1.2 คุหฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทส
อถ คุหฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ—
สตฺโต คุหายํ พหุนาภิฉนฺโน,
ติฏฺฐํ นโร โมหนสฺมิํ ปคาโฬฺห;
ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โส,
กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายา.
สตฺโต คุหายํ พหุนาภิฉนฺโน ติ. สตฺโตติ หิ โข วุตฺตํ, อปิ จ คุหา ตาว วตฺตพฺพา. คุหา วุจฺจติ กาโย. กาโยติ วา คุหาติ วา เทโหติ วา สนฺเทโหติ วา นาวาติ วา รโถติ วา ธโชติ วา วมฺมิโกติ วา นครนฺติ วา นีฬนฺติ วา กุฏีติ วา คณฺโฑติ วา กุมฺโภติ วา นาโคติ วา กายเสฺสตํ อธิวจนํ. สตฺโต คุหายนฺ ติ คุหายํ สตฺโต วิสตฺโต อาสตฺโต ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธ. ยถา ภิตฺติขิเล วา นาคทนฺเต วา คณฺฑํ สตฺตํ วิสตฺตํ อาสตฺตํ ลคฺคํ ลคฺคิตํ ปลิพุทฺธํ; เอวเมวํ คุหายํ สตฺโต วิสตฺโต อาสตฺโต ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา—
“รูเป โข, ราธ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยูปาทานา เจตโส อธิฏฺฐานาภินิเวสานุสยา, ตตฺร สตฺโต ตตฺร วิสตฺโต; ตสฺมา สตฺโตติ วุจฺจติ. เวทนาย โข, ราธ …เป… สญฺญาย โข, ราธ… สงฺขาเรสุ โข, ราธ… วิญฺญาเณ โข, ราธ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยูปาทานา เจตโส อธิฏฺฐานาภินิเวสานุสยา, ตตฺร สตฺโต ตตฺร วิสตฺโต; ตสฺมา สตฺโตติ วุจฺจติ. สตฺโตติ ลคฺคนาธิวจนนฺ”ติ— สตฺโต คุหายํ. พหุนาภิฉนฺโน ติ พหุเกหิ กิเลเสหิ ฉนฺโน, ราเคน ฉนฺโน โทเสน ฉนฺโน โมเหน ฉนฺโน โกเธน ฉนฺโน อุปนาเหน ฉนฺโน มกฺเขน ฉนฺโน ปฬาเสน ฉนฺโน อิสฺสาย ฉนฺโน มจฺฉริเยน ฉนฺโน มายาย ฉนฺโน สาเฐเยฺยน ฉนฺโน ถมฺเภน ฉนฺโน สารมฺเภน ฉนฺโน มาเนน ฉนฺโน อติมาเนน ฉนฺโน มเทน ฉนฺโน ปมาเทน ฉนฺโน— สพฺพกิเลเสหิ… สพฺพทุจฺจริเตหิ… สพฺพทรเถหิ… สพฺพปริฬาเหหิ… สพฺพสนฺตาเปหิ… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ ฉนฺโน วิฉนฺโน อุจฺฉนฺโน อาวุโต นิวุโต โอวุโต ปิหิโต ปฏิจฺฉนฺโน ปฏิกุชฺชิโตติ— สตฺโต คุหายํ พหุนาภิฉนฺโน.
ติฏฺฐํ นโร โมหนสฺมิํ ปคาโฬฺห ติ ติฏฺฐนฺโต นโร รตฺโต ราควเสน ติฏฺฐติ, ทุฏฺโฐ โทสวเสน ติฏฺฐติ, มูโฬฺห โมหวเสน ติฏฺฐติ, วินิพทฺโธ มานวเสน ติฏฺฐติ, ปรามฏฺโฐ ทิฏฺฐิวเสน ติฏฺฐติ, วิกฺเขปคโต อุทฺธจฺจวเสน ติฏฺฐติ, อนิฏฺฐงฺคโต วิจิกิจฺฉาวเสน ติฏฺฐติ, ถามคโต อนุสยวเสน ติฏฺฐติ. เอวมฺปิ ติฏฺฐํ นโร.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “สนฺติ, ภิกฺขเว, จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, ตญฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺฐติ. สนฺติ, ภิกฺขเว, โสตวิญฺเญยฺยา สทฺทา… ฆานวิญฺเญยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิญฺเญยฺยา รสา… กายวิญฺเญยฺยา โผฏฺฐพฺพา… มโนวิญฺเญยฺยา ธมฺมา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, ตญฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺฐตี”ติ. เอวมฺปิ ติฏฺฐํ นโร.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “รูปูปยํ วา, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ ติฏฺฐมานํ ติฏฺฐติ, รูปารมฺมณํ รูปปติฏฺฐํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชติ. เวทนูปยํ วา, ภิกฺขเว… สญฺญูปยํ… สงฺขารูปยํ วา, ภิกฺขเว, วิญฺญาณํ ติฏฺฐมานํ ติฏฺฐติ, สงฺขารารมฺมณํ สงฺขารปติฏฺฐํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชตี”ติ. เอวมฺปิ ติฏฺฐํ นโร.
วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา— “กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺที อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํ. ยตฺถ ปติฏฺฐิตํ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺสาวกฺกนฺติ. ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺสาวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สรชํ เสาปายาสนฺติ วทามี”ติ. เอวมฺปิ ติฏฺฐํ นโร.
“ผเสฺส เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร …เป… มโนสญฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… วิญฺญาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺที อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํ. ยตฺถ ปติฏฺฐิตํ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺสาวกฺกนฺติ. ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺสาวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สรชํ เสาปายาสนฺติ วทามี”ติ. เอวมฺปิ ติฏฺฐํ นโร.
โมหนสฺมิํ ปคาโฬฺห ติ. โมหนา วุจฺจนฺติ ปญฺจ กามคุณา. จกฺขุวิญฺเญยฺยา รูปา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา; โสตวิญฺเญยฺยา สทฺทา… ฆานวิญฺเญยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิญฺเญยฺยา รสา… กายวิญฺเญยฺยา โผฏฺฐพฺพา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. กิํ การณา โมหนา วุจฺจนฺติ ปญฺจ กามคุณา? เยภุเยฺยน เทวมนุสฺสา ปญฺจสุ กามคุเณสุ มุยฺหนฺติ สมฺมุยฺหนฺติ สมฺปมุยฺหนฺติ, มูฬฺหา สมฺมูฬฺหา สมฺปมูฬฺหา อวิชฺชาย อนฺธีกตา อาวุตา นิวุตา โอวุตา ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตา, ตํ การณา โมหนา วุจฺจนฺติ ปญฺจ กามคุณา. โมหนสฺมิํ ปคาโฬฺห ติ โมหนสฺมิํ ปคาโฬฺห โอคาโฬฺห อชฺโฌคาโฬฺห นิมุคฺโคติ— ติฏฺฐํ นโร โมหนสฺมิํ ปคาโฬฺห.
ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โส ติ. วิเวกา ติ ตโย วิเวกา— กายวิเวโก, จิตฺตวิเวโก, อุปธิวิเวโก. กตโม กายวิเวโก? อิธ ภิกฺขุ วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ อรญฺญํ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปุญฺชํ. กาเยน วิวิตฺโต วิหรติ. โส เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฏฺฐติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอโก ปฏิกฺกมติ, เอโก รโห นิสีทติ, เอโก จงฺกมํ อธิฏฺฐาติ, เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ. อยํ กายวิเวโก.
กตโม จิตฺตวิเวโก? ปฐมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นีวรเณหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจาเรหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ปีติยา จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สุขทุกฺเขหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. อากาสานญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสญฺญาย ปฏิฆสญฺญาย นานตฺตสญฺญาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. วิญฺญาณญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานญฺจายตนสญฺญาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺฐิยา วิจิกิจฺฉาย สีลพฺพตปรามาสา ทิฏฺฐานุสยา วิจิกิจฺฉานุสยา, ตเทกฏฺเฐหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. สกทาคามิสฺส โอฬาริกา กามราคสํโยชนา ปฏิฆสํโยชนา โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา, ตเทกฏฺเฐหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. อนาคามิสฺส อนุสหคตา กามราคสํโยชนา ปฏิฆสํโยชนา อนุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา, ตเทกฏฺเฐหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. อรหโต รูปารูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา, ตเทกฏฺเฐหิ จ กิเลเสหิ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. อยํ จิตฺตวิเวโก.
กตโม อุปธิวิเวโก? อุปธิ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ. อุปธิวิเวโก วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. อยํ อุปธิวิเวโก. กายวิเวโก จ วิเวกฏฺฐกายานํ เนกฺขมฺมาภิรตานํ, จิตฺตวิเวโก จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปฺปตฺตานํ, อุปธิวิเวโก จ นิรูปธีนํ ปุคฺคลานํ วิสงฺขารคตานํ.
ทูเร วิเวกา หี ติ. โย โส เอวํ คุหายํ สตฺโต, เอวํ พหุเกหิ กิเลเสหิ ฉนฺโน, เอวํ โมหนสฺมิํ ปคาโฬฺห, โส กายวิเวกาปิ ทูเร, จิตฺตวิเวกาปิ ทูเร, อุปธิวิเวกาปิ ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตา อนาสนฺเน วิเวกฏฺเฐ. ตถาวิโธ ติ ตาทิโส ตสฺสณฺฐิโต ตปฺปกาโร ตปฺปฏิภาโค โย โส โมหนสฺมิํ ปคาโฬฺหติ— ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โส.
กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายา ติ. กามา ติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา— วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ. กตเม วตฺถุกามา? มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฏฺฐพฺพา, อตฺถรณา ปาวุรณา ทาสิทาสา อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา, เขตฺตํ วตฺถุํ หิรญฺญํ สุวณฺณํ, คามนิคมราชธานิโย รฏฺฐญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺฐาคารญฺจ, ยํ กิญฺจิ รชนียํ วตฺถุ— วตฺถุกามา. อปิ จ อตีตา กามา อนาคตา กามา ปจฺจุปฺปนฺนา กามา, อชฺฌตฺตา กามา พหิทฺธา กามา อชฺฌตฺตพหิทฺธา กามา, หีนา กามา มชฺฌิมา กามา ปณีตา กามา, อาปายิกา กามา มานุสิกา กามา ทิพฺพา กามา ปจฺจุปฏฺฐิตา กามา, นิมฺมิตา กามา อนิมฺมิตา กามา ปรนิมฺมิตา กามา, ปริคฺคหิตา กามา อปริคฺคหิตา กามา, มมายิตา กามา อมมายิตา กามา, สพฺเพปิ กามาวจรา ธมฺมา, สพฺเพปิ รูปาวจรา ธมฺมา, สพฺเพปิ อรูปาวจรา ธมฺมา, ตณฺหาวตฺถุกา ตณฺหารมฺมณา กามนียฏฺเฐน รชนียฏฺเฐน มทนียฏฺเฐน กามา. อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา.
