา โหติ, วิธวาโคจโร วา โหติ, ถุลฺลกุมารีโคจโร วา โหติ, ปณฺฑกโคจโร วา โหติ, ภิกฺขุนีโคจโร วา โหติ, ปานาคารโคจโร วา โหติ, สํสฏฺโฐ วิหรติ ราชูหิ ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิ อนนุโลมิเกน สํสคฺเคน. ยานิ วา ปน ตานิ กุลานิ อสฺสทฺธานิ อปฺปสนฺนานิ อโนปานภูตานิ อกฺโกสกปริภาสกานิ อนตฺถกามานิ อหิตกามานิ อผาสุกามานิ อโยคกฺเขมกามานิ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ, ตถารูปานิ กุลานิ เสวติ ภชติ ปยิรุปาสติ— อยํ วุจฺจติ อโคจโร.
อถ วา อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ วีถิํ ปฏิปนฺโน อสํวุโต คจฺฉติ, หตฺถิํ โอโลเกนฺโต, อสฺสํ โอโลเกนฺโต, รถํ โอโลเกนฺโต, ปตฺติํ โอโลเกนฺโต, อิตฺถิโย โอโลเกนฺโต, ปุริเส โอโลเกนฺโต, กุมาริกาโย โอโลเกนฺโต, กุมารเก โอโลเกนฺโต, อนฺตราปณํ โอโลเกนฺโต, ฆรมุขานิ โอโลเกนฺโต, อุทฺธํ โอโลเกนฺโต, อโธ โอโลเกนฺโต, ทิสาวิทิสํ วิเปกฺขมาโน คจฺฉติ— อยมฺปิ วุจฺจติ อโคจโร.
อถ วา จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยญฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ …เป… มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌา โทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส น สํวราย ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ มนินฺทฺริยํ มนินฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ— อยมฺปิ วุจฺจติ อโคจโร.
ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภุญฺชิตฺวา เต เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ— นจฺจํ คีตํ วาทิตํ เปกฺขํ อกฺขานํ ปาณิสฺสรํ เวตาฬํ กุมฺภถูณํ โสภนกํ จณฺฑาลํ วํสํ โธวนํ หตฺถิยุทฺธํ อสฺสยุทฺธํ มหิํสยุทฺธํ อุสภยุทฺธํ อชยุทฺธํ เมณฺฑยุทฺธํ กุกฺกุฏยุทฺธํ วฏฺฏกยุทฺธํ ทณฺฑยุทฺธํ มุฏฺฐิยุทฺธํ นิพฺพุทฺธํ อุโยฺยธิกํ พลคฺคํ เสนาพฺยูหํ อนีกทสฺสนํ อิติ วา อิติ, เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนุยุตฺโต โหติ— อยมฺปิ วุจฺจติ อโคจโร.
ปญฺจปิ กามคุณา อโคจรา. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “มา, ภิกฺขเว, อโคจเร จรถ ปรวิสเย. อโคจเร, ภิกฺขเว, จรตํ ปรวิสเย ลจฺฉติ มาโร โอตารํ, ลจฺฉติ มาโร อารมฺมณํ. โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อโคจโร ปรวิสโย? ยทิทํ ปญฺจ กามคุณา. กตเม ปญฺจ? จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิญฺเญยฺยา สทฺทา… ฆานวิญฺเญยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิญฺเญยฺยา รสา… กายวิญฺเญยฺยา โผฏฺฐพฺพา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อโคจโร ปรวิสโย”— อยมฺปิ วุจฺจติ อโคจโร.
กตโม โคจโร? อิธ ภิกฺขุ น เวสิยาโคจโร โหติ, น วิธวาโคจโร โหติ, น ถุลฺลกุมารีโคจโร โหติ, น ปณฺฑกโคจโร โหติ, น ภิกฺขุนีโคจโร โหติ, น ปานาคารโคจโร โหติ, อสํสฏฺโฐ วิหรติ ราชูหิ ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิ อนนุโลมิเกน สํสคฺเคน. ยานิ วา ปน ตานิ กุลานิ สทฺธานิ ปสนฺนานิ โอปานภูตานิ กาสาวปชฺโชตานิ อิสิวาตปฏิวาตานิ อตฺถกามานิ หิตกามานิ ผาสุกามานิ โยคกฺเขมกามานิ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ, ตถารูปานิ กุลานิ เสวติ ภชติ ปยิรุปาสติ— อยมฺปิ วุจฺจติ โคจโร.
อถ วา ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ วีถิํ ปฏิปนฺโน สํวุโต คจฺฉติ, น หตฺถิํ โอโลเกนฺโต, น อสฺสํ โอโลเกนฺโต, น รถํ โอโลเกนฺโต, น ปตฺติํ โอโลเกนฺโต …เป… น ทิสาวิทิสํ วิเปกฺขมาโน คจฺฉติ— อยมฺปิ วุจฺจติ โคจโร.
อถ วา ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ …เป… มนินฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ— อยมฺปิ วุจฺจติ โคจโร.
ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภุญฺชิตฺวา เต เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ— นจฺจํ คีตํ วาทิตํ …เป… อนีกทสฺสนํ อิติ วา อิติ, เอวรูปา วิสูกทสฺสนา ปฏิวิรโต โหติ— อยมฺปิ วุจฺจติ โคจโร.
จตฺตาโรปิ สติปฏฺฐานา โคจโร. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “โคจเร, ภิกฺขเว, จรถ สเก เปตฺติเก วิสเย. โคจเร, ภิกฺขเว, จรตํ สเก เปตฺติเก วิสเย น ลจฺฉติ มาโร โอตารํ, น ลจฺฉติ มาโร อารมฺมณํ. โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย? ยทิทํ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, เวทนาสุ …เป… จิตฺเต …เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย— อยมฺปิ วุจฺจติ โคจโร. เอทิเสน โคจเรน สมนฺนาคโต อสฺสา”ติ— กฺยาสฺสสฺสุ อิธ โคจรา.
กานิ สีลพฺพตานาสฺสู ติ. กีทิเสน สีลพฺพเตน สมนฺนาคโต อสฺส กิํสณฺฐิเตน กิํปกาเรน กิํปฏิภาเคนาติ สีลพฺพตปาริสุทฺธิํ ปุจฺฉติ. กตมา สีลพฺพตปาริสุทฺธิ? อตฺถิ สีลญฺเจว วตญฺจ, อตฺถิ วตํ น สีลํ. กตมํ สีลญฺเจว วตญฺจ? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. โย ตตฺถ สญฺญโม สํวโร อวีติกฺกโม— อิทํ สีลํ. ยํ สมาทานํ— ตํ วตํ. สํวรฏฺเฐน สีลํ, สมาทานฏฺเฐน วตํ— อิทํ วุจฺจติ สีลญฺเจว วตญฺจ.
กตมํ วตํ น สีลํ? อฏฺฐ ธุตงฺคานิ— อารญฺญิกงฺคํ, ปิณฺฑปาติกงฺคํ, ปํสุกูลิกงฺคํ, เตจีวริกงฺคํ, สปทานจาริกงฺคํ, ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคํ, เนสชฺชิกงฺคํ, ยถาสนฺถติกงฺคํ— อิทํ วุจฺจติ วตํ น สีลํ. วีริยสมาทานมฺปิ วุจฺจติ วตํ น สีลํ. กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ อฏฺฐิ จ อวสิสฺสตุ, สรีเร อุปสฺสุสฺสตุ มํสโลหิตํ, ยํ ตํ ปุริสถาเมน ปุริสพเลน ปุริสวีริเยน ปุริสปรกฺกเมน ปตฺตพฺพํ น ตํ อปาปุณิตฺวา วีริยสฺส สณฺฐานํ ภวิสฺสตีติ— จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ น สีลํ.
“นาสิสฺสํ น ปิวิสฺสามิ,
วิหารโต น นิกฺขเม;
นปิ ปสฺสํ นิปาเตสฺสํ,
ตณฺหาสเลฺล อนูหเต”ติ.
จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ น สีลํ. น ตาวาหํ อิมํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตีติ— จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ. น ตาวาหํ อิมมฺหา อาสนา วุฏฺฐหิสฺสามิ… น ตาวาหํ อิมมฺหา จงฺกมา โอโรหิสฺสามิ… วิหารา นิกฺขมิสฺสามิ… อฑฺฒโยคา นิกฺขมิสฺสามิ… ปาสาทา นิกฺขมิสฺสามิ… หมฺมิยา… คุหาย… เลณา… กุฏิยา… กูฏาคารา… อฏฺฏา… มาฬา… อุทฺทณฺฑา… อุปฏฺฐานสาลาย… มณฺฑปา… รุกฺขมูลา นิกฺขมิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตีติ— จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ. อิมสฺมิญฺเญว ปุพฺพณฺหสมยํ อริยธมฺมํ อาหริสฺสามิ สมาหริสฺสามิ อธิคจฺฉิสฺสามิ ผสฺสยิสฺสามิ สจฺฉิกริสฺสามีติ— จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ. อิมสฺมิญฺเญว มชฺฌนฺหิกสมยํ… สายนฺหสมยํ… ปุเรภตฺตํ… ปจฺฉาภตฺตํ… ปุริมยามํ… มชฺฌิมยามํ… ปจฺฉิมยามํ… กาเฬ… ชุเณฺห… วเสฺส… เหมนฺเต… คิเมฺห… ปุริเม วโยขนฺเธ… มชฺฌิเม วโยขนฺเธ… ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ อริยธมฺมํ อาหริสฺสามิ สมาหริสฺสามิ อธิคจฺฉิสฺสามิ ผสฺสยิสฺสามิ สจฺฉิกริสฺสามีติ— จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ— อยํ สีลพฺพตปาริสุทฺธิ. เอทิสาย สีลพฺพตปาริสุทฺธิยา สมนฺนาคโต อสฺสาติ— กานิ สีลพฺพตานาสฺสุ.
ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน ติ. ปหิตตฺตสฺสา ติ อารทฺธวีริยสฺส ถามคตสฺส ทฬฺหปรกฺกมสฺส อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺทสฺส อนิกฺขิตฺตธุรสฺส กุสเลสุ ธมฺเมสุ. อถ วา เปสิตตฺตสฺส ยสฺสตฺถาย เปสิโต อตฺตตฺเถ จ ญาเย จ ลกฺขเณ จ การเณ จ ฐานาฐาเน จ. “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ เปสิตตฺตสฺส, “สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา”ติ เปสิตตฺตสฺส, “สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา”ติ เปสิตตฺตสฺส, “อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา”ติ เปสิตตฺตสฺส …เป… “ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺ”ติ เปสิตตฺตสฺส, “อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ”ติ เปสิตตฺตสฺส …เป… “ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ”ติ เปสิตตฺตสฺส, “อิทํ ทุกฺขนฺ”ติ เปสิตตฺตสฺส …เป… “อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ เปสิตตฺตสฺส, “อิเม อาสวา”ติ เปสิตตฺตสฺส …เป… “อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ เปสิตตฺตสฺส, “อิเม ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา”ติ เปสิตตฺตสฺส …เป… “อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา”ติ เปสิตตฺตสฺส, ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ เปสิตตฺตสฺส, ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ… จตุนฺนํ มหาภูตานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ เปสิตตฺตสฺส, “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ เปสิตตฺตสฺส. ภิกฺขุโน ติ ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส วา ภิกฺขุโน เสกฺขสฺส วา ภิกฺขุโนติ— ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน.
เตนาห เถโร สาริปุตฺโต—
“กฺยาสฺส พฺยปฺปถโย อสฺสุ,
กฺยาสฺสสฺสุ อิธ โคจรา;
กานิ สีลพฺพตานาสฺสุ,
ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน”ติ.
