1.3 ทุฏฺฐฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทส
อถ ทุฏฺฐฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ—
วทนฺติ เว ทุฏฺฐมนาปิ เอเก,
อโถปิ เว สจฺจมนา วทนฺติ;
วาทญฺจ ชาตํ มุนิ โน อุเปติ,
ตสฺมา มุนี นตฺถิ ขิโล กุหิญฺจิ.
วทนฺติ เว ทุฏฺฐมนาปิ เอเก ติ เต ติตฺถิยา ทุฏฺฐมนา ปทุฏฺฐมานา วิรุทฺธมนา ปฏิวิรุทฺธมนา อาหตมนา ปจฺจาหตมนา อาฆาติตมนา ปจฺจาฆาติตมนา วทนฺติ อุปวทนฺติ ภควนฺตญฺจ ภิกฺขุสํฆญฺจ อภูเตนาติ— วทนฺติ เว ทุฏฺฐมนาปิ เอเก.
อโถปิ เว สจฺจมนา วทนฺตี ติ เย เตสํ ติตฺถิยานํ สทฺทหนฺตา โอกปฺเปนฺตา อธิมุจฺจนฺตา สจฺจมนา สจฺจสญฺญิโน ภูตมนา ภูตสญฺญิโน ตถมนา ตถสญฺญิโน ยาถาวมนา ยาถาวสญฺญิโน อวิปรีตมนา อวิปรีตสญฺญิโน วทนฺติ อุปวทนฺติ ภควนฺตญฺจ ภิกฺขุสํฆญฺจ อภูเตนาติ— อโถปิ เว สจฺจมนา วทนฺติ.
วาทญฺจ ชาตํ มุนิ โน อุเปตี ติ. โส วาโท ชาโต โหติ สญฺชาโต นิพฺพตฺโต อภินิพฺพตฺโต ปาตุภูโต ปรโตโฆโส อกฺโกโส อุปวาโท ภควโต จ ภิกฺขุสํฆสฺส จ อภูเตนาติ— วาทญฺจ ชาตํ. มุนิ โน อุเปตี ติ. มุนี ติ. โมนํ วุจฺจติ ญาณํ. ยา ปญฺญา ปชานนา อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ, เตน ญาเณน สมนฺนาคโต มุนิ โมนปฺปตฺโต …เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. โย วาทํ อุเปติ โส ทฺวีหิ การเณหิ วาทํ อุเปติ— การโก การกตาย วาทํ อุเปติ, อถ วา วุจฺจมาโน อุปวทิยมาโน กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติตฺถียติ โกปญฺจ โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตุกโรติ. อการโกมฺหีติ โย วาทํ อุเปติ โส อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ วาทํ อุเปติ. มุนิ ทฺวีหิ การเณหิ วาทํ น อุเปติ— อการโก มุนิ อการกตาย วาทํ น อุเปติ, อถ วา วุจฺจมาโน อุปวทิยมาโน น กุปฺปติ น พฺยาปชฺชติ น ปติตฺถียติ น โกปญฺจ โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตุกโรติ. อการโกมฺหีติ มุนิ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ วาทํ น อุเปติ น อุปคจฺฉติ น คณฺหาติ น ปรามสติ น อภินิวิสตีติ— วาทญฺจ ชาตํ มุนิ โน อุเปติ.
ตสฺมา มุนี นตฺถิ ขิโล กุหิญฺจี ติ. ตสฺมา ติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานํ มุนิโน อาหตจิตฺตตา ขิลชาตตาปิ นตฺถิ. ปญฺจปิ เจโตขิลา นตฺถิ, ตโยปิ ขิลา นตฺถิ. ราคขิโล โทสขิโล โมหขิโล นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก ญาณคฺคินา ทฑฺโฒ. กุหิญฺจี ติ กุหิญฺจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ— ตสฺมา มุนี นตฺถิ ขิโล กุหิญฺจีติ.
เตนาห ภควา—
“วทนฺติ เว ทุฏฺฐมนาปิ เอเก,
อโถปิ เว สจฺจมนา วทนฺติ;
วาทญฺจ ชาตํ มุนิ โน อุเปติ,
ตสฺมา มุนี นตฺถิ ขิโล กุหิญฺจี”ติ.
สกญฺหิ ทิฏฺฐิํ กถมจฺจเยยฺย,
ฉนฺทานุนีโต รุจิยา นิวิฏฺโฐ;
สยํ สมตฺตานิ ปกุพฺพมาโน,
ยถา หิ ชาเนยฺย ตถา วเทยฺย.