กตเม กิเลสกามา? ฉนฺโท กาโม ราโค กาโม ฉนฺทราโค กาโม, สงฺกปฺโป กาโม ราโค กาโม สงฺกปฺปราโค กาโม, โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามเสฺนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ.
“อทฺทสํ กาม เต มูลํ,
สงฺกปฺปา กาม ชายสิ;
น ตํ สงฺกปฺปยิสฺสามิ,
เอวํ กาม น เหหิสี”ติ.—
อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. โลเก ติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก, ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเก. กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายา ติ. กามา หิ โลเก ทุปฺปหายา ทุจฺจชฺชา ทุปฺปริจฺจชฺชา ทุนฺนิมฺมทยา ทุนฺนิเวฐยา ทุพฺพินิเวฐยา ทุตฺตรา ทุปฺปตรา ทุสฺสมติกฺกมา ทุพฺพินิวตฺตาติ— กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายา.
เตนาห ภควา—
“สตฺโต คุหายํ พหุนาภิฉนฺโน,
ติฏฺฐํ นโร โมหนสฺมิํ ปคาโฬฺห;
ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โส,
กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายา”ติ.
อิจฺฉานิทานา ภวสาตพทฺธา,
เต ทุปฺปมุญฺจา น หิ อญฺญโมกฺขา;
ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานา,
อิเม ว กาเม ปุริเม ว ชปฺปํ.
อิจฺฉานิทานา ภวสาตพทฺธา ติ. อิจฺฉา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺที นนฺทิราโค, จิตฺตสฺส สาราโค อิจฺฉา มุจฺฉา อชฺโฌสานํ เคโธ ปลิเคโธ สงฺโค ปงฺโก, เอชา มายา ชนิกา สญฺชนนี สิพฺพินี ชาลินี สริตา วิสตฺติกา, สุตฺตํ วิสฏา อายูหินี ทุติยา ปณิธิ ภวเนตฺติ, วนํ วนโถ สนฺธโว เสฺนโห อเปกฺขา ปฏิพนฺธุ, อาสา อาสีสนา อาสีสิตตฺตํ, รูปาสา สทฺทาสา คนฺธาสา รสาสา โผฏฺฐพฺพาสา, ลาภาสา ธนาสา ปุตฺตาสา ชีวิตาสา, ชปฺปา ปชปฺปา อภิชปฺปา ชปฺปนา ชปฺปิตตฺตํ โลลุปฺปํ โลลุปฺปายนา โลลุปฺปายิตตฺตํ ปุจฺฉญฺฉิกตา สาธุกมฺยตา, อธมฺมราโค วิสมโลโภ นิกนฺติ นิกามนา ปตฺถนา ปิหนา สมฺปตฺถนา, กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา, รูปตณฺหา อรูปตณฺหา นิโรธตณฺหา, รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺฐพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา, โอโฆ โยโค คนฺโถ อุปาทานํ อาวรณํ นีวรณํ ฉทนํ พนฺธนํ, อุปกฺกิเลโส อนุสโย ปริยุฏฺฐานํ ลตา เววิจฺฉํ, ทุกฺขมูลํ ทุกฺขนิทานํ ทุกฺขปฺปภโว มารปาโส มารพฬิสํ มารวิสโย, ตณฺหานที ตณฺหาชาลํ ตณฺหาคทฺทุลํ ตณฺหาสมุทฺโท อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. อิจฺฉานิทานา ติ อิจฺฉานิทานกา อิจฺฉาเหตุกา อิจฺฉาปจฺจยา อิจฺฉาการณา อิจฺฉาปภวาติ— อิจฺฉานิทานา.
ภวสาตพทฺธา ติ. เอกํ ภวสาตํ— สุขา เวทนา. ทฺเว ภวสาตานิ— สุขา จ เวทนา อิฏฺฐญฺจ วตฺถุ. ตีณิ ภวสาตานิ— โยพฺพญฺญํ, อาโรคฺยํ, ชีวิตํ. จตฺตาริ ภวสาตานิ— ลาโภ, ยโส, ปสํสา, สุขํ. ปญฺจ ภวสาตานิ— มนาปิกา รูปา, มนาปิกา สทฺทา, มนาปิกา คนฺธา, มนาปิกา รสา, มนาปิกา โผฏฺฐพฺพา. ฉ ภวสาตานิ— จกฺขุสมฺปทา, โสตสมฺปทา, ฆานสมฺปทา, ชิวฺหาสมฺปทา, กายสมฺปทา, มโนสมฺปทา. ภวสาตพทฺธา, สุขาย เวทนาย สาตพทฺธา, อิฏฺฐสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ พทฺธา, โยพฺพญฺเญ พทฺธา, อาโรเคฺย พทฺธา, ชีวิเต พทฺธา, ลาเภ พทฺธา, ยเส พทฺธา, ปสํสายํ พทฺธา, สุเข พทฺธา, มนาปิเกสุ รูเปสุ พทฺธา, สทฺเทสุ… คนฺเธสุ… รเสสุ… มนาปิเกสุ โผฏฺฐพฺเพสุ พทฺธา, จกฺขุสมฺปทาย พทฺธา, โสต… ฆาน… ชิวฺหา… กาย… มโนสมฺปทาย พทฺธา, วิพทฺธา อาพทฺธา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพทฺธาติ— อิจฺฉานิทานา ภวสาตพทฺธา.
เต ทุปฺปมุญฺจา น หิ อญฺญโมกฺขา ติ เต วา ภวสาตวตฺถู ทุปฺปมุญฺจา, สตฺตา วา เอตฺโต ทุมฺโมจยา. กถํ เต ภวสาตวตฺถู ทุปฺปมุญฺจา? สุขา เวทนา ทุปฺปมุญฺจา, อิฏฺฐํ วตฺถุ ทุปฺปมุญฺจํ, โยพฺพญฺญํ ทุปฺปมุญฺจํ, อาโรคฺยํ ทุปฺปมุญฺจํ, ชีวิตํ ทุปฺปมุญฺจํ, ลาโภ ทุปฺปมุญฺโจ, ยโส ทุปฺปมุญฺโจ, ปสํสา ทุปฺปมุญฺจา, สุขํ ทุปฺปมุญฺจํ, มนาปิกา รูปา ทุปฺปมุญฺจา, มนาปิกา สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺฐพฺพา ทุปฺปมุญฺจา, จกฺขุสมฺปทา ทุปฺปมุญฺจา, โสต… ฆาน… ชิวฺหา… กาย… มโนสมฺปทา ทุปฺปมุญฺจา ทุมฺโมจยา ทุปฺปโมจยา ทุนฺนิเวฐยา ทุพฺพินิเวฐยา, ทุตฺตรา ทุปฺปตรา ทุสฺสมติกฺกมา ทุพฺพินิวตฺตา. เอวํ เต ภวสาตวตฺถู ทุปฺปมุญฺจา.
กถํ สตฺตา เอตฺโต ทุมฺโมจยา? สุขาย เวทนาย สตฺตา ทุมฺโมจยา, อิฏฺฐสฺมา วตฺถุสฺมา ทุมฺโมจยา, โยพฺพญฺญา ทุมฺโมจยา, อาโรคฺยา ทุมฺโมจยา, ชีวิตา ทุมฺโมจยา, ลาภา ทุมฺโมจยา, ยสา ทุมฺโมจยา, ปสํสาย ทุมฺโมจยา, สุขา ทุมฺโมจยา, มนาปิเกหิ รูเปหิ ทุมฺโมจยา, มนาปิเกหิ สทฺเทหิ… คนฺเธหิ… รเสหิ… โผฏฺฐพฺเพหิ ทุมฺโมจยา, จกฺขุสมฺปทาย ทุมฺโมจยา, โสต… ฆาน… ชิวฺหา… กาย… มโนสมฺปทาย ทุมฺโมจยา ทุรุทฺธรา, ทุสฺสมุทฺธรา ทุพฺพุฏฺฐาปยา ทุสฺสมุฏฺฐาปยา ทุนฺนิเวฐยา ทุพฺพินิเวฐยา ทุตฺตรา ทุปฺปตรา ทุสฺสมติกฺกมา ทุพฺพินิวตฺตา. เอวํ สตฺตา เอตฺโต ทุมฺโมจยาติ— เต ทุปฺปมุญฺจา.
น หิ อญฺญโมกฺขา ติ เต อตฺตนา ปลิปปลิปนฺนา น สกฺโกนฺติ ปรํ ปลิปปลิปนฺนํ อุทฺธริตุํ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “โส วต, จุนฺท, อตฺตนา ปลิปปลิปนฺโน ปรํ ปลิปปลิปนฺนํ อุทฺธริสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ. โส วต, จุนฺท, อตฺตนา อทนฺโต อวินีโต อปรินิพฺพุโต ปรํ ทเมสฺสติ วิเนสฺสติ ปรินิพฺพาเปสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตี”ติ. เอวมฺปิ น หิ อญฺญโมกฺขา.
อถ วา นตฺถญฺโญ โกจิ โมเจตา. เต ยทิ มุญฺเจยฺยุํ, สเกน ถาเมน สเกน พเลน สเกน วีริเยน สเกน ปรกฺกเมน สเกน ปุริสถาเมน สเกน ปุริสพเลน สเกน ปุริสวีริเยน สเกน ปุริสปรกฺกเมน อตฺตนา สมฺมาปฏิปทํ อนุโลมปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปทํ อนฺวตฺถปฏิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ ปฏิปชฺชมานา มุญฺเจยฺยุนฺติ. เอวมฺปิ น หิ อญฺญโมกฺขา.
วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา—
“นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย,
กถํกถิํ โธตก กิญฺจิ โลเก;
ธมฺมญฺจ เสฏฺฐํ อภิชานมาโน,
เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสี”ติ.
เอวมฺปิ น หิ อญฺญโมกฺขา.
วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา—
“อตฺตนา หิ กตํ ปาปํ,
อตฺตนา สงฺกิลิสฺสติ;
อตฺตนา อกตํ ปาปํ,
อตฺตนาว วิสุชฺฌติ;
สุทฺธี อสุทฺธิ ปจฺจตฺตํ,
นาญฺโญ อญฺญํ วิโสธเย”ติ.
เอวมฺปิ น หิ อญฺญโมกฺขา.
วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา— “เอวเมวํ โข, พฺราหฺมณ, ติฏฺฐเตว นิพฺพานํ, ติฏฺฐติ นิพฺพานคามี มคฺโค, ติฏฺฐามหํ สมาทเปตา. อถ จ ปน มม สาวกา มยา เอวํ โอวทิยมานา เอวํ อนุสาสิยมานา อปฺเปกจฺเจ อจฺจนฺตนิฏฺฐํ นิพฺพานํ อาราเธนฺติ, เอกจฺเจ นาราเธนฺติ. เอตฺถ กฺยาหํ, พฺราหฺมณ, กโรมิ? มคฺคกฺขายี, พฺราหฺมณ, ตถาคโต. มคฺคํ พุทฺโธ อาจิกฺขติ. อตฺตนา ปฏิปชฺชมานา มุจฺเจยฺยุนฺ”ติ. เอวมฺปิ น หิ อญฺญโมกฺขาติ— เต ทุปฺปมุญฺจา น หิ อญฺญโมกฺขา.
ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานา ติ. ปจฺฉา วุจฺจติ อนาคตํ, ปุเร วุจฺจติ อตีตํ. อปิ จ อตีตํ อุปาทาย อนาคตญฺจ ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ ปจฺฉา, อนาคตํ อุปาทาย อตีตญฺจ ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ ปุเร. กถํ ปุเร อเปกฺขํ กโรติ? “เอวํรูโป อโหสิํ อตีตมทฺธานนฺ”ติ ตตฺถ นนฺทิํ สมนฺนาเนติ. “เอวํเวทโน อโหสิํ… เอวํสญฺโญ อโหสิํ… เอวํสงฺขาโร อโหสิํ… เอวํวิญฺญาโณ อโหสิํ อตีตมทฺธานนฺ”ติ ตตฺถ นนฺทิํ สมนฺนาเนติ. เอวมฺปิ ปุเร อเปกฺขํ กโรติ.
อถ วา “อิติ เม จกฺขุ อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ รูปา”ติ— ตตฺถ ฉนฺทราคปฏิพทฺธํ โหติ วิญฺญาณํ. ฉนฺทราคปฏิพทฺธตฺตา วิญฺญาณสฺส ตทภินนฺทติ. ตทภินนฺทนฺโต เอวมฺปิ ปุเร อเปกฺขํ กโรติ. “อิติ เม โสตํ อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ สทฺทา”ติ …เป… “อิติ เม ฆานํ อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ คนฺธา”ติ… “อิติ เม ชิวฺหา อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ รสา”ติ… “อิติ เม กาโย อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ โผฏฺฐพฺพา”ติ… “อิติ เม มโน อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ ธมฺมา”ติ— ตตฺถ ฉนฺทราคปฏิพทฺธํ โหติ วิญฺญาณํ. ฉนฺทราคปฏิพทฺธตฺตา วิญฺญาณสฺส ตทภินนฺทติ. ตทภินนฺทนฺโต เอวมฺปิ ปุเร อเปกฺขํ กโรติ.
อถ วา ยานิสฺส ตานิ ปุพฺเพ มาตุคาเมน สทฺธิํ หสิตลปิตกีฬิตานิ ตทสฺสาเทติ ตํ นิกาเมติ, เตน จ วิตฺติํ อาปชฺชติ. เอวมฺปิ ปุเร อเปกฺขํ กโรติ.
กถํ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรติ? “เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธานนฺ”ติ ตตฺถ นนฺทิํ สมนฺนาเนติ. “เอวํเวทโน สิยํ… เอวํสญฺโญ สิยํ… เอวํสงฺขาโร สิยํ… เอวํวิญฺญาโณ สิยํ อนาคตมทฺธานนฺ”ติ ตตฺถ นนฺทิํ สมนฺนาเนติ. เอวมฺปิ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรติ.
อถ วา “อิติ เม จกฺขุ สิยา อนาคตมทฺธานํ, อิติ รูปา”ติ— อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ ปณิทหติ. เจตโส ปณิธานปจฺจยา ตทภินนฺทติ. ตทภินนฺทนฺโต เอวมฺปิ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรติ. “อิติ เม โสตํ สิยา อนาคตมทฺธานํ, อิติ สทฺทา”ติ… “อิติ เม ฆานํ สิยา อนาคตมทฺธานํ, อิติ คนฺธา”ติ… “อิติ เม ชิวฺหา สิยา อนาคตมทฺธานํ, อิติ รสา”ติ… “อิติ เม กาโย สิยา อนาคตมทฺธานํ, อิติ โผฏฺฐพฺพา”ติ… “อิติ เม มโน สิยา อนาคตมทฺธานํ, อิติ ธมฺมา”ติ— อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ ปณิทหติ. เจตโส ปณิธานปจฺจยา ตทภินนฺทติ. ตทภินนฺทนฺโต เอวมฺปิ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรติ.
อถ วา “อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวญฺญตโร วา”ติ— อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ ปณิทหติ. เจตโส ปณิธานปจฺจยา ตทภินนฺทติ. ตทภินนฺทนฺโต เอวมฺปิ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรตีติ— ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานา.
อิเม ว กาเม ปุริเม ว ชปฺปนฺ ติ. อิเม ว กาเม ติ ปจฺจุปฺปนฺเน ปญฺจ กามคุเณ อิจฺฉนฺตา สาทิยนฺตา ปตฺถยนฺตา ปิหยนฺตา อภิชปฺปนฺตา. ปุริเม ว ชปฺปนฺติ อตีเต ปญฺจ กามคุเณ ชปฺปนฺตา ปชปฺปนฺตา อภิชปฺปนฺตาติ— อิเม ว กาเม ปุริเม ว ชปฺปํ.
เตนาห ภควา—
“อิจฺฉานิทานา ภวสาตพทฺธา,
เต ทุปฺปมุญฺจา น หิ อญฺญโมกฺขา;
ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานา,
อิเม ว กาเม ปุริเม ว ชปฺปนฺ”ติ._
กาเมสุ คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหา,
อวทานิยา เต วิสเม นิวิฏฺฐา;
ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺติ,
กิํสู ภวิสฺสาม อิโต จุตาเส.
กาเมสุ คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหา ติ. กามา ติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา— วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ …เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา …เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. เคโธ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. กิเลสกาเมน วตฺถุกาเมสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ— กาเมสุ คิทฺธา.
ปสุตา ติ เยปิ กาเม เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ, ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา, ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตา. เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ …เป… ปริเยสนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา, ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตา. เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปฏิลภนฺติ… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ ปฏิลภนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา, ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตา. เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปริภุญฺชนฺติ… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ ปริภุญฺชนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา, ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตา. ยถา กลหการโก กลหปสุโต, กมฺมการโก กมฺมปสุโต, โคจเร จรนฺโต โคจรปสุโต, ฌายี ฌานปสุโต; เอวเมวํ เยปิ กาเม เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ, ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตา. เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ …เป… ปริเยสนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตา. เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปฏิลภนฺติ… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ ปฏิลภนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา, ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตา. เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปริภุญฺชนฺติ… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ ปริภุญฺชนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา, ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตา.
ปมูฬฺหา ติ เยภุเยฺยน เทวมนุสฺสา ปญฺจสุ กามคุเณสุ มุยฺหนฺติ สมฺมุยฺหนฺติ สมฺปมุยฺหนฺติ มูฬฺหา สมฺมูฬฺหา สมฺปมูฬฺหา อวิชฺชาย อนฺธีกตา อาวุตา นิวุตา โอวุตา ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตาติ— กาเมสุ คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหา.
อวทานิยา เต วิสเม นิวิฏฺฐา ติ. อวทานิยา ติ อวคจฺฉนฺตีติปิ อวทานิยา, มจฺฉริโนปิ วุจฺจนฺติ อวทานิยา, พุทฺธานํ สาวกานํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสิฏฺฐิํ นาทิยนฺตีติ— อวทานิยา. กถํ อวคจฺฉนฺตีติ อวทานิยา? นิรยํ คจฺฉนฺติ, ติรจฺฉานโยนิํ คจฺฉนฺติ, เปตฺติวิสยํ คจฺฉนฺตีติ, เอวํ อวคจฺฉนฺตีติ— อวทานิยา. กถํ มจฺฉริโน วุจฺจนฺติ อวทานิยา? ปญฺจ มจฺฉริยานิ— อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํ. ยํ เอวรูปํ มจฺฉริยํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกญฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส, อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ. อปิ จ ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, ธาตุมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, อายตนมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ คาโห. อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ. อิมินา มจฺฉริเยน อวทญฺญุตาย สมนฺนาคตา ชนา ปมตฺตา. เอวํ มจฺฉริโน วุจฺจนฺติ อวทานิยา. กถํ พุทฺธานํ สาวกานํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสิฏฺฐิํ นาทิยนฺตีติ— อวทานิยา? พุทฺธานํ สาวกานํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสิฏฺฐิํ น อาทิยนฺติ น สุสฺสูสนฺติ, น โสตํ โอทหนฺติ, น อญฺญา จิตฺตํ อุปฏฺฐเปนฺติ, อนสฺสวา อวจนกรา ปฏิโลมวุตฺติโน, อญฺเญเนว มุขํ กโรนฺติ. เอวํ พุทฺธานํ สาวกานํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสิฏฺฐิํ นาทิยนฺตีติ อวทานิยาติ— อวทานิยา.
เต วิสเม นิวิฏฺฐา ติ วิสเม กายกมฺเม นิวิฏฺฐา, วิสเม วจีกมฺเม นิวิฏฺฐา, วิสเม มโนกมฺเม นิวิฏฺฐา, วิสเม ปาณาติปาเต นิวิฏฺฐา, วิสเม อทินฺนาทาเน นิวิฏฺฐา, วิสเม กาเมสุมิจฺฉาจาเร นิวิฏฺฐา, วิสเม มุสาวาเท นิวิฏฺฐา, วิสมาย ปิสุณาย วาจาย… วิสมาย ผรุสาย วาจาย… วิสเม สมฺผปฺปลาเป… วิสมาย อภิชฺฌาย นิวิฏฺฐา, วิสเม พฺยาปาเท… วิสมาย มิจฺฉาทิฏฺฐิยา นิวิฏฺฐา, วิสเมสุ สงฺขาเรสุ นิวิฏฺฐา, วิสเมสุ ปญฺจสุ กามคุเณสุ นิวิฏฺฐา, วิสเมสุ ปญฺจสุ นีวรเณสุ นิวิฏฺฐา วินิวิฏฺฐา ปติฏฺฐิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ— อวทานิยา เต วิสเม นิวิฏฺฐา.
ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺตี ติ. ทุกฺขูปนีตา ติ ทุกฺขปฺปตฺตา ทุกฺขสมฺปตฺตา ทุกฺขูปคตา, มารปฺปตฺตา มารสมฺปตฺตา มารูปคตา, มรณปฺปตฺตา มรณสมฺปตฺตา มรณูปคตา. ปริเทวยนฺตี ติ ลปนฺติ ลาลปนฺติ, โสจนฺติ กิลมนฺติ ปริเทวนฺติ อุรตฺตาฬิํ กนฺทนฺติ สมฺโมหํ อาปชฺชนฺตีติ— ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺติ.