กํ โส สิกฺขํ สมาทาย,
เอโกทิ นิปโก สโต;
กมฺมาโร รชตเสฺสว,
นิทฺธเม มลมตฺตโน.
กํ โส สิกฺขํ สมาทายา ติ กํ โส สิกฺขํ อาทาย สมาทาย อาทิยิตฺวา สมาทิยิตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวาติ— กํ โส สิกฺขํ สมาทาย.
เอโกทิ นิปโก สโต ติ. เอโกที ติ เอกคฺคจิตฺโต อวิกฺขิตฺตจิตฺโต อวิสาหฏมานโส สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ …เป… สมฺมาสมาธิ. นิปโก ติ นิปโก ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวี. สโต ติ จตูหิ การเณหิ สโต— กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต, เวทนาสุ …เป… จิตฺเต …เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต. โส วุจฺจติ สโตติ— สโต. กํ โส สิกฺขํ สมาทายาติ อธิสีลสิกฺขํ ปุจฺฉติ. เอโกที ติ อธิจิตฺตสิกฺขํ ปุจฺฉติ. นิปโก ติ อธิปญฺญาสิกฺขํ ปุจฺฉติ. สโต ติ ปาริสุทฺธิํ ปุจฺฉตีติ— กํ โส สิกฺขํ สมาทาย, เอโกทิ นิปโก สโต.
กมฺมาโร รชตเสฺสว, นิทฺธเม มลมตฺตโน ติ. กมฺมาโร วุจฺจติ สุวณฺณกาโร, รชตํ วุจฺจติ ชาตรูปํ. ยถา สุวณฺณกาโร ชาตรูปสฺส โอฬาริกมฺปิ มลํ ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ, มชฺฌิมกมฺปิ มลํ ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ, สุขุมกมฺปิ มลํ ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ; เอวเมวํ ภิกฺขุ อตฺตโน โอฬาริเกปิ กิเลเส ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺติํ กโรติ อนภาวํ คเมติ, มชฺฌิมเกปิ กิเลเส… สุขุมเกปิ กิเลเส ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺติํ กโรติ อนภาวํ คเมติ.
อถ วา ภิกฺขุ อตฺตโน ราคมลํ โทสมลํ โมหมลํ มานมลํ ทิฏฺฐิมลํ กิเลสมลํ ทุจฺจริตมลํ อนฺธกรณํ อจกฺขุกรณํ อญฺญาณกรณํ ปญฺญานิโรธิกํ วิฆาตปกฺขิกํ อนิพฺพานสํวตฺตนิกํ ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺติํ กโรติ อนภาวํ คเมติ.
อถ วา สมฺมาทิฏฺฐิยา มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺติํ กโรติ อนภาวํ คเมติ. สมฺมาสงฺกปฺเปน มิจฺฉาสงฺกปฺปํ …เป… สมฺมาวาจาย มิจฺฉาวาจํ… สมฺมากมฺมนฺเตน มิจฺฉากมฺมนฺตํ… สมฺมาอาชีเวน มิจฺฉาอาชีวํ… สมฺมาวายาเมน มิจฺฉาวายามํ… สมฺมาสติยา มิจฺฉาสติํ… สมฺมาสมาธินา มิจฺฉาสมาธิํ… สมฺมาญาเณน มิจฺฉาญาณํ… สมฺมาวิมุตฺติยา มิจฺฉาวิมุตฺติํ ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺติํ กโรติ อนภาวํ คเมติ.
อถ วา อริเยน อฏฺฐงฺคิเกน มคฺเคน สพฺเพ กิเลเส สพฺเพ ทุจฺจริเต สพฺเพ ทรเถ สพฺเพ ปริฬาเห สพฺเพ สนฺตาเป สพฺพากุสลาภิสงฺขาเร ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺติํ กโรติ อนภาวํ คเมตีติ— กมฺมาโร รชตเสฺสว นิทฺธเม มลมตฺตโน.
เตนาห เถโร สาริปุตฺโต—
“กํ โส สิกฺขํ สมาทาย,
เอโกทิ นิปโก สโต;
กมฺมาโร รชตเสฺสว,
นิทฺธเม มลมตฺตโน”ติ.
วิชิคุจฺฉมานสฺส ยทิทํ ผาสุ, (สาริปุตฺตาติ ภควา)
ริตฺตาสนํ สยนํ เสวโต เว;
สมฺโพธิกามสฺส ยถานุธมฺมํ,
ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํ.
วิชิคุจฺฉมานสฺส ยทิทํ ผาสู ติ. วิชิคุจฺฉมานสฺสา ติ ชาติยา วิชิคุจฺฉมานสฺส, ชราย… พฺยาธินา… มรเณน… โสเกหิ… ปริเทเวหิ… ทุกฺเขหิ… โทมนเสฺสหิ… อุปายาเสหิ …เป… ทิฏฺฐิพฺยสเนน ทุกฺเขน วิชิคุจฺฉมานสฺส อฏฺฏียมานสฺส หรายมานสฺสาติ— วิชิคุจฺฉมานสฺส. ยทิทํ ผาสู ติ ยํ ผาสุวิหารํ ตํ กถยิสฺสามิ. กตโม ผาสุวิหาโร? สมฺมาปฏิปทา อนุโลมปฏิปทา อปจฺจนีกปฏิปทา อวิรุทฺธปฏิปทา อนฺวตฺถปฏิปทา ธมฺมานุธมฺมปฏิปทา สีเลสุ ปริปูรการิตา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตญฺญุตา ชาคริยานุโยโค สติสมฺปชญฺญํ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินี จ ปฏิปทา— อยํ ผาสุวิหาโรติ— วิชิคุจฺฉมานสฺส ยทิทํ ผาสุ.
สาริปุตฺตาติ ภควา ติ. ตํ เถรํ นาเมนาลปติ. ภควา ติ คารวาธิวจนํ. อปิ จ ภคฺคราโคติ ภควา, ภคฺคโทโสติ ภควา, ภคฺคโมโหติ ภควา, ภคฺคมาโนติ ภควา, ภคฺคทิฏฺฐีติ ภควา, ภคฺคกณฺฑโกติ ภควา, ภคฺคกิเลโสติ ภควา, ภชิ วิภชิ ปวิภชิ ธมฺมรตนนฺติ ภควา, ภวานํ อนฺตกโรติ ภควา, ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต ภาวิตปญฺโญติ ภควา; ภชิ วา ภควา อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหเสฺสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานีติ ภควา, ภาคี วา ภควา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺส วิมุตฺติรสสฺส อธิสีลสฺส อธิจิตฺตสฺส อธิปญฺญายาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ ฌานานํ จตุนฺนํ อปฺปมญฺญานํ จตุนฺนํ อารุปฺปสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อฏฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํ อฏฺฐนฺนํ อภิญฺญายตนานํ นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ สญฺญาภาวนานํ ทสนฺนํ กสิณสมาปตฺตีนํ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส อสุภสมาปตฺติยาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ตถาคตพลานํ จตุนฺนํ เวสารชฺชานํ จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ ฉนฺนํ อภิญฺญานํ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ภควา; ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ, น ปิตรา กตํ, น ภาตรา กตํ, น ภคินิยา กตํ, น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ, น ญาติสาโลหิเตหิ กตํ, น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ, น เทวตาหิ กตํ; วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติ— สาริปุตฺตาติ ภควา.
ริตฺตาสนํ สยนํ เสวโต เว ติ. อาสนํ วุจฺจติ ยตฺถ นิสีทติ— มญฺโจ ปีฐํ ภิสิ ตฏฺฏิกา จมฺมขณฺโฑ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโร ปลาลสนฺถาโร. สยนํ วุจฺจติ เสนาสนํ วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท หมฺมิยํ คุหา. ตํ สยนาสนํ อสปฺปายรูปทสฺสเนน ริตฺตํ วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํ, อสปฺปายสทฺทสฺสวเนน …เป… อสปฺปาเยหิ ปญฺจหิ กามคุเณหิ ริตฺตํ วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํ. ตํ สยนาสนํ เสวโต นิเสวโต สํเสวโต ปฏิเสวโตติ— ริตฺตาสนํ สยนํ เสวโต เว.
สมฺโพธิกามสฺส ยถานุธมฺมนฺ ติ. สมฺโพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ …เป… ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฏฺฐิ. ตํ สมฺโพธิํ พุชฺฌิตุกามสฺส อนุพุชฺฌิตุกามสฺส ปฏิพุชฺฌิตุกามสฺส สมฺพุชฺฌิตุกามสฺส อธิคนฺตุกามสฺส ผสฺสิตุกามสฺส สจฺฉิกาตุกามสฺสาติ— สมฺโพธิกามสฺส.
ยถานุธมฺมนฺ ติ กตเม โพธิยา อนุธมฺมา? สมฺมาปฏิปทา อนุโลมปฏิปทา อปจฺจนีกปฏิปทา อวิรุทฺธปฏิปทา อนฺวตฺถปฏิปทา ธมฺมานุธมฺมปฏิปทา สีเลสุ ปริปูรการิตา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตญฺญุตา ชาคริยานุโยโค สติสมฺปชญฺญํ— อิเม วุจฺจนฺติ โพธิยา อนุธมฺมา. อถ วา จตุนฺนํ มคฺคานํ ปุพฺพภาเค วิปสฺสนา— อิเม วุจฺจนฺติ โพธิยา อนุธมฺมาติ— สมฺโพธิกามสฺส ยถานุธมฺมํ.
ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานนฺ ติ. ตนฺ ติ โพธิยา อนุธมฺมํ. ปวกฺขามี ติ ปวกฺขามิ อาจิกฺขิสฺสามิ เทเสสฺสามิ ปญฺญเปสฺสามิ ปฏฺฐเปสฺสามิ วิวริสฺสามิ วิภชิสฺสามิ อุตฺตานีกริสฺสามิ ปกาสิสฺสามิ. ยถา ปชานนฺ ติ ยถา ปชานํ ยถา ปชานนฺโต อาชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต น อิติหิติหํ น อิติกิราย น ปรมฺปราย น ปิฏกสมฺปทาย น ตกฺกเหตุ น นยเหตุ น อาการปริวิตกฺเกน น ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยา สามํ สยมภิญฺญาตํ อตฺตปจฺจกฺขํ ธมฺมํ, ตํ กถยิสฺสามีติ— ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํ.
เตนาห ภควา—
“วิชิคุจฺฉมานสฺส ยทิทํ ผาสุ, (สาริปุตฺตาติ ภควา)
ริตฺตาสนํ สยนํ เสวโต เว;
สมฺโพธิกามสฺส ยถานุธมฺมํ,
ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานนฺ”ติ.
ปญฺจนฺนํ ธีโร ภยานํ น ภาเย,
ภิกฺขุ สโต สปริยนฺตจารี;
ฑํสาธิปาตานํ สรีสปานํ,
มนุสฺสผสฺสานํ จตุปฺปทานํ.
ปญฺจนฺนํ ธีโร ภยานํ น ภาเย ติ. ธีโร ติ ธีโร ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวี. ธีโร ปญฺจนฺนํ ภยานํ น ภาเยยฺย น ตเสยฺย น สนฺตเสยฺย น อุตฺตเสยฺย น ปริตฺตเสยฺย น สนฺตาสํ อาปชฺเชยฺย, อภีรู อสฺส อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหเรยฺยาติ— ปญฺจนฺนํ ธีโร ภยานํ น ภาเย.