สกญฺหิ ทิฏฺฐิํ กถมจฺจเยยฺยา ติ. ยํ เต ติตฺถิยา สุนฺทริปริพฺพาชิกํ หนฺตฺวา สมณานํ สกฺยปุตฺติยานํ อวณฺณํ ปกาสยิตฺวา “เอวํ เอตํ ลาภํ ยสสกฺการํ สมฺมานํ ปจฺจาหริสฺสามา”ติ เต เอวํทิฏฺฐิกา เอวํขนฺติกา เอวํรุจิกา เอวํลทฺธิกา เอวํอชฺฌาสยา เอวํอธิปฺปายา, เต นาสกฺขิํสุ สกํ ทิฏฺฐิํ สกํ ขนฺติํ สกํ รุจิํ สกํ ลทฺธิํ สกํ อชฺฌาสยํ สกํ อธิปฺปายํ อติกฺกมิตุํ; อถ โข เสฺวว อยโส เต ปจฺจาคโตติ, เอวมฺปิ— สกญฺหิ ทิฏฺฐิํ กถมจฺจเยยฺย. อถ วา “สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ”ติ โย โส เอวํวาโท, โส สกํ ทิฏฺฐิํ สกํ ขนฺติํ สกํ รุจิํ สกํ ลทฺธิํ สกํ อชฺฌาสยํ สกํ อธิปฺปายํ กถํ อจฺจเยยฺย อติกฺกเมยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺย? ตํ กิสฺส เหตุ? ตสฺส สา ทิฏฺฐิ ตถา สมตฺตา สมาทินฺนา คหิตา ปรามฏฺฐา อภินิวิฏฺฐา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติ. เอวมฺปิ— สกญฺหิ ทิฏฺฐิํ กถมจฺจเยยฺย? “อสสฺสโต โลโก …เป… อนฺตวา โลโก… อนนฺตวา โลโก… ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ… อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรํ… โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ”ติ โย โส เอวํ วาโท, โส สกํ ทิฏฺฐิํ สกํ ขนฺติํ สกํ รุจิํ สกํ ลทฺธิํ สกํ อชฺฌาสยํ สกํ อธิปฺปายํ กถํ อจฺจเยยฺย อติกฺกเมยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺย? ตํ กิสฺส เหตุ? ตสฺส สา ทิฏฺฐิ ตถา สมตฺตา สมาทินฺนา คหิตา ปรามฏฺฐา อภินิวิฏฺฐา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติ. เอวมฺปิ— สกญฺหิ ทิฏฺฐิํ กถมจฺจเยยฺย.
ฉนฺทานุนีโต รุจิยา นิวิฏฺโฐ ติ. ฉนฺทานุนีโต ติ สกาย ทิฏฺฐิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหรียติ. ยถา หตฺถิยาเนน วา อสฺสยาเนน วา รถยาเนน วา โคยาเนน วา อชยาเนน วา เมณฺฑยาเนน วา โอฏฺฐยาเนน วา ขรยาเนน วา ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหรียติ, เอวเมวํ สกาย ทิฏฺฐิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหรียตีติ— ฉนฺทานุนีโต. รุจิยา นิวิฏฺโฐ ติ สกาย ทิฏฺฐิยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา นิวิฏฺโฐ ปติฏฺฐิโต อลฺลีโน อุปคโต อชฺโฌสิโต อธิมุตฺโตติ— ฉนฺทานุนีโต รุจิยา นิวิฏฺโฐ.
สยํ สมตฺตานิ ปกุพฺพมาโน ติ. สยํ สมตฺตํ กโรติ ปริปุณฺณํ กโรติ อโนมํ กโรติ อคฺคํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ กโรติ. “อยํ สตฺถา สพฺพญฺญู”ติ สยํ สมตฺตํ กโรติ ปริปุณฺณํ กโรติ อโนมํ กโรติ อคฺคํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ กโรติ. “อยํ ธมฺโม สฺวากฺขาโต, อยํ คโณ สุปฺปฏิปนฺโน, อยํ ทิฏฺฐิ ภทฺทิกา, อยํ ปฏิปทา สุปญฺญตฺตา, อยํ มคฺโค นิยฺยานิโก”ติ สยํ สมตฺตํ กโรติ ปริปุณฺณํ กโรติ อโนมํ กโรติ อคฺคํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ กโรติ ชเนติ สญฺชเนติ นิพฺพตฺเตติ อภินิพฺพตฺเตตีติ— สยํ สมตฺตานิ ปกุพฺพมาโน.