กิํสู ภวิสฺสาม อิโต จุตาเส ติ อิโต จุตา กิํ ภวิสฺสาม? เนรยิกา ภวิสฺสาม, ติรจฺฉานโยนิกา ภวิสฺสาม, เปตฺติวิสยิกา ภวิสฺสาม, มนุสฺสา ภวิสฺสาม, เทวา ภวิสฺสาม, รูปี ภวิสฺสาม, อรูปี ภวิสฺสาม, สญฺญี ภวิสฺสาม, อสญฺญี ภวิสฺสาม, เนวสญฺญีนาสญฺญี ภวิสฺสาม, “ภวิสฺสาม นุ โข มยํ อนาคตมทฺธานํ, นนุ โข ภวิสฺสาม อนาคตมทฺธานํ, กิํ นุ โข ภวิสฺสาม อนาคตมทฺธานํ, กถํ นุ โข ภวิสฺสาม อนาคตมทฺธานํ, กิํ หุตฺวา กิํ ภวิสฺสาม นุ โข มยํ อนาคตมทฺธานนฺ”ติ สํสยปกฺขนฺทา วิมติปกฺขนฺทา ทฺเวฬฺหกชาตา ลปนฺติ ลาลปนฺติ, โสจนฺติ กิลมนฺติ ปริเทวนฺติ อุรตฺตาฬิํ กนฺทนฺติ สมฺโมหํ อาปชฺชนฺตีติ— กิํสู ภวิสฺสาม อิโต จุตาเส.
เตนาห ภควา—
“กาเมสุ คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหา,
อวทานิยา เต วิสเม นิวิฏฺฐา;
ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺติ,
กิํสู ภวิสฺสาม อิโต จุตาเส”ติ.
ตสฺมา หิ สิกฺเขถ อิเธว ชนฺตุ,
ยํ กิญฺจิ ชญฺญา วิสมนฺติ โลเก;
น ตสฺส เหตู วิสมํ จเรยฺย,
อปฺปญฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีรา.
ตสฺมา หิ สิกฺเขถ อิเธว ชนฺตู ติ. ตสฺมา ติ ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา, เอตมาทีนวํ สมฺปสฺสมาโน กาเมสูติ— ตสฺมา. สิกฺเขถา ติ ติโสฺส สิกฺขา— อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปญฺญาสิกฺขา.
กตมา อธิสีลสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. ขุทฺทโก สีลกฺขนฺโธ, มหนฺโต สีลกฺขนฺโธ, สีลํ ปติฏฺฐา อาทิ จรณํ สํยโม สํวโร โมกฺขํ ปาโมกฺขํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา— อยํ อธิสีลสิกฺขา.
กตมา อธิจิตฺตสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ— “อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี”ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิํ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ— อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา.
กตมา อธิปญฺญาสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ ปญฺญวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปญฺญาย สมนฺนาคโต, อริยาย นิพฺเพธิกาย สมฺมาทุกฺขกฺขยคามินิยา. โส “อิทํ ทุกฺขนฺ”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อยํ ทุกฺขสมุทโย”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อยํ ทุกฺขนิโรโธ”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. “อิเม อาสวา”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อยํ อาสวสมุทโย”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อยํ อาสวนิโรโธ”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ— อยํ อธิปญฺญาสิกฺขา.
อิมา ติโสฺส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย, ชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปสฺสนฺโต สิกฺเขยฺย, ปจฺจเวกฺขนฺโต สิกฺเขยฺย, จิตฺตํ อธิฏฺฐหนฺโต สิกฺเขยฺย, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺเขยฺย, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต สิกฺเขยฺย, สติํ อุปฏฺฐเปนฺโต สิกฺเขยฺย, จิตฺตํ สมาทหนฺโต สิกฺเขยฺย, ปญฺญาย ปชานนฺโต สิกฺเขยฺย, อภิญฺเญยฺยํ อภิชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปริญฺเญยฺยํ ปริชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต สิกฺเขยฺย, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺเขยฺย, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺย.
อิธา ติ อิมิสฺสา ทิฏฺฐิยา อิมิสฺสา ขนฺติยา อิมิสฺสา รุจิยา อิมสฺมิํ อาทาเย อิมสฺมิํ ธมฺเม อิมสฺมิํ วินเย อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย อิมสฺมิํ ปาวจเน อิมสฺมิํ พฺรหฺมจริเย อิมสฺมิํ สตฺถุสาสเน อิมสฺมิํ อตฺตภาเว อิมสฺมิํ มนุสฺสโลเก— เตน วุจฺจติ อิธาติ. ชนฺตู ติ สตฺโต นโร …เป… มนุโชติ— ตสฺมา หิ สิกฺเขถ อิเธว ชนฺตุ.
ยํ กิญฺจิ ชญฺญา วิสมนฺติ โลเก ติ. ยํ กิญฺจี ติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิเสฺสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ— ยํ กิญฺจีติ. วิสมนฺติ ชญฺญา ติ วิสมํ กายกมฺมํ วิสมนฺติ ชาเนยฺย, วิสมํ วจีกมฺมํ วิสมนฺติ ชาเนยฺย, วิสมํ มโนกมฺมํ วิสมนฺติ ชาเนยฺย, วิสมํ ปาณาติปาตํ วิสโมติ ชาเนยฺย, วิสมํ อทินฺนาทานํ วิสมนฺติ ชาเนยฺย, วิสมํ กาเมสุมิจฺฉาจารํ วิสโมติ ชาเนยฺย, วิสมํ มุสาวาทํ วิสโมติ ชาเนยฺย, วิสมํ ปิสุณํ วาจํ วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสมํ ผรุสํ วาจํ วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสมํ สมฺผปฺปลาปํ วิสโมติ ชาเนยฺย, วิสมํ อภิชฺฌํ วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสมํ พฺยาปาทํ วิสโมติ ชาเนยฺย, วิสมํ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสเม สงฺขาเร วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสเม ปญฺจ กามคุเณ วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสเม ปญฺจ นีวรเณ วิสมาติ ชาเนยฺย อาชาเนยฺย วิชาเนยฺย ปฏิวิชาเนยฺย ปฏิวิชฺเฌยฺย. โลเก ติ อปายโลเก …เป… อายตนโลเกติ— ยํ กิญฺจิ ชญฺญา วิสมนฺติ โลเก.
น ตสฺส เหตู วิสมํ จเรยฺยา ติ. วิสมสฺส กายกมฺมสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส วจีกมฺมสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส มโนกมฺมสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส ปาณาติปาตสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส อทินฺนาทานสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส กาเมสุมิจฺฉาจารสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส มุสาวาทสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมาย ปิสุณาย วาจาย เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมาย ผรุสาย วาจาย เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส สมฺผปฺปลาปสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมาย อภิชฺฌาย เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส พฺยาปาทสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมาย มิจฺฉาทิฏฺฐิยา เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมานํ สงฺขารานํ เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมานํ ปญฺจนฺนํ กามคุณานํ เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมานํ ปญฺจนฺนํ นีวรณานํ เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมาย เจตนาย เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมาย ปตฺถนาย เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมาย ปณิธิยา เหตุ วิสมํ น จเรยฺย น อาจเรยฺย น สมาจเรยฺย น สมาทาย วตฺเตยฺยาติ— น ตสฺส เหตู วิสมํ จเรยฺย.
อปฺปญฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีรา ติ. ชีวิตนฺ ติ อายุ ฐิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนา ชีวิตํ ชีวิตินฺทฺริยํ. อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ อปฺปกํ ชีวิตํ— ฐิติปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํ, สรสปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํ. กถํ ฐิติปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ? อตีเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิตฺถ, น ชีวติ น ชีวิสฺสติ; อนาคเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิสฺสติ, น ชีวติ น ชีวิตฺถ; ปจฺจุปฺปนฺเน จิตฺตกฺขเณ ชีวติ, น ชีวิตฺถ น ชีวิสฺสติ.
“ชีวิตํ อตฺตภาโว จ,
สุขทุกฺขา จ เกวลา;
เอกจิตฺตสมายุตฺตา,
ลหุโส วตฺตเต ขโณ.
จุลฺลาสีติสหสฺสานิ,
กปฺปา ติฏฺฐนฺติ เย มรู;
น เตฺวว เตปิ ชีวนฺติ,
ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สํยุตา.
เย นิรุทฺธา มรนฺตสฺส,
ติฏฺฐมานสฺส วา อิธ;
สพฺเพปิ สทิสา ขนฺธา,
คตา อปฺปฏิสนฺธิกา.
อนนฺตรา จ เย ภคฺคา,
เย จ ภคฺคา อนาคตา;
ตทนฺตเร นิรุทฺธานํ,
เวสมํ นตฺถิ ลกฺขเณ.
อนิพฺพตฺเตน น ชาโต,
ปจฺจุปฺปนฺเนน ชีวติ;
จิตฺตภคฺคา มโต โลโก,
ปญฺญตฺติ ปรมตฺถิยา.
ยถา นินฺนา ปวตฺตนฺติ,
ฉนฺเทน ปริณามิตา;
อจฺฉินฺนธารา วตฺตนฺติ,
สฬายตนปจฺจยา.
อนิธานคตา ภคฺคา,
ปุญฺโช นตฺถิ อนาคเต;
นิพฺพตฺตา เย จ ติฏฺฐนฺติ,
อารคฺเค สาสปูปมา.
นิพฺพตฺตานญฺจ ธมฺมานํ,
ภงฺโค เนสํ ปุรกฺขโต;
ปโลกธมฺมา ติฏฺฐนฺติ,
ปุราเณหิ อมิสฺสิตา.
อทสฺสนโต อายนฺติ,
ภงฺคา คจฺฉนฺตฺยทสฺสนํ;
วิชฺชุปฺปาโทว อากาเส,
อุปฺปชฺชนฺติ วยนฺติ จา”ติ._
เอวํ ฐิติปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ.