ภิกฺขุ สโต สปริยนฺตจารี ติ. ภิกฺขู ติ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก วา ภิกฺขุ เสกฺโข วา ภิกฺขุ. สโต ติ จตูหิ การเณหิ สโต— กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต, เวทนาสุ …เป… จิตฺเต… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต— โส วุจฺจติ สโต. สปริยนฺตจารี ติ จตฺตาโร ปริยนฺตา— สีลสํวรปริยนฺโต, อินฺทฺริยสํวรปริยนฺโต, โภชเน มตฺตญฺญุตาปริยนฺโต, ชาคริยานุโยคปริยนฺโต.
กตโม สีลสํวรปริยนฺโต? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. อนฺโตปูติภาวํ ปจฺจเวกฺขมาโน อนฺโต สีลสํวรปริยนฺเต จรติ, มริยาทํ น ภินฺทติ— อยํ สีลสํวรปริยนฺโต.
กตโม อินฺทฺริยสํวรปริยนฺโต? อิธ ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยญฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ …เป… จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยญฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ สุสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา นานฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. อาทิตฺตปริยายํ ปจฺจเวกฺขมาโน อนฺโต อินฺทฺริยสํวรปริยนฺเต จรติ, มริยาทํ น ภินฺทติ— อยํ อินฺทฺริยสํวรปริยนฺโต.
กตโม โภชเน มตฺตญฺญุตาปริยนฺโต? อิธ ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย, ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา ยาปนาย วิหิํสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย. อิติ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จาติ. อกฺขพฺภญฺชนวณปฏิจฺฉาทนปุตฺตมํสูปมํ ปจฺจเวกฺขมาโน อนฺโต โภชเน มตฺตญฺญุตาปริยนฺเต จรติ, มริยาทํ น ภินฺทติ— อยํ โภชเน มตฺตญฺญุตาปริยนฺโต.
กตโม ชาคริยานุโยคปริยนฺโต? อิธ ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ, รตฺติยา ปฐมํ ยามํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ, รตฺติยา มชฺฌิมํ ยามํ ทกฺขิเณน ปเสฺสน สีหเสยฺยํ กปฺเปติ ปาเท ปาทํ อจฺจาธาย สโต สมฺปชาโน อุฏฺฐานสญฺญํ มนสิ กริตฺวา, รตฺติยา ปจฺฉิมํ ยามํ ปจฺจุฏฺฐาย จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ. ภทฺเทกรตฺตวิหารํ ปจฺจเวกฺขมาโน อนฺโต ชาคริยานุโยคปริยนฺเต จรติ, มริยาทํ น ภินฺทติ— อยํ ชาคริยานุโยคปริยนฺโตติ— ภิกฺขุ สโต สปริยนฺตจารี.
ฑํสาธิปาตานํ สรีสปานนฺ ติ. ฑํสา วุจฺจนฺติ ปิงฺคลมกฺขิกาโย. อธิปาตกา วุจฺจนฺติ สพฺพาปิ มกฺขิกาโย. กิํการณา อธิปาตกา วุจฺจนฺติ สพฺพาปิ มกฺขิกาโย? ตา อุปฺปติตฺวา อุปฺปติตฺวา ขาทนฺติ; ตํการณา อธิปาตกา วุจฺจนฺติ สพฺพาปิ มกฺขิกาโย. สรีสปา วุจฺจนฺติ อหีติ— ฑํสาธิปาตานํ สรีสปานํ.
มนุสฺสผสฺสานํ จตุปฺปทานนฺ ติ. มนุสฺสผสฺสา วุจฺจนฺติ โจรา วา อสฺสุ มานวา วา กตกมฺมา วา อกตกมฺมา วา. เต ภิกฺขุํ ปญฺหํ วา ปุจฺเฉยฺยุํ วาทํ วา อาโรเปยฺยุํ อกฺโกเสยฺยุํ ปริภาเสยฺยุํ โรเสยฺยุํ วิโรเสยฺยุํ หิํเสยฺยุํ วิหิํเสยฺยุํ เหเฐยฺยุํ วิเหเฐยฺยุํ ฆาเตยฺยุํ อุปฆาเตยฺยุํ อุปฆาตํ วา กเรยฺยุํ. โย โกจิ มนุสฺสโต อุปฆาโต— มนุสฺสผโสฺส. จตุปฺปทานนฺ ติ สีหา พฺยคฺฆา ทีปี อจฺฉา ตรจฺฉา โกกา มหิํสา หตฺถี. เต ภิกฺขุํ มทฺเทยฺยุํ ขาเทยฺยุํ หิํเสยฺยุํ วิหิํเสยฺยุํ เหเฐยฺยุํ วิเหเฐยฺยุํ ฆาเตยฺยุํ อุปฆาเตยฺยุํ อุปฆาตํ วา กเรยฺยุํ. จตุปฺปทโต อุปฆาโต ยํ กิญฺจิ จตุปฺปทภยนฺติ— มนุสฺสผสฺสานํ จตุปฺปทานํ.
เตนาห ภควา—
“ปญฺจนฺนํ ธีโร ภยานํ น ภาเย,
ภิกฺขุ สโต สปริยนฺตจารี;
ฑํสาธิปาตานํ สรีสปานํ,
มนุสฺสผสฺสานํ จตุปฺปทานนฺ”ติ.
ปรธมฺมิกานมฺปิ น สนฺตเสยฺย,
ทิสฺวาปิ เตสํ พหุเภรวานิ;
อถาปรานิ อภิสมฺภเวยฺย,
ปริสฺสยานิ กุสลานุเอสี.
ปรธมฺมิกานมฺปิ น สนฺตเสยฺย, ทิสฺวาปิ เตสํ พหุเภรวานี ติ. ปรธมฺมิกา วุจฺจนฺติ สตฺต สหธมฺมิเก ฐเปตฺวา เย เกจิ พุทฺเธ ธมฺเม สํเฆ อปฺปสนฺนา. เต ภิกฺขุํ ปญฺหํ วา ปุจฺเฉยฺยุํ วาทํ วา อาโรเปยฺยุํ อกฺโกเสยฺยุํ ปริภาเสยฺยุํ โรเสยฺยุํ วิโรเสยฺยุํ หิํเสยฺยุํ วิหิํเสยฺยุํ เหเฐยฺยุํ วิเหเฐยฺยุํ ฆาเตยฺยุํ อุปฆาเตยฺยุํ อุปฆาตํ วา กเรยฺยุํ. เตสํ พหุเภรเว ปสฺสิตฺวา วา สุณิตฺวา วา น เวเธยฺย น ปเวเธยฺย น สมฺปเวเธยฺย น ตเสยฺย น สนฺตเสยฺย น อุตฺตเสยฺย น ปริตฺตเสยฺย น ภาเยยฺย น สนฺตาสํ อาปชฺเชยฺย, อภีรู อสฺส อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหเรยฺยาติ— ปรธมฺมิกานมฺปิ น สนฺตเสยฺย ทิสฺวาปิ เตสํ พหุเภรวานิ.
อถาปรานิ อภิสมฺภเวยฺย, ปริสฺสยานิ กุสลานุเอสี ติ. อถาปรานิปิ อตฺถิ อภิสมฺโภตพฺพานิ อภิภวิตพฺพานิ อชฺโฌตฺถริตพฺพานิ ปริยาทิยิตพฺพานิ มทฺทิตพฺพานิ. ปริสฺสยา ติ ทฺเว ปริสฺสยา— ปากฏปริสฺสยา จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา จ …เป… เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ— ปริสฺสยา. กุสลานุเอสี ติ สมฺมาปฏิปทํ อนุโลมปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปทํ อวิรุทฺธปฏิปทํ อนฺวตฺถปฏิปทํ …เป… อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ นิพฺพานญฺจ นิพฺพานคามินิญฺจ ปฏิปทํ เอสนฺเตน คเวสนฺเตน ปริเยสนฺเตน ปริสฺสยา อภิสมฺโภตพฺพา อภิภวิตพฺพา อชฺโฌตฺถริตพฺพา ปริยาทิยิตพฺพา มทฺทิตพฺพาติ— อถาปรานิ อภิสมฺภเวยฺย ปริสฺสยานิ กุสลานุเอสี.
เตนาห ภควา—
“ปรธมฺมิกานมฺปิ น สนฺตเสยฺย,
ทิสฺวาปิ เตสํ พหุเภรวานิ;
อถาปรานิ อภิสมฺภเวยฺย,
ปริสฺสยานิ กุสลานุเอสี”ติ.
อาตงฺกผเสฺสน ขุทาย ผุฏฺโฐ,
สีตํ อถุณฺหํ อธิวาสเยยฺย;
โส เตหิ ผุฏฺโฐ พหุธา อโนโก,
วีริยปรกฺกมํ ทฬฺหํ กเรยฺย.
อาตงฺกผเสฺสน ขุทาย ผุฏฺโฐ ติ. อาตงฺกผโสฺส วุจฺจติ โรคผโสฺส. โรคผเสฺสน ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺส; จกฺขุโรเคน ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺส, โสตโรเคน… ฆานโรเคน… ชิวฺหาโรเคน… กายโรเคน …เป… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผเสฺสน ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺส. ขุทา วุจฺจติ ฉาตโก. ฉาตเกน ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺสาติ— อาตงฺกผเสฺสน ขุทาย ผุฏฺโฐ.
สีตํ อถุณฺหํ อธิวาสเยยฺยา ติ. สีตนฺ ติ ทฺวีหิ การเณหิ สีตํ โหติ— อพฺภนฺตรธาตุปฺปโกปวเสน วา สีตํ โหติ, พหิทฺธา อุตุวเสน วา สีตํ โหติ. อุณฺหนฺ ติ ทฺวีหิ การเณหิ อุณฺหํ โหติ— อพฺภนฺตรธาตุปฺปโกปวเสน วา อุณฺหํ โหติ, พหิทฺธา อุตุวเสน วา อุณฺหํ โหตีติ— สีตํ อถุณฺหํ. อธิวาสเยยฺยา ติ ขโม อสฺส สีตสฺส อุณฺหสฺส ชิฆจฺฉาย ปิปาสาย ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสานํ ทุรุตฺตานํ ทุราคตานํ วจนปถานํ อุปฺปนฺนานํ สารีริกานํ เวทนานํ ทุกฺขานํ ติพฺพานํ ขรานํ กฏุกานํ อสาตานํ อมนาปานํ ปาณหรานํ อธิวาสกชาติโก อสฺสาติ— สีตํ อถุณฺหํ อธิวาสเยยฺย.
โส เตหิ ผุฏฺโฐ พหุธา อโนโก ติ. โส เตหี ติ อาตงฺกผเสฺสน จ ขุทาย จ สีเตน จ อุเณฺหน จ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺสาติ— โส เตหิ ผุฏฺโฐ. พหุธา ติ อเนกวิเธหิ อากาเรหิ ผุฏฺโฐ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺสาติ— โส เตหิ ผุฏฺโฐ พหุธา. อโนโก ติ อภิสงฺขารสหคตวิญฺญาณสฺส โอกาสํ น กโรตีติปิ— อโนโก. อถ วา กายทุจฺจริตสฺส วจีทุจฺจริตสฺส มโนทุจฺจริตสฺส โอกาสํ น กโรตีติปิ— อโนโกติ— โส เตหิ ผุฏฺโฐ พหุธา อโนโก.
วีริยปรกฺกมํ ทฬฺหํ กเรยฺยา ติ. วีริยปรกฺกโม วุจฺจติ โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ นิกฺกโม ปรกฺกโม อุยฺยาโม วายาโม อุสฺสาโห อุโสฺสฬฺหี อปฺปฏิวานี ถาโม ธิติ อสิถิลปรกฺกมตา อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺทตา อนิกฺขิตฺตธุรตา ธุรสมฺปคฺคาโห วีริยํ วีริยินฺทฺริยํ วีริยพลํ สมฺมาวายาโม. วีริยปรกฺกมํ ทฬฺหํ กเรยฺยา ติ. วีริยํ ปรกฺกมํ ทฬฺหํ กเรยฺย ถิรํ กเรยฺย, ทฬฺหสมาทาโน อสฺส อวตฺถิตสมาทาโนติ— วีริยํ ปรกฺกมํ ทฬฺหํ กเรยฺย.