กถํ สรสปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ? อสฺสาสูปนิพนฺธํ ชีวิตํ, ปสฺสาสูปนิพนฺธํ ชีวิตํ, อสฺสาสปสฺสาสูปนิพนฺธํ ชีวิตํ, มหาภูตูปนิพนฺธํ ชีวิตํ, กพฬีการาหารูปนิพนฺธํ ชีวิตํ, อุสฺมูปนิพนฺธํ ชีวิตํ, วิญฺญาณูปนิพนฺธํ ชีวิตํ. มูลมฺปิ อิเมสํ ทุพฺพลํ, ปุพฺพเหตูปิ อิเมสํ ทุพฺพลา. เย ปจฺจยา เตปิ ทุพฺพลา, เยปิ ปภาวิกา เตปิ ทุพฺพลา. สหภูปิ อิเมสํ ทุพฺพลา, สมฺปโยคาปิ อิเมสํ ทุพฺพลา, สหชาปิ อิเมสํ ทุพฺพลา, ยาปิ ปโยชิกา สาปิ ทุพฺพลา, อญฺญมญฺญํ อิเม นิจฺจทุพฺพลา, อญฺญมญฺญํ อนวฏฺฐิตา อิเม. อญฺญมญฺญํ ปริปาตยนฺติ อิเม, อญฺญมญฺญสฺส หิ นตฺถิ ตายิตา, น จาปิ ฐเปนฺติ อญฺญมญฺญํ อิเม. โยปิ นิพฺพตฺตโก โส น วิชฺชติ.
“น จ เกนจิ โกจิ หายติ,
คนฺธพฺพา จ อิเม หิ สพฺพโส;
ปุริเมหิ ปภาวิกา อิเม,
เยปิ ปภาวิกา เต ปุเร มตา;
ปุริมาปิ จ ปจฺฉิมาปิ จ,
อญฺญมญฺญํ น กทาจิ มทฺทสํสู”ติ.
เอวํ สรสปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ.
อปิ จ จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ ชีวิตํ อุปาทาย มนุสฺสานํ อปฺปกํ ชีวิตํ ปริตฺตกํ ชีวิตํ โถกํ ชีวิตํ ขณิกํ ชีวิตํ ลหุกํ ชีวิตํ อิตฺตรํ ชีวิตํ อนทฺธนียํ ชีวิตํ นจิรฏฺฐิติกํ ชีวิตํ. ตาวติํสานํ เทวานํ …เป… ยามานํ เทวานํ… ตุสิตานํ เทวานํ… นิมฺมานรตีนํ เทวานํ… ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ… พฺรหฺมกายิกานํ เทวานํ ชีวิตํ อุปาทาย มนุสฺสานํ อปฺปกํ ชีวิตํ ปริตฺตกํ ชีวิตํ โถกํ ชีวิตํ ขณิกํ ชีวิตํ ลหุกํ ชีวิตํ อิตฺตรํ ชีวิตํ อนทฺธนียํ ชีวิตํ นจิรฏฺฐิติกํ ชีวิตํ.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา—
“อปฺปมิทํ, ภิกฺขเว, มนุสฺสานํ อายุ. คมนิโย สมฺปราโย มนฺตาย โพทฺธพฺพํ, กตฺตพฺพํ กุสลํ, จริตพฺพํ พฺรหฺมจริยํ, นตฺถิ ชาตสฺส อมรณํ. โย, ภิกฺขเว, จิรํ ชีวติ โส วสฺสสตํ อปฺปํ วา ภิโยฺย.
อปฺปมายุ มนุสฺสานํ,
หีเฬยฺย นํ สุโปริโส;
จเรยฺยาทิตฺตสีโสว,
นตฺถิ มจฺจุสฺสนาคโม.
อจฺจยนฺติ อโหรตฺตา,
ชีวิตํ อุปรุชฺฌติ;
อายุ ขิยฺยติ มจฺจานํ,
กุนฺนทีนํว โอทกนฺ”ติ.
อปฺปญฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีรา ติ. ธีราติ ธีรา, ธิติมาติ ธีรา, ธิติสมฺปนฺนาติ ธีรา, ธีกตปาปาติ ธีรา. ธี วุจฺจติ ปญฺญา. ยา ปญฺญา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปุญฺญํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา ภูริ เมธา ปริณายิกา วิปสฺสนา สมฺปชญฺญํ ปโตโท ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ปญฺญาสตฺถํ ปญฺญาปาสาโท ปญฺญาอาโลโก ปญฺญาโอภาโส ปญฺญาปชฺโชโต ปญฺญารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ, ตาย ปญฺญาย สมนฺนาคตตฺตา ธีรา. อปิ จ ขนฺธธีรา ธาตุธีรา อายตนธีรา, ปฏิจฺจสมุปฺปาทธีรา สติปฏฺฐานธีรา สมฺมปฺปธานธีรา อิทฺธิปาทธีรา, อินฺทฺริยธีรา พลธีรา โพชฺฌงฺคธีรา มคฺคธีรา ผลธีรา นิพฺพานธีรา. เต ธีรา เอวมาหํสุ— “มนุสฺสานํ อปฺปกํ ชีวิตํ, ปริตฺตกํ ชีวิตํ, โถกํ ชีวิตํ, ขณิกํ ชีวิตํ, ลหุกํ ชีวิตํ, อิตฺตรํ ชีวิตํ, อนทฺธนียํ ชีวิตํ, นจิรฏฺฐิติกํ ชีวิตนฺ”ติ. เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ— อปฺปญฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีรา.
เตนาห ภควา—
“ตสฺมา หิ สิกฺเขถ อิเธว ชนฺตุ,
ยํ กิญฺจิ ชญฺญา วิสมนฺติ โลเก;
น ตสฺส เหตู วิสมํ จเรยฺย,
อปฺปญฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีรา”ติ.
ปสฺสามิ โลเก ปริผนฺทมานํ,
ปชํ อิมํ ตณฺหคตํ ภเวสุ;
หีนา นรา มจฺจุมุเข ลปนฺติ,
อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสุ.
ปสฺสามิ โลเก ปริผนฺทมานนฺ ติ. ปสฺสามี ติ มํสจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ, ทิพฺพจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ, ปญฺญาจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ, พุทฺธจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ, สมนฺตจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ ทกฺขามิ โอโลเกมิ นิชฺฌายามิ อุปปริกฺขามิ. โลเก ติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเก.
ปริผนฺทมานนฺ ติ ตณฺหาผนฺทนาย ผนฺทมานํ, ทิฏฺฐิผนฺทนาย ผนฺทมานํ, กิเลสผนฺทนาย ผนฺทมานํ, ปโยคผนฺทนาย ผนฺทมานํ, วิปากผนฺทนาย ผนฺทมานํ, ทุจฺจริตผนฺทนาย ผนฺทมานํ, รตฺตํ ราเคน ผนฺทมานํ, ทุฏฺฐํ โทเสน ผนฺทมานํ, มูฬฺหํ โมเหน ผนฺทมานํ, วินิพทฺธํ มาเนน ผนฺทมานํ, ปรามฏฺฐํ ทิฏฺฐิยา ผนฺทมานํ, วิกฺเขปคตํ อุทฺธจฺเจน ผนฺทมานํ, อนิฏฺฐงฺคตํ วิจิกิจฺฉาย ผนฺทมานํ, ถามคตํ อนุสเยหิ ผนฺทมานํ, ลาเภน ผนฺทมานํ, อลาเภน ผนฺทมานํ, ยเสน ผนฺทมานํ, อยเสน ผนฺทมานํ, ปสํสาย ผนฺทมานํ, นินฺทาย ผนฺทมานํ, สุเขน ผนฺทมานํ, ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, ชาติยา ผนฺทมานํ, ชราย ผนฺทมานํ, พฺยาธินา ผนฺทมานํ, มรเณน ผนฺทมานํ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาเสหิ ผนฺทมานํ, เนรยิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, ติรจฺฉานโยนิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, เปตฺติวิสยิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, มานุสิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, คพฺโภกฺกนฺติมูลเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, คพฺเภ ฐิติมูลเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, คพฺภา วุฏฺฐานมูลเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, ชาตสฺสูปนิพนฺธเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, ชาตสฺส ปราเธยฺยเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, อตฺตูปกฺกเมน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, ปรูปกฺกเมน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, ทุกฺขทุกฺเขน ผนฺทมานํ, สงฺขารทุกฺเขน ผนฺทมานํ, วิปริณามทุกฺเขน ผนฺทมานํ, จกฺขุโรเคน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, โสตโรเคน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, ฆานโรเคน ทุกฺเขน …เป… ชิวฺหาโรเคน… กายโรเคน… สีสโรเคน… กณฺณโรเคน… มุขโรเคน… ทนฺตโรเคน… กาเสน… สาเสน… ปินาเสน… ทาเหน… ชเรน… กุจฺฉิโรเคน… มุจฺฉาย… ปกฺขนฺทิกาย… สูลาย… วิสุจิกาย… กุฏฺเฐน… คณฺเฑน… กิลาเสน… โสเสน… อปมาเรน… ททฺทุยา… กณฺฑุยา… กจฺฉุยา… รขสาย… วิตจฺฉิกาย… โลหิเตน… ปิตฺเตน… มธุเมเหน… อํสาย… ปิฬกาย… ภคนฺทลาย… ปิตฺตสมุฏฺฐาเนน อาพาเธน… เสมฺหสมุฏฺฐาเนน อาพาเธน… วาตสมุฏฺฐาเนน อาพาเธน… สนฺนิปาติเกน อาพาเธน… อุตุปริณามเชน อาพาเธน… วิสมปริหารเชน อาพาเธน… โอปกฺกมิเกน อาพาเธน … กมฺมวิปากเชน อาพาเธน… สีเตน… อุเณฺหน… ชิฆจฺฉาย… ปิปาสาย… อุจฺจาเรน… ปสฺสาเวน… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผเสฺสน ทุกฺเขน… มาตุมรเณน ทุกฺเขน… ปิตุมรเณน ทุกฺเขน… ภาตุมรเณน ทุกฺเขน… ภคินิมรเณน ทุกฺเขน… ปุตฺตมรเณน ทุกฺเขน… ธีตุมรเณน ทุกฺเขน… ญาติพฺยสเนน… โภคพฺยสเนน… โรคพฺยสเนน… สีลพฺยสเนน… ทิฏฺฐิพฺยสเนน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ สมฺผนฺทมานํ วิปฺผนฺทมานํ เวธมานํ ปเวธมานํ สมฺปเวธมานํ ปสฺสามิ ทกฺขามิ โอโลเกมิ นิชฺฌายามิ อุปปริกฺขามีติ— ปสฺสามิ โลเก ปริผนฺทมานํ.
ปชํ อิมํ ตณฺหคตํ ภเวสู ติ. ปชา ติ สตฺตาธิวจนํ. ตณฺหา ติ รูปตณฺหา, สทฺทตณฺหา, คนฺธตณฺหา, รสตณฺหา, โผฏฺฐพฺพตณฺหา, ธมฺมตณฺหา. ตณฺหคตนฺ ติ ตณฺหาคตํ ตณฺหานุคตํ ตณฺหายานุสฏํ ตณฺหายาสนฺนํ ตณฺหาย ปาติตํ อภิภูตํ ปริยาทินฺนจิตฺตํ. ภเวสู ติ กามภเว รูปภเว อรูปภเวติ— ปชํ อิมํ ตณฺหคตํ ภเวสุ.
หีนา นรา มจฺจุมุเข ลปนฺตี ติ. หีนา นรา ติ หีนา นรา หีเนน กายกมฺเมน สมนฺนาคตาติ หีนา นรา, หีเนน วจีกมฺเมน สมนฺนาคตาติ หีนา นรา, หีเนน มโนกมฺเมน สมนฺนาคตาติ หีนา นรา, หีเนน ปาณาติปาเตน สมนฺนาคตาติ หีนา นรา, หีเนน อทินฺนาทาเนน… หีเนน กาเมสุมิจฺฉาจาเรน… หีเนน มุสาวาเทน… หีนาย ปิสุณาย วาจาย… หีนาย ผรุสาย วาจาย… หีเนน สมฺผปฺปลาเปน… หีนาย อภิชฺฌาย… หีเนน พฺยาปาเทน… หีนาย มิจฺฉาทิฏฺฐิยา… หีเนหิ สงฺขาเรหิ… หีเนหิ ปญฺจหิ กามคุเณหิ นีวรเณหิ… หีนาย เจตนาย… หีนาย ปตฺถนาย… หีนาย ปณิธิยา สมนฺนาคตาติ หีนา นรา หีนา นิหีนา โอหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตาติ— หีนา นรา. มจฺจุมุเข ลปนฺตี ติ. มจฺจุมุเข ติ มารมุเข มรณมุเข, มจฺจุปฺปตฺตา มจฺจุสมฺปตฺตา มจฺจูปาคตา, มารปฺปตฺตา มารสมฺปตฺตา มารูปาคตา, มรณปฺปตฺตา มรณสมฺปตฺตา มรณูปาคตา ลปนฺติ ลาลปนฺติ โสจนฺติ กิลมนฺติ ปริเทวนฺติ อุรตฺตาฬิํ กนฺทนฺติ สมฺโมหํ อาปชฺชนฺตีติ— หีนา นรา มจฺจุมุเข ลปนฺติ.
อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสู ติ. ตณฺหา ติ รูปตณฺหา …เป… ธมฺมตณฺหา. ภวาภเวสู ติ ภวาภเว กมฺมภเว ปุนพฺภเว กามภเว, กมฺมภเว กามภเว ปุนพฺภเว รูปภเว, กมฺมภเว รูปภเว ปุนพฺภเว อรูปภเว, กมฺมภเว อรูปภเว ปุนพฺภเว ปุนปฺปุนพฺภเว, ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุเนาปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา, อวีตตณฺหา อวิคตตณฺหา อจตฺตตณฺหา อวนฺตตณฺหา. อมุตฺตตณฺหา อปฺปหีนตณฺหา อปฺปฏินิสฺสฏฺฐตณฺหาติ— อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสุ.
เตนาห ภควา—
“ปสฺสามิ โลเก ปริผนฺทมานํ,
ปชํ อิมํ ตณฺหคตํ ภเวสุ;
หีนา นรา มจฺจุมุเข ลปนฺติ,
อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสู”ติ.
มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเน,
มจฺเฉว อปฺโปทเก ขีณโสเต;
เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺย,
ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโน.
มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเน ติ. มมตฺตา ติ ทฺเว มมตฺตา— ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฏฺฐิมมตฺตญฺจ. กตมํ ตณฺหามมตฺตํ? ยาวตา ตณฺหาสงฺขาเตน สีมกตํ มริยาทิกตํ โอธิกตํ ปริยนฺตกตํ ปริคฺคหิตํ มมายิตํ. อิทํ มมํ, เอตํ มมํ, เอตฺตกํ มมํ, เอตฺตาวตา มมํ, มม รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺฐพฺพา, อตฺถรณา ปาวุรณา ทาสิทาสา อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา เขตฺตํ วตฺถุ หิรญฺญํ สุวณฺณํ คามนิคมราชธานิโย รฏฺฐญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺฐาคารญฺจ, เกวลมฺปิ มหาปถวิํ ตณฺหาวเสน มมายติ. ยาวตา อฏฺฐสตํ ตณฺหาวิจริตํ, อิทํ ตณฺหามมตฺตํ.
กตมํ ทิฏฺฐิมมตฺตํ? วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ, ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺฐิ, ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ; ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ ทิฏฺฐิคหนํ ทิฏฺฐิกนฺตาโร ทิฏฺฐิวิสูกายิกํ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิกํ ทิฏฺฐิสํโยชนํ คาโห ปฏิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริเยสคฺคาโห วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห “อยาถาวกสฺมิํ ยาถาวกนฺ”ติ คาโห. ยาวตา ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตานิ, อิทํ ทิฏฺฐิมมตฺตํ. มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเน ติ มมายิตํ วตฺถุํ อจฺเฉทสํกิโนปิ ผนฺทนฺติ, อจฺฉินฺทนฺเตปิ ผนฺทนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ ผนฺทนฺติ, มมายิตํ วตฺถุํ วิปริณามสํกิโนปิ ผนฺทนฺติ, วิปริณามนฺเตปิ ผนฺทนฺติ, วิปริณเตปิ ผนฺทนฺติ ปผนฺทนฺติ สมฺผนฺทนฺติ วิปฺผนฺทนฺติ เวธนฺติ ปเวธนฺติ สมฺปเวธนฺติ. เอวํ ผนฺทมาเน ปผนฺทมาเน สมฺผนฺทมาเน วิปฺผนฺทมาเน เวธมาเน ปเวธมาเน สมฺปเวธมาเน ปสฺสถ ทกฺขถ โอโลเกถ นิชฺฌายถ อุปปริกฺขถาติ— มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเน.
มจฺเฉว อปฺโปทเก ขีณโสเต ติ. ยถา มจฺฉา อปฺโปทเก ปริตฺโตทเก อุทกปริยาทาเน กาเกหิ วา กุลเลหิ วา พลากาหิ วา ปริปาติยมานา อุกฺขิปิยมานา ขชฺชมานา ผนฺทนฺติ ปผนฺทนฺติ สมฺผนฺทนฺติ วิปฺผนฺทนฺติ เวธนฺติ ปเวธนฺติ สมฺปเวธนฺติ; เอวเมวํ ปชา มมายิตํ วตฺถุํ อจฺเฉทสํกิโนปิ ผนฺทนฺติ, อจฺฉินฺทนฺเตปิ ผนฺทนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ ผนฺทนฺติ, มมายิตํ วตฺถุํ วิปริณามสํกิโนปิ ผนฺทนฺติ, วิปริณามนฺเตปิ ผนฺทนฺติ, วิปริณเตปิ ผนฺทนฺติ ปผนฺทนฺติ สมฺผนฺทนฺติ วิปฺผนฺทนฺติ เวธนฺติ ปเวธนฺติ สมฺปเวธนฺตีติ— มจฺเฉว อปฺโปทเก ขีณโสเต.
เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺยา ติ. เอตํ อาทีนวํ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา มมตฺเตสูติ— เอตมฺปิ ทิสฺวา. อมโม จเรยฺยา ติ มมตฺตา ติ ทฺเว มมตฺตา— ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฏฺฐิมมตฺตญฺจ …เป… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ …เป… อิทํ ทิฏฺฐิมมตฺตํ. ตณฺหามมตฺตํ ปหาย ทิฏฺฐิมมตฺตํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ อมมายนฺโต โสตํ อมมายนฺโต ฆานํ อมมายนฺโต ชิวฺหํ อมมายนฺโต กายํ อมมายนฺโต มนํ อมมายนฺโต รูเป… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ… ธมฺเม… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ… รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ… กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สญฺญาภวํ… อสญฺญาภวํ… เนวสญฺญานาสญฺญาภวํ… เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปญฺจโวการภวํ… อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพ ธมฺเม อมมายนฺโต อคณฺหนฺโต อปรามสนฺโต อนภินิวิสนฺโต จเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ— เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺย.
ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโน ติ. ภเวสู ติ กามภเว รูปภเว อรูปภเว. อาสตฺติ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโน ติ. ภเวสุ อาสตฺติํ อกุพฺพมาโน, ฉนฺทํ เปมํ ราคํ ขนฺติํ อกุพฺพมาโน อชนยมาโน อสญฺชนยมาโน อนิพฺพตฺตยมาโน อนภินิพฺพตฺตยมาโนติ— ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโน.
เตนาห ภควา—
“มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเน,
มจฺเฉว อปฺโปทเก ขีณโสเต;
เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺย,
ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโน”ติ.
อุโภสุ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ,
ผสฺสํ ปริญฺญาย อนานุคิทฺโธ;
ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโน,
น ลิมฺปตี ทิฏฺฐสุเตสุ ธีโร.
อุโภสุ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทนฺ ติ. อนฺตา ติ ผโสฺส เอโก อนฺโต ผสฺสสมุทโย ทุติโย อนฺโต, อตีโต เอโก อนฺโต อนาคโต ทุติโย อนฺโต, สุขา เวทนา เอโก อนฺโต ทุกฺขา เวทนา ทุติโย อนฺโต, นามํ เอโก อนฺโต รูปํ ทุติโย อนฺโต, ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ เอโก อนฺโต ฉ พาหิรานิ อายตนานิ ทุติโย อนฺโต, สกฺกาโย เอโก อนฺโต สกฺกายสมุทโย ทุติโย อนฺโต. ฉนฺโท ติ โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามเสฺนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ. อุโภสุ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทนฺ ติ อุโภสุ อนฺเตสุ ฉนฺทํ วิเนยฺย ปฏิวิเนยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ— อุโภสุ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ.
ผสฺสํ ปริญฺญาย อนานุคิทฺโธ ติ. ผโสฺส ติ จกฺขุสมฺผโสฺส โสตสมฺผโสฺส ฆานสมฺผโสฺส ชิวฺหาสมฺผโสฺส กายสมฺผโสฺส มโนสมฺผโสฺส, อธิวจนสมฺผโสฺส, ปฏิฆสมฺผโสฺส, สุขเวทนีโย สมฺผโสฺส ทุกฺขเวทนีโย สมฺผโสฺส อทุกฺขมสุขเวทนีโย สมฺผโสฺส, กุสโล ผโสฺส อกุสโล ผโสฺส อพฺยากโต ผโสฺส, กามาวจโร ผโสฺส รูปาวจโร ผโสฺส อรูปาวจโร ผโสฺส, สุญฺญโต ผโสฺส อนิมิตฺโต ผโสฺส อปฺปณิหิโต ผโสฺส, โลกิโย ผโสฺส โลกุตฺตโร ผโสฺส, อตีโต ผโสฺส อนาคโต ผโสฺส ปจฺจุปฺปนฺโน ผโสฺส, โย เอวรูโป ผโสฺส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ— อยํ วุจฺจติ ผโสฺส.