เตนาห ภควา—
“อาตงฺกผเสฺสน ขุทาย ผุฏฺโฐ,
สีตํ อถุณฺหํ อธิวาสเยยฺย;
โส เตหิ ผุฏฺโฐ พหุธา อโนโก,
วีริยปรกฺกมํ ทฬฺหํ กเรยฺยา”ติ.
เถยฺยํ น กาเร น มุสา ภเณยฺย,
เมตฺตาย ผเสฺส ตสถาวรานิ;
ยทาวิลตฺตํ มนโส วิชญฺญา,
กณฺหสฺส ปกฺโขติ วิโนทเยยฺย.
เถยฺยํ น กาเร น มุสา ภเณยฺยา ติ. เถยฺยํ น กาเร ติ อิธ ภิกฺขุ อทินฺนาทานํ ปหาย อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต อสฺส ทินฺนาทายี ทินฺนปาฏิกงฺขี, อเถเนน สุจิภูเตน อตฺตนา วิหเรยฺยาติ— เถยฺยํ น กาเร. น มุสา ภเณยฺยา ติ อิธ ภิกฺขุ มุสาวาทํ ปหาย มุสาวาทา ปฏิวิรโต อสฺส สจฺจวาที สจฺจสนฺโธ เถโต ปจฺจยิโก อวิสํวาทโก โลกสฺสาติ— เถยฺยํ น กาเร น มุสา ภเณยฺย.
เมตฺตาย ผเสฺส ตสถาวรานี ติ. เมตฺตา ติ ยา สตฺเตสุ เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ อนุทา อนุทายนา อนุทายิตตฺตํ หิเตสิตา อนุกมฺปา อพฺยาปาโท อพฺยาปชฺโช อโทโส กุสลมูลํ. ตสา ติ เยสํ ตสิตา ตณฺหา อปฺปหีนา, เยสญฺจ ภยเภรวา อปฺปหีนา. กิํการณา วุจฺจนฺติ ตสา? เต ตสนฺติ อุตฺตสนฺติ ปริตสนฺติ ภายนฺติ สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติ; ตํการณา วุจฺจนฺติ ตสา. ถาวรา ติ เยสํ ตสิตา ตณฺหา ปหีนา, เยสญฺจ ภยเภรวา ปหีนา. กิํการณา วุจฺจนฺติ ถาวรา? เต น ตสนฺติ น อุตฺตสนฺติ น ปริตสนฺติ น ภายนฺติ สนฺตาสํ น อาปชฺชนฺติ; ตํการณา วุจฺจนฺติ ถาวรา. เมตฺตาย ผเสฺส ตสถาวรานี ติ. ตเส จ ถาวเร จ เมตฺตาย ผเสฺสยฺย ผเรยฺย, เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหเรยฺยาติ— เมตฺตาย ผเสฺส ตสถาวรานิ.
ยทาวิลตฺตํ มนโส วิชญฺญา ติ. ยทา ติ ยทา. มนโส ติ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตุ. กายทุจฺจริเตน จิตฺตํ อาวิลํ โหติ ลุฬิตํ เอริตํ ฆฏฺฏิตํ จลิตํ ภนฺตํ อวูปสนฺตํ. วจีทุจฺจริเตน …เป… มโนทุจฺจริเตน… ราเคน… โทเสน… โมเหน… โกเธน… อุปนาเหน… มกฺเขน… ปฬาเสน… อิสฺสาย… มจฺฉริเยน… มายาย… สาเฐเยฺยน… ถมฺเภน… สารมฺเภน… มาเนน… อติมาเนน… มเทน… ปมาเทน… สพฺพกิเลเสหิ… สพฺพทุจฺจริเตหิ… สพฺพทรเถหิ… สพฺพปริฬาเหหิ… สพฺพสนฺตาเปหิ… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ จิตฺตํ อาวิลํ โหติ ลุฬิตํ เอริตํ ฆฏฺฏิตํ จลิตํ ภนฺตํ อวูปสนฺตํ. ยทาวิลตฺตํ มนโส วิชญฺญาติ. จิตฺตสฺส อาวิลภาวํ ชาเนยฺย อาชาเนยฺย วิชาเนยฺย ปฏิวิชาเนยฺย ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ— ยทาวิลตฺตํ มนโส วิชญฺญา.
กณฺหสฺส ปกฺโขติ วิโนทเยยฺยา ติ. กโณฺห ติ โย โส มาโร กโณฺห อธิปติ อนฺตคุ นมุจิ ปมตฺตพนฺธุ. กณฺหสฺส ปกฺโข มารปกฺโข มารปาโส มารพฬิสํ มารามิสํ มารวิสโย มารนิวาโส มารโคจโร มารพนฺธนนฺติ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ. เอวมฺปิ กณฺหสฺส ปกฺโขติ วิโนทเยยฺย. อถ วา กณฺหสฺส ปกฺโข มารปกฺโข อกุสลปกฺโข ทุกฺขุทฺทโย ทุกฺขวิปาโก นิรยสํวตฺตนิโก ติรจฺฉานโยนิสํวตฺตนิโก เปตฺติวิสยสํวตฺตนิโกติ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ. เอวมฺปิ กณฺหสฺส ปกฺโขติ วิโนทเยยฺย.
เตนาห ภควา—
“เถยฺยํ น กาเร น มุสา ภเณยฺย,
เมตฺตาย ผเสฺส ตสถาวรานิ;
ยทาวิลตฺตํ มนโส วิชญฺญา,
กณฺหสฺส ปกฺโขติ วิโนทเยยฺยา”ติ.
โกธาติมานสฺส วสํ น คจฺเฉ,
มูลมฺปิ เตสํ ปลิขญฺญ ติฏฺเฐ;
อถปฺปิยํ วา ปน อปฺปิยํ วา,
อทฺธา ภวนฺโต อภิสมฺภเวยฺย.
โกธาติมานสฺส วสํ น คจฺเฉ ติ. โกโธ ติ โย จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต …เป… จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส. อติมาโน ติ อิเธกจฺโจ ปรํ อติมญฺญติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา …เป… อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนา. โกธาติมานสฺส วสํ น คจฺเฉ ติ. โกธสฺส จ อติมานสฺส จ วสํ น คจฺเฉยฺย, โกธญฺจ อติมานญฺจ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ— โกธาติมานสฺส วสํ น คจฺเฉ.
มูลมฺปิ เตสํ ปลิขญฺญ ติฏฺเฐ ติ. กตมํ โกธสฺส มูลํ? อวิชฺชา มูลํ, อโยนิโส มนสิกาโร มูลํ, อสฺมิมาโน มูลํ, อหิริกํ มูลํ, อโนตฺตปฺปํ มูลํ, อุทฺธจฺจํ มูลํ— อิทํ โกธสฺส มูลํ. กตมํ อติมานสฺส มูลํ? อวิชฺชา มูลํ, อโยนิโส มนสิกาโร มูลํ, อสฺมิมาโน มูลํ, อหิริกํ มูลํ, อโนตฺตปฺปํ มูลํ, อุทฺธจฺจํ มูลํ— อิทํ อติมานสฺส มูลํ. มูลมฺปิ เตสํ ปลิขญฺญ ติฏฺเฐ ติ. โกธสฺส จ อติมานสฺส จ มูลํ ปลิขณิตฺวา อุทฺธริตฺวา สมุทฺธริตฺวา อุปฺปาฏยิตฺวา สมุปฺปาฏยิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา ติฏฺเฐยฺย สนฺติฏฺเฐยฺยาติ— มูลมฺปิ เตสํ ปลิขญฺญ ติฏฺเฐ.
อถปฺปิยํ วา ปน อปฺปิยํ วา, อทฺธา ภวนฺโต อภิสมฺภเวยฺยา ติ. อถา ติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ— อถาติ. ปิยา ติ ทฺเว ปิยา— สตฺตา วา สงฺขารา วา. กตเม สตฺตา ปิยา? อิธ ยาสฺส เต โหนฺติ อตฺถกามา หิตกามา ผาสุกามา โยคกฺเขมกามา มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา ภคินี วา ปุตฺตา วา ธีตา วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา ญาตี วา สาโลหิตา วา— อิเม สตฺตา ปิยา. กตเม สงฺขารา ปิยา? มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺฐพฺพา— อิเม สงฺขารา ปิยา. อปฺปิยา ติ ทฺเว อปฺปิยา— สตฺตา วา สงฺขารา วา. กตเม สตฺตา อปฺปิยา? อิธ ยาสฺส เต โหนฺติ อนตฺถกามา อหิตกามา อผาสุกามา อโยคกฺเขมกามา ชีวิตา โวโรเปตุกามา— อิเม สตฺตา อปฺปิยา. กตเม สงฺขารา อปฺปิยา? อมนาปิกา รูปา อมนาปิกา สทฺทา, คนฺธา… รสา… โผฏฺฐพฺพา— อิเม สงฺขารา อปฺปิยา. อทฺธา ติ เอกํสวจนํ นิสฺสํสยวจนํ นิกฺกงฺขวจนํ อทฺเวชฺฌวจนํ อทฺเวฬฺหกวจนํ นิยฺยานิกวจนํ อปณฺณกวจนํ อวตฺถาปนวจนเมตํ— อทฺธาติ. อถปฺปิยํ วา ปน อปฺปิยํ วา, อทฺธา ภวนฺโต อภิสมฺภเวยฺยา ติ. ปิยาปฺปิยํ สาตาสาตํ สุขทุกฺขํ โสมนสฺสโทมนสฺสํ อิฏฺฐานิฏฺฐํ อภิสมฺภวนฺโต วา อภิภเวยฺย อธิภวนฺโต วา อภิสมฺภเวยฺยาติ— อถปฺปิยํ วา ปน อปฺปิยํ วา อทฺธา ภวนฺโต อภิสมฺภเวยฺย.
เตนาห ภควา—
“โกธาติมานสฺส วสํ น คจฺเฉ,
มูลมฺปิ เตสํ ปลิขญฺญ ติฏฺเฐ;
อถปฺปิยํ วา ปน อปฺปิยํ วา,
อทฺธา ภวนฺโต อภิสมฺภเวยฺยา”ติ.
ปญฺญํ ปุรกฺขตฺวา กลฺยาณปีติ,
วิกฺขมฺภเย ตานิ ปริสฺสยานิ;
อรติํ สเหถ สยนมฺหิ ปนฺเต,
จตุโร สเหถ ปริเทวธมฺเม.
ปญฺญํ ปุรกฺขตฺวา กลฺยาณปีตี ติ. ปญฺญา ติ ยา ปญฺญา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย …เป… อโมโห สมฺมาทิฏฺฐิ. ปญฺญํ ปุรกฺขตฺวา ติ อิเธกจฺโจ ปญฺญํ ปุรโต กตฺวา จรติ ปญฺญาธโช ปญฺญาเกตุ ปญฺญาธิปเตโยฺย วิจยพหุโล ปวิจยพหุโล เปกฺขายนพหุโล สมฺเปกฺขายนพหุโล วิภูตวิหารี ตจฺจริโก ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตโยฺยติ. เอวมฺปิ ปญฺญํ ปุรกฺขตฺวา.
อถ วา คจฺฉนฺโต วา “คจฺฉามี”ติ ปชานาติ, ฐิโต วา “ฐิโตมฺหี”ติ ปชานาติ, นิสินฺโน วา “นิสินฺโนมฺหี”ติ ปชานาติ, สยาโน วา “สยาโนมฺหี”ติ ปชานาติ, ยถา ยถา วา ปนสฺส กาโย ปณิหิโต โหติ ตถา ตถา นํ ปชานาตีติ. เอวมฺปิ ปญฺญํ ปุรกฺขตฺวา.
อถ วา อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหติ, อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี โหติ, สมิญฺชิเต ปสาริเต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สมฺปชานการี โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สมฺปชานการี โหติ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สมฺปชานการี โหติ, คเต ฐิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหิภาเว สมฺปชานการี โหตีติ. เอวมฺปิ ปญฺญํ ปุรกฺขตฺวา.
กลฺยาณปีตี ติ พุทฺธานุสฺสติวเสน อุปฺปชฺชติ ปีติ ปาโมชฺชํ— กลฺยาณปีตีติ. ธมฺมานุสฺสติ สํฆานุสฺสติ สีลานุสฺสติ จาคานุสฺสติ เทวตานุสฺสติ อานาปานสฺสติ มรณสฺสติ กายคตาสติวเสน อุปสมานุสฺสติวเสน อุปฺปชฺชติ ปีติ ปาโมชฺชํ— กลฺยาณปีตีติ— ปญฺญํ ปุรกฺขตฺวา กลฺยาณปีติ.
วิกฺขมฺภเย ตานิ ปริสฺสยานี ติ. ปริสฺสยา ติ ทฺเว ปริสฺสยา— ปากฏปริสฺสยา จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา จ …เป… อิเม วุจฺจนฺติ ปากฏปริสฺสยา …เป… อิเม วุจฺจนฺติ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา …เป… เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ— ปริสฺสยา. วิกฺขมฺภเย ตานิ ปริสฺสยานี ติ. ตานิ ปริสฺสยานิ วิกฺขมฺเภยฺย อภิภเวยฺย อชฺโฌตฺถเรยฺย ปริยาทิเยยฺย มทฺเทยฺยาติ— วิกฺขมฺภเย ตานิ ปริสฺสยานิ.
อรติํ สเหถ สยนมฺหิ ปนฺเต ติ. อรตี ติ ยา อรติ อรติตา อนภิรติ อนภิรมณา อุกฺกณฺฐิตา ปริตสฺสิตา. สยนมฺหิ ปนฺเต ติ ปนฺเตสุ วา เสนาสเนสุ อญฺญตรญฺญตเรสุ วา อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ อรติํ สเหยฺย อภิภเวยฺย อชฺโฌตฺถเรยฺย ปริยาทิเยยฺย มทฺเทยฺยาติ— อรติํ สเหถ สยนมฺหิ ปนฺเต.
จตุโร สเหถ ปริเทวธมฺเม ติ. จตฺตาโร ปริเทวนีเย ธมฺเม สเหยฺย ปริสเหยฺย อภิภเวยฺย อชฺโฌตฺถเรยฺย ปริยาทิเยยฺย มทฺเทยฺยาติ— จตุโร สเหถ ปริเทวธมฺเม.
เตนาห ภควา—
“ปญฺญํ ปุรกฺขตฺวา กลฺยาณปีติ,
วิกฺขมฺภเย ตานิ ปริสฺสยานิ;
อรติํ สเหถ สยนมฺหิ ปนฺเต,
จตุโร สเหถ ปริเทวธมฺเม”ติ.
กิํสู อสิสฺสํ กุว วา อสิสฺสํ,
ทุกฺขํ วต เสตฺถ กุวชฺช เสสฺสํ;
เอเต วิตกฺเก ปริเทวเนเยฺย,
วินเยถ เสโข อนิเกตจารี.
กิํสู อสิสฺสํ กุว วา อสิสฺสนฺ ติ. กิํสู อสิสฺสามี ติ กิํ ภุญฺชิสฺสามิ โอทนํ วา กุมฺมาสํ วา สตฺตุํ วา มจฺฉํ วา มํสํ วาติ— กิํสู อสิสฺสํ. กุว วา อสิสฺสนฺ ติ กตฺถ ภุญฺชิสฺสามิ ขตฺติยกุเล วา พฺราหฺมณกุเล วา เวสฺสกุเล วา สุทฺทกุเล วาติ— กิํสู อสิสฺสํ กุว วา อสิสฺสํ.
ทุกฺขํ วต เสตฺถ กุวชฺช เสสฺสนฺ ติ อิมํ รตฺติํ ทุกฺขํ สยิตฺถ ผลเก วา ตฏฺฏิกาย วา จมฺมขณฺเฑ วา ติณสนฺถาเร วา ปณฺณสนฺถาเร วา ปลาลสนฺถาเร วา. อาคามิรตฺติํ กตฺถ สุขํ สยิสฺสามิ มญฺเจ วา ปีเฐ วา ภิสิยา วา พิมฺโพหเน วา วิหาเร วา อฑฺฒโยเค วา ปาสาเท วา หมฺมิเย วา คุหาย วาติ— ทุกฺขํ วต เสตฺถ กุวชฺช เสสฺสํ.
เอเต วิตกฺเก ปริเทวเนเยฺย ติ. เอเต วิตกฺเก ติ ทฺเว ปิณฺฑปาตปฏิสญฺญุตฺเต วิตกฺเก, ทฺเว เสนาสนปฏิสญฺญุตฺเต วิตกฺเก. ปริเทวเนเยฺย ติ อาเทวเนเยฺย ปริเทวเนเยฺยติ— เอเต วิตกฺเก ปริเทวเนเยฺย.
วินเยถ เสโข อนิเกตจารี ติ. เสโข ติ กิํการณา วุจฺจติ เสโข? สิกฺขตีติ— เสโข. กิญฺจ สิกฺขติ? อธิสีลมฺปิ สิกฺขติ, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺขติ, อธิปญฺญมฺปิ สิกฺขติ. กตมา อธิสีลสิกฺขา …เป… อยํ อธิปญฺญาสิกฺขา. อิมา ติโสฺส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺขติ, ชานนฺโต ปสฺสนฺโต ปจฺจเวกฺขนฺโต จิตฺตํ อธิฏฺฐหนฺโต สิกฺขติ, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺขติ, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต, สติํ อุปฏฺฐเปนฺโต, จิตฺตํ สมาทหนฺโต, ปญฺญาย ปชานนฺโต สิกฺขติ, อภิญฺเญยฺยํ อภิชานนฺโต สิกฺขติ, ปริญฺเญยฺยํ ปริชานนฺโต, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺขติ อาจรติ สมาจรติ สมาทาย สิกฺขติ. ตํการณา วุจฺจติ— เสโข. วินยาย ปฏิวินยาย ปหานาย วูปสมาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปสฺสทฺธิยา อธิสีลมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิปญฺญมฺปิ สิกฺเขยฺย. อิมา ติโสฺส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย ชานนฺโต …เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺยาติ— วินเยถ เสโข.
อนิเกตจารี ติ. กถํ นิเกตจารี โหติ? อิเธกจฺโจ กุลปลิโพเธน สมนฺนาคโต โหติ, คณปลิโพเธน… อาวาสปลิโพเธน… จีวรปลิโพเธน… ปิณฺฑปาตปลิโพเธน… เสนาสนปลิโพเธน… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารปลิโพเธน สมนฺนาคโต โหติ. เอวํ นิเกตจารี โหติ. กถํ อนิเกตจารี โหติ? อิธ ภิกฺขุ น กุลปลิโพเธน สมนฺนาคโต โหติ, น คณปลิโพเธน… น อาวาสปลิโพเธน… น จีวรปลิโพเธน… น ปิณฺฑปาตปลิโพเธน… น เสนาสนปลิโพเธน… น คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารปลิโพเธน สมนฺนาคโต โหติ. เอวํ อนิเกตจารี โหติ.
“มคธํ คตา โกสลํ คตา,
เอกจฺจิยา ปน วชฺชิภูมิยา;
มิคา วิย อสงฺฆจาริโน,
อนิเกตา วิหรนฺติ ภิกฺขโว.
สาธุ จริตกํ สาธุ สุจริตํ,
สาธุ สทา อนิเกตวิหาโร;
อตฺถปุจฺฉนํ ปทกฺขิณํ กมฺมํ,
เอตํ สามญฺญํ อกิญฺจนสฺสา”ติ.
วินเยถ เสโข อนิเกตจารี. เตนาห ภควา—
“กิํสู อสิสฺสํ กุว วา อสิสฺสํ,
ทุกฺขํ วต เสตฺถ กุวชฺช เสสฺสํ;
เอเต วิตกฺเก ปริเทวเนเยฺย,
วินเยถ เสโข อนิเกตจารี”ติ.
อนฺนญฺจ ลทฺธา วสนญฺจ กาเล,
มตฺตํ ส ชญฺญา อิธ โตสนตฺถํ;
โส เตสุ คุตฺโต ยตจาริ คาเม,
รุสิโตปิ วาจํ ผรุสํ น วชฺชา.
อนฺนญฺจ ลทฺธา วสนญฺจ กาเล ติ. อนฺนนฺ ติ โอทโน กุมฺมาโส สตฺตุ มจฺโฉ มํสํ. วสนนฺ ติ ฉ จีวรานิ— โขมํ, กปฺปาสิกํ, โกเสยฺยํ, กมฺพลํ, สาณํ, ภงฺคํ. อนฺนญฺจ ลทฺธา วสนญฺจ กาเล ติ. จีวรํ ลภิตฺวา ปิณฺฑปาตํ ลภิตฺวา น กุหนาย, น ลปนาย, น เนมิตฺติกตาย, น นิปฺเปสิกตาย, น ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตาย, น ทารุทาเนน, น เวฬุทาเนน, น ปตฺตทาเนน, น ปุปฺผทาเนน, น ผลทาเนน, น สินานทาเนน, น จุณฺณทาเนน, น มตฺติกาทาเนน, น ทนฺตกฏฺฐทาเนน, น มุโขทกทาเนน, น จาฏุกมฺยตาย, น มุคฺคสูปฺยตาย, น ปาริภฏฺยตาย, น ปีฐมทฺทิกตาย, น วตฺถุวิชฺชาย, น ติรจฺฉานวิชฺชาย, น องฺควิชฺชาย, น นกฺขตฺตวิชฺชาย, น ทูตคมเนน, น ปหิณคมเนน, น ชงฺฆเปสนิเยน, น เวชฺชกมฺเมน, น ปิณฺฑปฏิปิณฺฑเกน, น ทานานุปฺปทาเนน, ธมฺเมน สเมน ลทฺธา ลภิตฺวา อธิคนฺตฺวา วินฺทิตฺวา ปฏิลภิตฺวาติ— อนฺนญฺจ ลทฺธา วสนญฺจ กาเล.
มตฺตํ ส ชญฺญา อิธ โตสนตฺถนฺ ติ. มตฺตํ ส ชญฺญา ติ ทฺวีหิ การเณหิ มตฺตํ ชาเนยฺย— ปฏิคฺคหณโต วา ปริโภคโต วา. กถํ ปฏิคฺคหณโต มตฺตํ ชานาติ? โถเกปิ ทิยฺยมาเน กุลานุทยาย กุลานุรกฺขาย กุลานุกมฺปาย ปฏิคฺคณฺหาติ, พหุเกปิ ทิยฺยมาเน กายปริหาริกํ จีวรํ ปฏิคฺคณฺหาติ กุจฺฉิปริหาริกํ ปิณฺฑปาตํ ปฏิคฺคณฺหาติ. เอวํ ปฏิคฺคหณโต มตฺตํ ชานาติ. กถํ ปริโภคโต มตฺตํ ชานาติ?