ผสฺสํ ปริญฺญายา ติ ผสฺสํ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวา— ญาตปริญฺญาย, ตีรณปริญฺญาย, ปหานปริญฺญาย. กตมา ญาตปริญฺญา? ผสฺสํ ชานาติ— อยํ จกฺขุสมฺผโสฺส, อยํ โสตสมฺผโสฺส, อยํ ฆานสมฺผโสฺส, อยํ ชิวฺหาสมฺผโสฺส, อยํ กายสมฺผโสฺส, อยํ มโนสมฺผโสฺส, อยํ อธิวจนสมฺผโสฺส, อยํ ปฏิฆสมฺผโสฺส, อยํ สุขเวทนีโย ผโสฺส, อยํ ทุกฺขเวทนีโย ผโสฺส, อยํ อทุกฺขมสุขเวทนีโย ผโสฺส, อยํ กุสโล ผโสฺส, อยํ อกุสโล ผโสฺส, อยํ อพฺยากโต ผโสฺส, อยํ กามาวจโร ผโสฺส, อยํ รูปาวจโร ผโสฺส, อยํ อรูปาวจโร ผโสฺส, อยํ สุญฺญโต ผโสฺส, อยํ อนิมิตฺโต ผโสฺส, อยํ อปฺปณิหิโต ผโสฺส, อยํ โลกิโย ผโสฺส, อยํ โลกุตฺตโร ผโสฺส, อยํ อตีโต ผโสฺส, อยํ อนาคโต ผโสฺส, อยํ ปจฺจุปฺปนฺโน ผโสฺสติ ชานาติ ปสฺสติ— อยํ ญาตปริญฺญา.
กตมา ตีรณปริญฺญา? เอวํ ญาตํ กตฺวา ผสฺสํ ตีเรติ. อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต อีติโต อุปทฺทวโต ภยโต อุปสคฺคโต จลโต ปภงฺคุโต อธุวโต อตาณโต อเลณโต อสรณโต ริตฺตโต ตุจฺฉโต สุญฺญโต อนตฺตโต อาทีนวโต วิปริณามธมฺมโต อสารกโต อฆมูลโต วธกโต วิภวโต สาสวโต สงฺขตโต มารามิสโต ชาติชราพฺยาธิมรณธมฺมโต โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมโต สํกิเลสธมฺมโต สมุทยโต อตฺถงฺคมโต อสฺสาทโต อาทีนวโต นิสฺสรณโต ตีเรติ— อยํ ตีรณปริญฺญา.
กตมา ปหานปริญฺญา? เอวํ ตีรยิตฺวา ผเสฺส ฉนฺทราคํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺติํ กโรติ อนภาวํ คเมติ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “โย, ภิกฺขเว, ผเสฺสสุ ฉนฺทราโค ตํ ปชหถ. เอวํ โส ผโสฺส ปหีโน ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํ กโต อายติํ อนุปฺปาทธมฺโม”ติ— อยํ ปหานปริญฺญา. ผสฺสํ ปริญฺญายา ติ. ผสฺสํ อิมาหิ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวา. อนานุคิทฺโธ ติ. เคโธ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ยเสฺสโส เคโธ ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก ญาณคฺคินา ทฑฺโฒ, โส วุจฺจติ อคิทฺโธ. โส รูเป อคิทฺโธ สทฺเท อคิทฺโธ คนฺเธ อคิทฺโธ รเส อคิทฺโธ โผฏฺฐพฺเพ อคิทฺโธ กุเล… คเณ… อาวาเส… ลาเภ… ยเส… ปสํสาย… สุเข… จีวเร… ปิณฺฑปาเต… เสนาสเน… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร กามธาตุยา… รูปธาตุยา… อรูปธาตุยา… กามภเว… รูปภเว… อรูปภเว… สญฺญาภเว… อสญฺญาภเว… เนวสญฺญานาสญฺญาภเว… เอกโวการภเว… จตุโวการภเว… ปญฺจโวการภเว… อตีเต… อนาคเต… ปจฺจุปฺปนฺเน… ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ อคิทฺโธ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺโฌสนฺโน วีตเคโธ วิคตเคโธ จตฺตเคโธ วนฺตเคโธ มุตฺตเคโธ ปหีนเคโธ ปฏินิสฺสฏฺฐเคโธ วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺฐราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ— ผสฺสํ ปริญฺญาย อนานุคิทฺโธ.
ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโน ติ. ยทิ ติ ยํ. อตฺตครหี ติ ทฺวีหิ การเณหิ อตฺตานํ ครหติ— กตตฺตา จ อกตตฺตา จ. กถํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อตฺตานํ ครหติ? กตํ เม กายทุจฺจริตํ, อกตํ เม กายสุจริตนฺติ— อตฺตานํ ครหติ. กตํ เม วจีทุจฺจริตํ, อกตํ เม วจีสุจริตนฺติ— อตฺตานํ ครหติ. กตํ เม มโนทุจฺจริตํ, อกตํ เม มโนสุจริตนฺติ— อตฺตานํ ครหติ. กโต เม ปาณาติปาโต, อกตา เม ปาณาติปาตา เวรมณีติ— อตฺตานํ ครหติ. กตํ เม อทินฺนาทานํ, อกตา เม อทินฺนาทานา เวรมณีติ— อตฺตานํ ครหติ. กโต เม กาเมสุมิจฺฉาจาโร, อกตา เม กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณีติ— อตฺตานํ ครหติ. กโต เม มุสาวาโท, อกตา เม มุสาวาทา เวรมณีติ— อตฺตานํ ครหติ. กตา เม ปิสุณา วาจา, อกตา เม ปิสุณาย วาจาย เวรมณีติ— อตฺตานํ ครหติ. กตา เม ผรุสา วาจา, อกตา เม ผรุสาย วาจาย เวรมณีติ— อตฺตานํ ครหติ. กโต เม สมฺผปฺปลาโป, อกตา เม สมฺผปฺปลาปา เวรมณีติ— อตฺตานํ ครหติ. กตา เม อภิชฺฌา, อกตา เม อนภิชฺฌาติ— อตฺตานํ ครหติ. กโต เม พฺยาปาโท, อกโต เม อพฺยาปาโทติ— อตฺตานํ ครหติ. กตา เม มิจฺฉาทิฏฺฐิ, อกตา เม สมฺมาทิฏฺฐีติ— อตฺตานํ ครหติ. เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อตฺตานํ ครหติ. อถ วา สีเลสุมฺหิ น ปริปูรการีติ— อตฺตานํ ครหติ. อินฺทฺริเยสุมฺหิ อคุตฺตทฺวาโรติ— อตฺตานํ ครหติ. โภชเนมฺหิ อมตฺตญฺญูติ— อตฺตานํ ครหติ. ชาคริยํ อนนุยุตฺโตติ— อตฺตานํ ครหติ. สติสมฺปชญฺเญน อสมนฺนาคโตติ— อตฺตานํ ครหติ. อภาวิตา เม จตฺตาโร สติปฏฺฐานาติ— อตฺตานํ ครหติ. อภาวิตา เม จตฺตาโร สมฺมปฺปธานาติ— อตฺตานํ ครหติ. อภาวิตา เม จตฺตาโร อิทฺธิปาทาติ— อตฺตานํ ครหติ. อภาวิตานิ เม ปญฺจินฺทฺริยานีติ— อตฺตานํ ครหติ. อภาวิตานิ เม ปญฺจ พลานีติ— อตฺตานํ ครหติ. อภาวิตา เม สตฺต โพชฺฌงฺคาติ— อตฺตานํ ครหติ. อภาวิโต เม อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโคติ— อตฺตานํ ครหติ. ทุกฺขํ เม อปริญฺญาตนฺติ— อตฺตานํ ครหติ. สมุทโย เม อปฺปหีโนติ— อตฺตานํ ครหติ. มคฺโค เม อภาวิโตติ— อตฺตานํ ครหติ. นิโรโธ เม อสจฺฉิกโตติ— อตฺตานํ ครหติ. เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อตฺตานํ ครหติ. เอวํ อตฺตครหิตํ กมฺมํ อกุพฺพมาโน อชนยมาโน อสญฺชนยมาโน อนิพฺพตฺตยมาโน อนภินิพฺพตฺตยมาโนติ— ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโน. น ลิมฺปตี ทิฏฺฐสุเตสุ ธีโร ติ. เลโป ติ ทฺเว เลปา— ตณฺหาเลโป จ ทิฏฺฐิเลโป จ …เป… อยํ ตณฺหาเลโป …เป… อยํ ทิฏฺฐิเลโป. ธีโร ติ ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวี. ธีโร ตณฺหาเลปํ ปหาย ทิฏฺฐิเลปํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา ทิฏฺเฐ น ลิมฺปติ, สุเต น ลิมฺปติ, มุเต น ลิมฺปติ, วิญฺญาเต น ลิมฺปติ, น ปลิมฺปติ, น อุปลิมฺปติ. อลิตฺโต อปลิตฺโต อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ— น ลิมฺปตี ทิฏฺฐสุเตสุ ธีโรติ.
เตนาห ภควา—
“อุโภสุ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ,
ผสฺสํ ปริญฺญาย อนานุคิทฺโธ;
ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโน,
น ลิมฺปตี ทิฏฺฐสุเตสุ ธีโร”ติ.
สญฺญํ ปริญฺญา วิตเรยฺย โอฆํ,
ปริคฺคเหสุ มุนิ โนปลิตฺโต;
อพฺพูฬฺหสโลฺล จรมปฺปมตฺโต,
นาสีสตี โลกมิมํ ปรญฺจ.
สญฺญํ ปริญฺญา วิตเรยฺย โอฆนฺ ติ. สญฺญา ติ กามสญฺญา พฺยาปาทสญฺญา วิหิํสาสญฺญา เนกฺขมฺมสญฺญา อพฺยาปาทสญฺญา อวิหิํสาสญฺญา รูปสญฺญา สทฺทสญฺญา คนฺธสญฺญา รสสญฺญา โผฏฺฐพฺพสญฺญา ธมฺมสญฺญา— ยา เอวรูปา สญฺญา สญฺชนนา สญฺชานิตตฺตํ— อยํ วุจฺจติ สญฺญา. สญฺญํ ปริญฺญา ติ สญฺญํ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวา— ญาตปริญฺญาย, ตีรณปริญฺญาย, ปหานปริญฺญาย.
กตมา ญาตปริญฺญา? สญฺญํ ชานาติ— อยํ กามสญฺญา, อยํ พฺยาปาทสญฺญา, อยํ วิหิํสาสญฺญา, อยํ เนกฺขมฺมสญฺญา, อยํ อพฺยาปาทสญฺญา, อยํ อวิหิํสาสญฺญา, อยํ รูปสญฺญา, อยํ สทฺทสญฺญา, อยํ คนฺธสญฺญา, อยํ รสสญฺญา, อยํ โผฏฺฐพฺพสญฺญา, อยํ ธมฺมสญฺญาติ ชานาติ ปสฺสติ— อยํ ญาตปริญฺญา.