ปฏิสงฺขา โยนิโส จีวรํ ปฏิเสวติ ยาวเทว สีตสฺส ปฏิฆาตาย อุณฺหสฺส ปฏิฆาตาย ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสานํ ปฏิฆาตาย, ยาวเทว หิริโกปีนปฏิจฺฉาทนตฺถํ.
ปฏิสงฺขา โยนิโส ปิณฺฑปาตํ ปฏิเสวติ เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย, ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา ยาปนาย วิหิํสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย. อิติ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จ.
ปฏิสงฺขา โยนิโส เสนาสนํ ปฏิเสวติ ยาวเทว สีตสฺส ปฏิฆาตาย อุณฺหสฺส ปฏิฆาตาย ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสานํ ปฏิฆาตาย, ยาวเทว อุตุปริสฺสยวิโนทนปฏิสลฺลานารามตฺถํ.
ปฏิสงฺขา โยนิโส คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปฏิเสวติ ยาวเทว อุปฺปนฺนานํ เวยฺยาพาธิกานํ เวทนานํ ปฏิฆาตาย อพฺยาปชฺชปรมตาย.
เอวํ ปริโภคโต มตฺตํ ชานาติ. มตฺตํ ส ชญฺญา ติ. อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ มตฺตํ ชาเนยฺย อาชาเนยฺย ปฏิวิชาเนยฺย ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ— มตฺตํ ส ชญฺญา.
อิธ โตสนตฺถนฺ ติ. อิธ ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโฐ โหติ อิตรีตเรน จีวเรน อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺฐิยา จ วณฺณวาที, น จ จีวรเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ อาปชฺชติ; อลทฺธา จ จีวรํ น ปริตสฺสติ, ลทฺธา จ จีวรํ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺโฌสนฺโน, อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปญฺโญ ปริภุญฺชติ; ตาย จ ปน อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺฐิยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. โย หิ ตตฺถ ทกฺโข อนลโส สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต— อยํ วุจฺจติ ภิกฺขุ โปราเณ อคฺคญฺเญ อริยวํเส ฐิโต.
ปุน จปรํ ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโฐ โหติ อิตรีตเรน ปิณฺฑปาเตน อิตรีตรปิณฺฑปาตสนฺตุฏฺฐิยา จ วณฺณวาที, น จ ปิณฺฑปาตเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ อาปชฺชติ, อลทฺธา จ ปิณฺฑปาตํ น ปริตสฺสติ, ลทฺธา จ ปิณฺฑปาตํ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺโฌสนฺโน, อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปญฺโญ ปริภุญฺชติ; ตาย จ ปน อิตรีตรปิณฺฑปาตสนฺตุฏฺฐิยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. โย หิ ตตฺถ ทกฺโข อนลโส สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต— อยํ วุจฺจติ ภิกฺขุ โปราเณ อคฺคญฺเญ อริยวํเส ฐิโต.
ปุน จปรํ ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโฐ โหติ อิตรีตเรน เสนาสเนน อิตรีตรเสนาสนสนฺตุฏฺฐิยา จ วณฺณวาที, น จ เสนาสนเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ อาปชฺชติ, อลทฺธา จ เสนาสนํ น ปริตสฺสติ, ลทฺธา จ เสนาสนํ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺโฌสนฺโน, อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปญฺโญ ปริภุญฺชติ; ตาย จ ปน อิตรีตรเสนาสนสนฺตุฏฺฐิยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. โย หิ ตตฺถ ทกฺโข อนลโส สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต— อยํ วุจฺจติ ภิกฺขุ โปราเณ อคฺคญฺเญ อริยวํเส ฐิโต.
ปุน จปรํ ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโฐ โหติ อิตรีตเรน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรน, อิตรีตรคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสนฺตุฏฺฐิยา จ วณฺณวาที, น จ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ อาปชฺชติ, อลทฺธา จ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ น ปริตสฺสติ, ลทฺธา จ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺโฌสนฺโน, อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปญฺโญ ปริภุญฺชติ; ตาย จ ปน อิตรีตรคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสนฺตุฏฺฐิยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. โย หิ ตตฺถ ทกฺโข อนลโส สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต— อยํ วุจฺจติ ภิกฺขุ โปราเณ อคฺคญฺเญ อริยวํเส ฐิโตติ— มตฺตํ ส ชญฺญา อิธ โตสนตฺถํ.
โส เตสุ คุตฺโต ยตจาริ คาเม ติ. โส เตสุ คุตฺโต ติ จีวเร ปิณฺฑปาเต เสนาสเน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร คุตฺโต โคปิโต รกฺขิโต สํวุโตติ. เอวมฺปิ โส เตสุ คุตฺโต. อถ วา อายตเนสุ คุตฺโต โคปิโต รกฺขิโต สํวุโตติ. เอวมฺปิ โส เตสุ คุตฺโต.
ยตจาริ คาเม ติ คาเม ยโต ยตฺโต ปฏิยตฺโต คุตฺโต โคปิโต รกฺขิโต สํวุโตติ— โส เตสุ คุตฺโต ยตจาริ คาเม.
รุสิโตปิ วาจํ ผรุสํ น วชฺชา ติ. ทูสิโต ขุํสิโต วมฺภิโต ฆฏฺฏิโต ครหิโต อุปวทิโต ผรุเสน กกฺขเฬน นปฺปฏิวชฺชา นปฺปฏิภเณยฺย, อกฺโกสนฺตํ น ปจฺจกฺโกเสยฺย, โรสนฺตํ นปฺปฏิโรเสยฺย, ภณฺฑนฺตํ น ปฏิภณฺเฑยฺย, น กลหํ กเรยฺย, น ภณฺฑนํ กเรยฺย, น วิคฺคหํ กเรยฺย, น วิวาทํ กเรยฺย, น เมธคํ กเรยฺย, กลหํ ภณฺฑนํ วิคฺคหํ วิวาทํ เมธคํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, กลหภณฺฑนวิคฺคหวิวาทเมธคา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ— รุสิโตปิ วาจํ ผรุสํ น วชฺชา.
เตนาห ภควา—
“อนฺนญฺจ ลทฺธา วสนญฺจ กาเล,
มตฺตํ ส ชญฺญา อิธ โตสนตฺถํ;
โส เตสุ คุตฺโต ยตจาริ คาเม,
รุสิโตปิ วาจํ ผรุสํ น วชฺชา”ติ.
โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโล,
ฌานานุยุตฺโต พหุชาครสฺส;
อุเปกฺขมารพฺภ สมาหิตตฺโต,
ตกฺกาสยํ กุกฺกุจฺจญฺจุปจฺฉินฺเท.
โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโล ติ. กถํ ขิตฺตจกฺขุ โหติ? อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ จกฺขุโลโล, จกฺขุโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ, “อทิฏฺฐํ ทกฺขิตพฺพํ, ทิฏฺฐํ สมติกฺกมิตพฺพนฺ”ติ อาราเมน อารามํ อุยฺยาเนน อุยฺยานํ คาเมน คามํ นิคเมน นิคมํ นคเรน นครํ รฏฺเฐน รฏฺฐํ ชนปเทน ชนปทํ ทีฆจาริกํ อนวฏฺฐิตจาริกํ อนุยุตฺโต จ โหติ รูปทสฺสนาย. เอวมฺปิ ขิตฺตจกฺขุ โหติ.
อถ วา ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ วีถิํ ปฏิปนฺโน อสํวุโต คจฺฉติ หตฺถิํ โอโลเกนฺโต, อสฺสํ โอโลเกนฺโต, รถํ โอโลเกนฺโต, ปตฺติํ โอโลเกนฺโต, อิตฺถิโย โอโลเกนฺโต, ปุริเส โอโลเกนฺโต, กุมารเก โอโลเกนฺโต, กุมาริกาโย โอโลเกนฺโต, อนฺตราปณํ โอโลเกนฺโต, ฆรมุขานิ โอโลเกนฺโต, อุทฺธํ โอโลเกนฺโต, อโธ โอโลเกนฺโต, ทิสาวิทิสํ วิเปกฺขมาโน คจฺฉติ. เอวมฺปิ ขิตฺตจกฺขุ โหติ.
อถ วา ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยญฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย นปฺปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ. เอวมฺปิ ขิตฺตจกฺขุ โหติ.
ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภุญฺชิตฺวา เต เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ— นจฺจํ คีตํ วาทิตํ เปกฺขํ อกฺขานํ ปาณิสฺสรํ เวตาฬํ กุมฺภถูณํ โสภนกํ จณฺฑาลํ วํสํ โธวนํ หตฺถิยุทฺธํ อสฺสยุทฺธํ มหิํสยุทฺธํ อุสภยุทฺธํ อชยุทฺธํ เมณฺฑยุทฺธํ กุกฺกุฏยุทฺธํ วฏฺฏกยุทฺธํ ทณฺฑยุทฺธํ มุฏฺฐิยุทฺธํ นิพฺพุทฺธํ อุโยฺยธิกํ พลคฺคํ เสนาพฺยูหํ อนีกทสฺสนํ อิติ วา. เอวมฺปิ ขิตฺตจกฺขุ โหติ.
กถํ น ขิตฺตจกฺขุ โหติ? อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ น จกฺขุโลโล น จกฺขุโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ “อทิฏฺฐํ ทกฺขิตพฺพํ ทิฏฺฐํ สมติกฺกมิตพฺพนฺ”ติ น อาราเมน อารามํ น อุยฺยาเนน อุยฺยานํ น คาเมน คามํ น นิคเมน นิคมํ น นคเรน นครํ น รฏฺเฐน รฏฺฐํ น ชนปเทน ชนปทํ ทีฆจาริกํ อนวฏฺฐิตจาริกํ อนนุยุตฺโต จ โหติ รูปทสฺสนาย. เอวมฺปิ น ขิตฺตจกฺขุ โหติ.
อถ วา ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ วีถิํ ปฏิปนฺโน สํวุโต คจฺฉติ น หตฺถิํ โอโลเกนฺโต …เป… น ทิสาวิทิสํ วิเปกฺขมาโน คจฺฉติ. เอวมฺปิ น ขิตฺตจกฺขุ โหติ.
อถ วา ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ …เป… จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. เอวมฺปิ น ขิตฺตจกฺขุ โหติ.
ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภุญฺชิตฺวา …เป… อนีกทสฺสนํ อิติ วา. เอวรูปา วิสูกทสฺสนานุโยคา ปฏิวิรโต โหติ. เอวมฺปิ น ขิตฺตจกฺขุ โหตีติ— โอกฺขิตฺตจกฺขุ.
น จ ปาทโลโล ติ. กถํ ปาทโลโล โหติ? อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ ปาทโลโล ปาทโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ, อาราเมน อารามํ …เป… ทีฆจาริกํ อนวฏฺฐิตจาริกํ อนุยุตฺโต โหติ รูปทสฺสนาย. เอวมฺปิ ปาทโลโล โหติ.
อถ วา ภิกฺขุ อนฺโตปิ สํฆาราเม ปาทโลโล ปาทโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ, น อตฺถเหตุ น การณเหตุ อุทฺธโต อวูปสนฺตจิตฺโต ปริเวณโต ปริเวณํ คจฺฉติ. วิหารโต …เป… อิติ ภวาภวกถํ กเถติ. เอวมฺปิ ปาทโลโล โหติ.
น จ ปาทโลโล ติ. ปาทโลลิยํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, ปาทโลลิยา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺย, ปฏิสลฺลานาราโม อสฺส ปฏิสลฺลานรโต อชฺฌตฺตํ เจโตสมถมนุยุตฺโต อนิรากตชฺฌาโน วิปสฺสนาย สมนฺนาคโต พฺรูเหตา สุญฺญาคารํ ฌายี ฌานรโต เอกตฺตมนุยุตฺโต สทตฺถครุโกติ— โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโล.
ฌานานุยุตฺโต พหุชาครสฺสา ติ. ฌานานุยุตฺโต ติ ทฺวีหิ การเณหิ ฌานานุยุตฺโต— อนุปฺปนฺนสฺส วา ปฐมสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย ยุตฺโต ปยุตฺโต อายุตฺโต สมายุตฺโต, อนุปฺปนฺนสฺส วา ทุติยสฺส ฌานสฺส… ตติยสฺส ฌานสฺส… จตุตฺถสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย ยุตฺโต ปยุตฺโต อายุตฺโต สมายุตฺโตติ. เอวมฺปิ ฌานานุยุตฺโต. อถ วา อุปฺปนฺนํ วา ปฐมํ ฌานํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ, อุปฺปนฺนํ วา ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรตีติ. เอวมฺปิ ฌานานุยุตฺโต.
พหุชาครสฺสา ติ อิธ ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ, รตฺติยา ปฐมํ ยามํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ, รตฺติยา มชฺฌิมํ ยามํ ทกฺขิเณน ปเสฺสน สีหเสยฺยํ กปฺเปติ ปาเท ปาทํ อจฺจาธาย สโต สมฺปชาโน อุฏฺฐานสญฺญํ มนสิ กตฺวา, รตฺติยา ปจฺฉิมํ ยามํ ปจฺจุฏฺฐาย จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธตีติ— ฌานานุยุตฺโต พหุชาครสฺส.
อุเปกฺขมารพฺภ สมาหิตตฺโต ติ. อุเปกฺขา ติ ยา จตุตฺเถ ฌาเน อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา จิตฺตสมตา จิตฺตปฺปสฺสทฺธตา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส. สมาหิตตฺโต ติ ยา จิตฺตสฺส ฐิติ สณฺฐิติ อวฏฺฐิติ อวิสาหาโร อวิกฺเขโป อวิสาหฏมานสตา สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธิ. อุเปกฺขมารพฺภ สมาหิตตฺโต ติ. จตุตฺเถ ฌาเน อุเปกฺขํ อารพฺภ เอกคฺคจิตฺโต อวิกฺขิตฺตจิตฺโต อวิสาหฏมานโสติ— อุเปกฺขมารพฺภ สมาหิตตฺโต.
ตกฺกาสยํ กุกฺกุจฺจญฺจุปจฺฉินฺเท ติ. ตกฺกา ติ นว วิตกฺกา— กามวิตกฺโก, พฺยาปาทวิตกฺโก, วิหิํสาวิตกฺโก, ญาติวิตกฺโก, ชนปทวิตกฺโก, อมรวิตกฺโก, ปรานุทยตาปฏิสญฺญุตฺโต วิตกฺโก, ลาภสกฺการสิโลกปฏิสญฺญุตฺโต วิตกฺโก, อนวญฺญตฺติปฏิสญฺญุตฺโต วิตกฺโก— อิเม วุจฺจนฺติ นว วิตกฺกา. กามวิตกฺกานํ กามสญฺญาสโย, พฺยาปาทวิตกฺกานํ พฺยาปาทสญฺญาสโย, วิหิํสาวิตกฺกานํ วิหิํสาสญฺญาสโย. อถ วา ตกฺกานํ วิตกฺกานํ สงฺกปฺปานํ อวิชฺชาสโย, อโยนิโส มนสิกาโร อาสโย, อสฺมิมาโน อาสโย, อโนตฺตปฺปํ อาสโย, อุทฺธจฺจํ อาสโย.
กุกฺกุจฺจนฺ ติ หตฺถกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ ปาทกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ หตฺถปาทกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตา กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญิตา, วิกาเล กาลสญฺญิตา, กาเล วิกาลสญฺญิตา, อวชฺเช วชฺชสญฺญิตา, วชฺเช อวชฺชสญฺญิตา. ยํ เอวรูปํ กุกฺกุจฺจํ กุกฺกุจฺจายนา กุกฺกุจฺจายิตตฺตํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข— อิทํ วุจฺจติ กุกฺกุจฺจํ.
อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข— กตตฺตา จ อกตตฺตา จ. กถํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข? “กตํ เม กายทุจฺจริตํ, อกตํ เม กายสุจริตนฺ”ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข. “กตํ เม วจีทุจฺจริตํ… กตํ เม มโนทุจฺจริตํ… กโต เม ปาณาติปาโต, อกตา เม ปาณาติปาตา เวรมณี”ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข. “กตํ เม อทินฺนาทานํ… กโต เม กาเมสุมิจฺฉาจาโร… กโต เม มุสาวาโท… กตา เม ปิสุณา วาจา… กตา เม ผรุสา วาจา… กโต เม สมฺผปฺปลาโป… กตา เม อภิชฺฌา… กโต เม พฺยาปาโท… กตา เม มิจฺฉาทิฏฺฐิ, อกตา เม สมฺมาทิฏฺฐี”ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข. เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข.
อถ วา “สีเลสุมฺหิ น ปริปูรการี”ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข; “อินฺทฺริเยสุมฺหิ อคุตฺตทฺวาโร”ติ… “โภชเน อมตฺตญฺญูมฺหี”ติ… “ชาคริยํ อนนุยุตฺโตมฺหี”ติ… “น สติสมฺปชญฺเญน สมนฺนาคโตมฺหี”ติ… “อภาวิตา เม จตฺตาโร สติปฏฺฐานา”ติ… “อภาวิตา เม จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา”ติ… “อภาวิตา เม จตฺตาโร อิทฺธิปาทา”ติ… “อภาวิตานิ เม ปญฺจินฺทฺริยานี”ติ… “อภาวิตานิ เม ปญฺจ พลานี”ติ… “อภาวิตา เม สตฺต โพชฺฌงฺคา”ติ… “อภาวิโต เม อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค”ติ… “ทุกฺขํ เม อปริญฺญาตนฺ”ติ… “ทุกฺขสมุทโย เม อปฺปหีโน”ติ… “มคฺโค เม อภาวิโต”ติ… “นิโรโธ เม อสจฺฉิกโต”ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข. ตกฺกาสยํ กุกฺกุจฺจญฺจุปจฺฉินฺเท ติ. ตกฺกญฺจ ตกฺกาสยญฺจ กุกฺกุจฺจญฺจ อุปจฺฉินฺเทยฺย ฉินฺเทยฺย อุจฺฉินฺเทยฺย สมุจฺฉินฺเทยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ— ตกฺกาสยํ กุกฺกุจฺจญฺจุปจฺฉินฺเท.
เตนาห ภควา—
“โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโล,
ฌานานุยุตฺโต พหุชาครสฺส;
อุเปกฺขมารพฺภ สมาหิตตฺโต,_
ตกฺกาสยํ กุกฺกุจฺจญฺจุปจฺฉินฺเท”ติ.
จุทิโต วจีภิ สติมาภินนฺเท,
สพฺรหฺมจารีสุ ขิลํ ปภินฺเท;
วาจํ ปมุญฺเจ กุสลํ นาติเวลํ,
ชนวาทธมฺมาย น เจตเยยฺย.
จุทิโต วจีภิ สติมาภินนฺเท ติ. จุทิโต ติ อุปชฺฌายา วา อาจริยา วา สมานุปชฺฌายกา วา สมานาจริยกา วา มิตฺตา วา สนฺทิฏฺฐา วา สมฺภตฺตา วา สหายา วา โจเทนฺติ— “อิทํ เต, อาวุโส, อยุตฺตํ, อิทํ เต อปฺปตฺตํ, อิทํ เต อสารุปฺปํ, อิทํ เต อสีลฏฺฐนฺ”ติ. สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา ตํ โจทนํ นนฺเทยฺย อภินนฺเทยฺย โมเทยฺย อนุโมเทยฺย อิจฺเฉยฺย สาทิเยยฺย ปตฺถเยยฺย ปิหเยยฺย อภิชปฺเปยฺย. ยถา อิตฺถี วา ปุริโส วา ทหโร ยุวา มณฺฑนกชาติโก สีสํนฺหาโต อุปฺปลมาลํ วา วสฺสิกมาลํ วา อธิมุตฺตกมาลํ วา ลภิตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ ปฏิคฺคเหตฺวา อุตฺตมงฺเค สิรสฺมิํ ปติฏฺฐาเปตฺวา นนฺเทยฺย อภินนฺเทยฺย โมเทยฺย อนุโมเทยฺย อิจฺเฉยฺย สาทิเยยฺย ปตฺถเยยฺย ปิหเยยฺย อภิชปฺเปยฺย; เอวเมวํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา ตํ โจทนํ นนฺเทยฺย อภินนฺเทยฺย โมเทยฺย อนุโมเทยฺย อิจฺเฉยฺย สาทิเยยฺย ปตฺถเยยฺย ปิหเยยฺย อภิชปฺเปยฺย.
“นิธีนํว ปวตฺตารํ,
ยํ ปเสฺส วชฺชทสฺสินํ;
นิคฺคยฺหวาทิํ เมธาวิํ,
ตาทิสํ ปณฺฑิตํ ภเช.
ตาทิสํ ภชมานสฺส,
เสโยฺย โหติ น ปาปิโย;
โอวเทยฺยานุสาเสยฺย,
อสพฺภา จ นิวารเย;
สตญฺหิ โส ปิโย โหติ,
อสตํ โหติ อปฺปิโย”ติ.
จุทิโต วจีภิ สติมาภินนฺเท, สพฺรหฺมจารีสุ ขิลํ ปภินฺเท ติ. สพฺรหฺมจารี ติ เอกกมฺมํ เอกุทฺเทโส สมสิกฺขตา. สพฺรหฺมจารีสุ ขิลํ ปภินฺเท ติ. สพฺรหฺมจารีสุ อาหตจิตฺตตํ ขิลชาตตํ ปภินฺเทยฺย, ปญฺจปิ เจโตขิเล ภินฺเทยฺย, ตโยปิ เจโตขิเล ภินฺเทยฺย, ราคขิลํ โทสขิลํ โมหขิลํ ภินฺเทยฺย ปภินฺเทยฺย สมฺภินฺเทยฺยาติ— สพฺรหฺมจารีสุ ขิลํ ปภินฺเท.
วาจํ ปมุญฺเจ กุสลํ นาติเวลนฺ ติ. ญาณสมุฏฺฐิตํ วาจํ มุญฺเจยฺย, อตฺถูปสํหิตํ ธมฺมูปสํหิตํ กาเลน สาปเทสํ ปริยนฺตวติํ วาจํ มุญฺเจยฺย ปมุญฺเจยฺยาติ— วาจํ ปมุญฺเจ กุสลํ. นาติเวลนฺ ติ. เวลา ติ ทฺเว เวลา— กาลเวลา จ สีลเวลา จ. กตมา กาลเวลา? กาลาติกฺกนฺตํ วาจํ น ภาเสยฺย, เวลาติกฺกนฺตํ วาจํ น ภาเสยฺย, กาลเวลาติกฺกนฺตํ วาจํ น ภาเสยฺย, กาลํ อสมฺปตฺตํ วาจํ น ภาเสยฺย, เวลํ อสมฺปตฺตํ วาจํ น ภาเสยฺย, กาลเวลํ อสมฺปตฺตํ วาจํ น ภาเสยฺย.
“โย เว กาเล อสมฺปตฺเต,
อติเวลญฺจ ภาสติ;
เอวํ โส นิหโต เสติ,
โกกิลาเยว อตฺรโช”ติ.