กตมา ตีรณปริญฺญา? เอวํ ญาตํ กตฺวา สญฺญํ ตีเรติ. อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต อีติโต อุปทฺทวโต ภยโต อุปสคฺคโต จลโต ปภงฺคุโต …เป… สมุทยโต อตฺถงฺคมโต อสฺสาทโต อาทีนวโต นิสฺสรณโต ตีเรติ— อยํ ตีรณปริญฺญา.
กตมา ปหานปริญฺญา? เอวํ ตีรยิตฺวา สญฺญาย ฉนฺทราคํ ปชหติ วิโนเทติ อนภาวํ คเมติ. วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา— “โย, ภิกฺขเว, สญฺญาย ฉนฺทราโค, ตํ ปชหถ. เอวํ สา สญฺญา ปหีนา ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํ กตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา”ติ— อยํ ปหานปริญฺญา. สญฺญํ ปริญฺญา ติ สญฺญํ อิมาหิ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวา. วิตเรยฺย โอฆนฺ ติ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฐฆํ อวิชฺโชฆํ ตเรยฺย อุตฺตเรยฺย ปตเรยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺยาติ— สญฺญํ ปริญฺญา วิตเรยฺย โอฆํ.
ปริคฺคเหสุ มุนิ โนปลิตฺโต ติ. ปริคฺคหา ติ ทฺเว ปริคฺคหา— ตณฺหาปริคฺคโห จ ทิฏฺฐิปริคฺคโห จ …เป… อยํ ตณฺหาปริคฺคโห …เป… อยํ ทิฏฺฐิปริคฺคโห. มุนี ติ. โมนํ วุจฺจติ ญาณํ. ยา ปญฺญา ปชานนา …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ, เตน ญาเณน สมนฺนาคโต มุนิ โมนปฺปตฺโตติ. ตีณิ โมเนยฺยานิ— กายโมเนยฺยํ, วจีโมเนยฺยํ, มโนโมเนยฺยํ.
กตมํ กายโมเนยฺยํ? ติวิธานํ กายทุจฺจริตานํ ปหานํ กายโมเนยฺยํ, ติวิธํ กายสุจริตํ กายโมเนยฺยํ, กายารมฺมเณ ญาณํ กายโมเนยฺยํ, กายปริญฺญา กายโมเนยฺยํ, ปริญฺญาสหคโต มคฺโค กายโมเนยฺยํ, กาเย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ กายโมเนยฺยํ, กายสงฺขารนิโรโธ จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ กายโมเนยฺยํ— อิทํ กายโมเนยฺยํ.
กตมํ วจีโมเนยฺยํ? จตุพฺพิธานํ วจีทุจฺจริตานํ ปหานํ วจีโมเนยฺยํ, จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํ วจีโมเนยฺยํ, วาจารมฺมเณ ญาณํ วจีโมเนยฺยํ, วาจาปริญฺญา วจีโมเนยฺยํ, ปริญฺญาสหคโต มคฺโค วจีโมเนยฺยํ, วาจาย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ วจีโมเนยฺยํ, วจีสงฺขารนิโรโธ ทุติยชฺฌานสมาปตฺติ วจีโมเนยฺยํ— อิทํ วจีโมเนยฺยํ.
กตมํ มโนโมเนยฺยํ? ติวิธานํ มโนทุจฺจริตานํ ปหานํ มโนโมเนยฺยํ, ติวิธํ มโนสุจริตํ มโนโมเนยฺยํ, จิตฺตารมฺมเณ ญาณํ มโนโมเนยฺยํ, จิตฺตปริญฺญา มโนโมเนยฺยํ, ปริญฺญาสหคโต มคฺโค มโนโมเนยฺยํ, จิตฺเต ฉนฺทราคสฺส ปหานํ มโนโมเนยฺยํ, จิตฺตสงฺขารนิโรโธ สญฺญาเวทยิตนิโรธํ มโนโมเนยฺยํ— อิทํ มโนโมเนยฺยํ.
“กายมุนิํ วาจามุนิํ,
มโนมุนิมนาสวํ;
มุนิํ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ,
อาหุ สพฺพปฺปหายินํ.
กายมุนิํ วาจามุนิํ,
มโนมุนิมนาสวํ;
มุนิํ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ,
อาหุ นินฺหาตปาปกนฺ”ติ.
อิเมหิ ตีหิ โมเนเยฺยหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตา ฉ มุนิโน— อคารมุนิโน, อนคารมุนิโน, เสขมุนิโน, อเสขมุนิโน, ปจฺเจกมุนิโน, มุนิมุนิโนติ. กตเม อคารมุนิโน? เย เต อคาริกา ทิฏฺฐปทา วิญฺญาตสาสนา— อิเม อคารมุนิโน. กตเม อนคารมุนิโน? เย เต ปพฺพชิตา ทิฏฺฐปทา วิญฺญาตสาสนา— อิเม อนคารมุนิโน. สตฺต เสขา เสขมุนิโน. อรหนฺโต อเสขมุนิโน. ปจฺเจกพุทฺธา ปจฺเจกมุนิโน. มุนิมุนิโน วุจฺจนฺติ ตถาคตา อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา.
“น โมเนน มุนี โหติ,
มูฬฺหรูโป อวิทฺทสุ;
โย จ ตุลํว ปคฺคยฺห,
วรมาทาย ปณฺฑิโต.
ปาปานิ ปริวชฺเชติ,
ส มุนี เตน โส มุนิ;
โย มุนาติ อุโภ โลเก,
มุนิ เตน ปวุจฺจติ.
อสตญฺจ สตญฺจ ญตฺวา ธมฺมํ,
อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก;
เทวมนุเสฺสหิ ปูชนีโย,
สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนี”ติ.
เลปา ติ ทฺเว เลปา— ตณฺหาเลโป จ ทิฏฺฐิเลโป จ …เป… อยํ ตณฺหาเลโป …เป… อยํ ทิฏฺฐิเลโป. มุนิ ตณฺหาเลปํ ปหาย ทิฏฺฐิเลปํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา ปริคฺคเหสุ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ. อลิตฺโต อปลิตฺโต อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ— ปริคฺคเหสุ มุนิ โนปลิตฺโต.
อพฺพูฬฺหสโลฺล จรมปฺปมตฺโต ติ. สลฺลนฺ ติ สตฺต สลฺลานิ— ราคสลฺลํ, โทสสลฺลํ, โมหสลฺลํ, มานสลฺลํ, ทิฏฺฐิสลฺลํ, โสกสลฺลํ, กถํกถาสลฺลํ. ยเสฺสเต สลฺลา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อพฺพูฬฺหสโลฺล อพฺพหิตสโลฺล อุทฺธตสโลฺล สมุทฺธตสโลฺล อุปฺปาฏิตสโลฺล สมุปฺปาฏิตสโลฺล จตฺตสโลฺล วนฺตสโลฺล มุตฺตสโลฺล ปหีนสโลฺล ปฏินิสฺสฏฺฐสโลฺล นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ— อพฺพูฬฺหสโลฺล.
จรนฺ ติ จรนฺโต วิหรนฺโต อิริยนฺโต วตฺตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโต. อปฺปมตฺโต ติ สกฺกจฺจการี สาตจฺจการี อฏฺฐิตการี อโนลีนวุตฺติโก อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺโท อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสุ. “กถาหํ อปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ, ปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ตตฺถ ตตฺถ ปญฺญาย อนุคฺคเณฺหยฺยนฺ”ติ โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุโสฺสฬฺหี จ อปฺปฏิวานี จ สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺฐานํ อนุโยโค อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสุ. “กถาหํ อปริปูรํ วา สมาธิกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ, ปริปูรํ วา สมาธิกฺขนฺธํ ตตฺถ ตตฺถ ปญฺญาย อนุคฺคเณฺหยฺยํ …เป… กุสเลสุ ธมฺเมสุ. “กถาหํ อปริปูรํ วา ปญฺญากฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ… วิมุตฺติกฺขนฺธํ… วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ, ปริปูรํ วา วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ ตตฺถ ตตฺถ ปญฺญาย อนุคฺคเณฺหยฺยนฺ”ติ โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุโสฺสฬฺหี จ อปฺปฏิวานี จ สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺฐานํ อนุโยโค อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสุ. “กถาหํ อปริญฺญาตํ วา ทุกฺขํ ปริชาเนยฺยํ, อปฺปหีเน วา กิเลเส ปชเหยฺยํ, อภาวิตํ วา มคฺคํ ภาเวยฺยํ, อสจฺฉิกตํ วา นิโรธํ สจฺฉิกเรยฺยนฺ”ติ โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุโสฺสฬฺหี จ อปฺปฏิวานี จ สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺฐานํ อนุโยโค อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสูติ— อพฺพูฬฺหสโลฺล จรมปฺปมตฺโต.
นาสีสตี โลกมิมํ ปรญฺจา ติ อิมํ โลกํ นาสีสติ สกตฺตภาวํ, ปรโลกํ นาสีสติ ปรตฺตภาวํ; อิมํ โลกํ นาสีสติ สกรูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณํ, ปรํ โลกํ นาสีสติ ปรรูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณํ; อิมํ โลกํ นาสีสติ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ, ปรํ โลกํ นาสีสติ ฉ พาหิรานิ อายตนานิ; อิมํ โลกํ นาสีสติ มนุสฺสโลกํ, ปรํ โลกํ นาสีสติ เทวโลกํ. อิมํ โลกํ นาสีสติ กามธาตุํ, ปรํ โลกํ นาสีสติ รูปธาตุํ อรูปธาตุํ; อิมํ โลกํ นาสีสติ กามธาตุํ รูปธาตุํ, ปรํ โลกํ นาสีสติ อรูปธาตุํ. ปุน คติํ วา อุปปตฺติํ วา ปฏิสนฺธิํ วา ภวํ วา สํสารํ วา วฏฺฏํ วา นาสีสติ น อิจฺฉติ น สาทิยติ น ปตฺเถติ น ปิเหติ นาติชปฺปตีติ— นาสีสตี โลกมิมํ ปรญฺจาติ.
เตนาห ภควา—
“สญฺญํ ปริญฺญา วิตเรยฺย โอฆํ,
ปริคฺคเหสุ มุนิ โนปลิตฺโต;
อพฺพูฬฺหสโลฺล จรมปฺปมตฺโต,
นาสีสตี โลกมิมํ ปรญฺจา”ติ.
คุหฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทโส ทุติโย.