อยํ กาลเวลา. กตมา สีลเวลา? รตฺโต วาจํ น ภาเสยฺย, ทุฏฺโฐ วาจํ น ภาเสยฺย, มูโฬฺห วาจํ น ภาเสยฺย, มุสาวาทํ น ภาเสยฺย, ปิสุณวาจํ น ภาเสยฺย, ผรุสวาจํ น ภาเสยฺย, สมฺผปฺปลาปํ น ภาเสยฺย น กเถยฺย น ภเณยฺย น ทีปเยยฺย น โวหเรยฺย. อยํ สีลเวลาติ— วาจํ ปมุญฺเจ กุสลํ นาติเวลํ.
ชนวาทธมฺมาย น เจตเยยฺยา ติ. ชนา ติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ. ชนสฺส วาทาย อุปวาทาย นินฺทาย ครหาย อกิตฺติยา อวณฺณหาริกาย สีลวิปตฺติยา วา อาจารวิปตฺติยา วา ทิฏฺฐิวิปตฺติยา วา อาชีววิปตฺติยา วา น เจตเยยฺย เจตนํ น อุปฺปาเทยฺย จิตฺตํ น อุปฺปาเทยฺย สงฺกปฺปํ น อุปฺปาเทยฺย มนสิการํ น อุปฺปาเทยฺยาติ— ชนวาทธมฺมาย น เจตเยยฺย.
เตนาห ภควา—
“จุทิโต วจีภิ สติมาภินนฺเท,
สพฺรหฺมจารีสุ ขิลํ ปภินฺเท;
วาจํ ปมุญฺเจ กุสลํ นาติเวลํ,
ชนวาทธมฺมาย น เจตเยยฺยา”ติ.
อถาปรํ ปญฺจ รชานิ โลเก,
เยสํ สตีมา วินยาย สิกฺเข;
รูเปสุ สทฺเทสุ อโถ รเสสุ,
คนฺเธสุ ผเสฺสสุ สเหถ ราคํ.
อถาปรํ ปญฺจ รชานิ โลเก ติ. อถา ติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ— อถาติ. ปญฺจ รชานี ติ รูปรโช, สทฺทรโช, คนฺธรโช, รสรโช, โผฏฺฐพฺพรโช.
“ราโค รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ,
ราคเสฺสตํ อธิวจนํ รโชติ;
เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺวา ปณฺฑิตา,
วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเน.
โทโส รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ,
_ …เป… _
วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเน.
โมโห รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ,
_ …เป… _
วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเน”.
โลเก ติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกติ— อถาปรํ ปญฺจ รชานิ โลเก.
เยสํ สตีมา วินยาย สิกฺเข ติ. เยสนฺ ติ รูปราคสฺส สทฺทราคสฺส คนฺธราคสฺส รสราคสฺส โผฏฺฐพฺพราคสฺส. สตีมา ติ ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ สติ สรณตา ธารณตา อปิลาปนตา อสมฺมุสฺสนตา สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค เอกายนมคฺโค— อยํ วุจฺจติ สติ. อิมาย สติยา อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต. โส วุจฺจติ สติมา. สิกฺเข ติ ติโสฺส สิกฺขา— อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขา. กตมา อธิสีลสิกฺขา …เป… อยํ อธิปญฺญาสิกฺขา. เยสํ สตีมา วินยาย สิกฺเข ติ. สติมา ปุคฺคโล เยสํ รูปราคสฺส สทฺทราคสฺส คนฺธราคสฺส รสราคสฺส โผฏฺฐพฺพราคสฺส วินยาย ปฏิวินยาย ปหานาย วูปสมาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปสฺสทฺธิยา อธิสีลมฺปิ สิกฺเขยฺย อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺเขยฺย อธิปญฺญมฺปิ สิกฺเขยฺย, อิมา ติโสฺส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย, ชานนฺโต สิกฺเขยฺย …เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺยาติ— เยสํ สตีมา วินยาย สิกฺเข.
รูเปสุ สทฺเทสุ อโถ รเสสุ, คนฺเธสุ ผเสฺสสุ สเหถ ราคนฺ ติ. รูเปสุ สทฺเทสุ คนฺเธสุ รเสสุ โผฏฺฐพฺเพสุ ราคํ สเหยฺย ปริสเหยฺย อภิภเวยฺย อชฺโฌตฺถเรยฺย ปริยาทิเยยฺย มทฺเทยฺยาติ— รูเปสุ สทฺเทสุ อโถ รเสสุ, คนฺเธสุ ผเสฺสสุ สเหถ ราคํ.
เตนาห ภควา—
“อถาปรํ ปญฺจ รชานิ โลเก,
เยสํ สตีมา วินยาย สิกฺเข;
รูเปสุ สทฺเทสุ อโถ รเสสุ,
คนฺเธสุ ผเสฺสสุ สเหถ ราคนฺ”ติ.
เอเตสุ ธมฺเมสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ,
ภิกฺขุ สติมา สุวิมุตฺตจิตฺโต;
กาเลน โส สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโน,
เอโกทิภูโต วิหเน ตมํ โส. (อิติ ภควา.)
เอเตสุ ธมฺเมสุ วิเนยฺย ฉนฺทนฺ ติ. เอเตสู ติ รูเปสุ สทฺเทสุ คนฺเธสุ รเสสุ โผฏฺฐพฺเพสุ. ฉนฺโท ติ โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามเสฺนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ …เป… กามจฺฉนฺทนีวรณํ. เอเตสุ ธมฺเมสุ วิเนยฺย ฉนฺทนฺ ติ. เอเตสุ ธมฺเมสุ ฉนฺทํ วิเนยฺย ปฏิวิเนยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ— เอเตสุ ธมฺเมสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ.
ภิกฺขุ สติมา สุวิมุตฺตจิตฺโต ติ. ภิกฺขู ติ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก วา ภิกฺขุ, เสโข วา ภิกฺขุ. สติมา ติ ยา สติ อนุสฺสติ …เป… สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค เอกายนมคฺโค— อยํ วุจฺจติ สติ. อิมาย สติยา อุเปโต สมุเปโต …เป… โส วุจฺจติ สติมา.
ภิกฺขุ สติมา สุวิมุตฺตจิตฺโต ติ. ปฐมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นีวรเณหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจาเรหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ปีติยา จ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สุขทุกฺเขหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ; อากาสานญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสญฺญาย ปฏิฆสญฺญาย นานตฺตสญฺญาย จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, วิญฺญาณญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานญฺจายตนสญฺญาย จิตฺตํ… อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญาย จิตฺตํ… เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาย จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ; โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺฐิยา วิจิกิจฺฉาย สีลพฺพตปรามาสา ทิฏฺฐานุสยา วิจิกิจฺฉานุสยา ตเทกฏฺเฐหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, สกทาคามิสฺส โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา ตเทกฏฺเฐหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, อนาคามิสฺส อนุสหคตา กามราคสํโยชนา ปฏิฆสํโยชนา อนุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา ตเทกฏฺเฐหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, อรหโต รูปราคา อรูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา ตเทกฏฺเฐหิ จ กิเลเสหิ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ— ภิกฺขุ สติมา สุวิมุตฺตจิตฺโต.
กาเลน โส สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโน ติ. กาเลนา ติ อุทฺธเต จิตฺเต สมถสฺส กาโล, สมาหิเต จิตฺเต วิปสฺสนาย กาโล.
“กาเล ปคฺคณฺหติ จิตฺตํ,
นิคฺคณฺหติ ปุนาปเร;
สมฺปหํสติ กาเลน,
กาเล จิตฺตํ สมาทเห.
อชฺฌุเปกฺขติ กาเลน,
โส โยคี กาลโกวิโท;
กิมฺหิ กาลมฺหิ ปคฺคาโห,
กิมฺหิ กาเล วินิคฺคโห.
กิมฺหิ ปหํสนากาโล,
สมถกาโล จ กีทิโส;
อุเปกฺขากาลํ จิตฺตสฺส,_
กถํ ทเสฺสติ โยคิโน.
ลีเน จิตฺตมฺหิ ปคฺคาโห,
อุทฺธตสฺมิํ วินิคฺคโห;_
นิรสฺสาทคตํ จิตฺตํ,
สมฺปหํเสยฺย ตาวเท.
สมฺปหฏฺฐํ ยทา จิตฺตํ,
อลีนํ ภวตินุทฺธตํ;
สมถสฺส จ โส กาโล,
อชฺฌตฺตํ รมเย มโน.
เอเตน เมวุปาเยน,
ยทา โหติ สมาหิตํ;
สมาหิตจิตฺตมญฺญาย,
อชฺฌุเปกฺเขยฺย ตาวเท.
เอวํ กาลวิทู ธีโร,
กาลญฺญู กาลโกวิโท;
กาเลน กาลํ จิตฺตสฺส,
นิมิตฺตมุปลกฺขเย”ติ.
กาเลน โส สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโน ติ. “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโน, “สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา”ติ สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโน, “สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา”ติ สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโน …เป… “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ— สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโน.
เอโกทิภูโต วิหเน ตมํ โส, อิติ ภควา ติ. เอโกที ติ เอกคฺคจิตฺโต อวิกฺขิตฺตจิตฺโต อวิสาหฏมานโส สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธีติ— เอโกทิภูโต. วิหเน ตมํ โส ติ ราคตมํ โทสตมํ โมหตมํ ทิฏฺฐิตมํ มานตมํ กิเลสตมํ ทุจฺจริตตมํ อนฺธกรณํ อจกฺขุกรณํ อญฺญาณกรณํ ปญฺญานิโรธิกํ วิฆาตปกฺขิกํ อนิพฺพานสํวตฺตนิกํ หเนยฺย วิหเนยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย.
ภควา ติ คารวาธิวจนํ. อปิ จ ภคฺคราโคติ ภควา, ภคฺคโทโสติ ภควา, ภคฺคโมโหติ ภควา, ภคฺคมาโนติ ภควา, ภคฺคทิฏฺฐีติ ภควา, ภคฺคกณฺฑโกติ ภควา, ภคฺคกิเลโสติ ภควา, ภชิ วิภชิ ปวิภชิ ธมฺมรตนนฺติ ภควา, ภวานํ อนฺตกโรติ ภควา, ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต ภาวิตปญฺโญติ ภควา, ภชิ วา ภควา อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหเสฺสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานีติ ภควา, ภาคี วา ภควา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺส วิมุตฺติรสสฺส อธิสีลสฺส อธิจิตฺตสฺส อธิปญฺญายาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ ฌานานํ จตุนฺนํ อปฺปมญฺญานํ จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อฏฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํ อฏฺฐนฺนํ อภิภายตนานํ นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ สญฺญาภาวนานํ ทสนฺนํ กสิณสมาปตฺตีนํ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส อสุภสมาปตฺติยาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปญฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ตถาคตพลานํ จตุนฺนํ เวสารชฺชานํ จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ ฉนฺนํ อภิญฺญานํ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ภควา, ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ น ปิตรา กตํ น ภาตรา กตํ น ภคินิยา กตํ น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ น ญาติสาโลหิเตหิ กตํ น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ น เทวตาหิ กตํ; วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติ— เอโกทิภูโต วิหเน ตมํ โส อิติ ภควา.
เตนาห ภควา—
“เอเตสุ ธมฺเมสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ,
ภิกฺขุ สติมา สุวิมุตฺตจิตฺโต;
กาเลน โส สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโน,
เอโกทิภูโต วิหเน ตมํ โส”. (อิติ ภควาติ.)
สาริปุตฺตสุตฺตนิทฺเทโส โสฬสโม.
อฏฺฐกวคฺคมฺหิ โสฬส สุตฺตนิทฺเทสา สมตฺตา.
มหานิทฺเทสปาฬิ นิฏฺฐิตา.