ยถา หิ ชาเนยฺย ตถา วเทยฺยา ติ ยถา ชาเนยฺย, ตถา วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีปเยยฺย โวหเรยฺย. “สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ”ติ ยถา ชาเนยฺย, ตถา วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีปเยยฺย โวหเรยฺย. “อสสฺสโต โลโก …เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ”ติ ยถา ชาเนยฺย, ตถา วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีปเยยฺย โวหเรยฺยาติ— ยถา หิ ชาเนยฺย ตถา วเทยฺย.
เตนาห ภควา—
“สกญฺหิ ทิฏฺฐิํ กถมจฺจเยยฺย,
ฉนฺทานุนีโต รุจิยา นิวิฏฺโฐ;
สยํ สมตฺตานิ ปกุพฺพมาโน,
ยถา หิ ชาเนยฺย ตถา วเทยฺยา”ติ.
โย อตฺตโน สีลวตานิ ชนฺตุ,
อนานุปุฏฺโฐว ปเรส ปาว;
อนริยธมฺมํ กุสลา ตมาหุ,
โย อาตุมานํ สยเมว ปาว.
โย อตฺตโน สีลวตานิ ชนฺตู ติ. โย ติ โย ยาทิโส ยถายุตฺโต ยถาวิหิโต ยถาปกาโร ยํฐานปฺปตฺโต ยํธมฺมสมนฺนาคโต ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวโสฺส วา สุทฺโท วา คหฏฺโฐ วา ปพฺพชิโต วา เทโว วา มนุโสฺส วา. สีลวตานี ติ อตฺถิ สีลญฺเจว วตญฺจ, อตฺถิ วตํ น สีลํ. กตมํ สีลญฺเจว วตญฺจ? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. โย ตตฺถ สํยโม สํวโร อวีติกฺกโม, อิทํ สีลํ. ยํ สมาทานํ ตํ วตํ. สํวรฏฺเฐน สีลํ; สมาทานฏฺเฐน วตํ— อิทํ วุจฺจติ สีลญฺเจว วตญฺจ. กตมํ วตํ, น สีลํ? อฏฺฐ ธุตงฺคานิ— อารญฺญิกงฺคํ, ปิณฺฑปาติกงฺคํ, ปํสุกูลิกงฺคํ, เตจีวริกงฺคํ, สปทานจาริกงฺคํ, ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคํ, เนสชฺชิกงฺคํ, ยถาสนฺถติกงฺคํ— อิทํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ. วีริยสมาทานมฺปิ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ. “กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ อฏฺฐิ จ อวสิสฺสตุ, สรีเร อุปสฺสุสฺสตุ มํสโลหิตํ. ยํ ตํ ปุริสถาเมน ปุริสพเลน ปุริสวีริเยน ปุริสปรกฺกเมน ปตฺตพฺพํ, น ตํ อปาปุณิตฺวา วีริยสฺส สณฺฐานํ ภวิสฺสตี”ติ— จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวรูปํ วีริยสมาทานํ— อิทํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ.
“นาสิสฺสํ น ปิวิสฺสามิ,
วิหารโต น นิกฺขเม;
นปิ ปสฺสํ นิปาเตสฺสํ,
ตณฺหาสเลฺล อนูหเต”ติ.
จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ. “น ตาวาหํ อิมํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตี”ติ— จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ. “น ตาวาหํ อิมมฺหา อาสนา วุฏฺฐหิสฺสามิ, จงฺกมา โอโรหิสฺสามิ, วิหารา นิกฺขมิสฺสามิ, อฑฺฒโยคา นิกฺขมิสฺสามิ, ปาสาทา นิกฺขมิสฺสามิ, หมฺมิยา นิกฺขมิสฺสามิ, คุหาย นิกฺขมิสฺสามิ, เลณา นิกฺขมิสฺสามิ, กุฏิยา นิกฺขมิสฺสามิ, กูฏาคารา นิกฺขมิสฺสามิ, อฏฺฏา นิกฺขมิสฺสามิ, มาฬา นิกฺขมิสฺสามิ, อุทฺทณฺฑา นิกฺขมิสฺสามิ อุปฏฺฐานสาลาย นิกฺขมิสฺสามิ มณฺฑปา นิกฺขมิสฺสามิ, รุกฺขมูลา นิกฺขมิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตี”ติ— จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ.
“อิมสฺมิญฺเญว ปุพฺพณฺหสมยํ อริยธมฺมํ อาหริสฺสามิ สมาหริสฺสามิ อธิคจฺฉิสฺสามิ ผสฺสยิสฺสามิ สจฺฉิกริสฺสามี”ติ— จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ. “อิมสฺมิญฺเญว มชฺฌนฺหิกสมยํ, สายนฺหสมยํ, ปุเรภตฺตํ, ปจฺฉาภตฺตํ, ปุริมํ ยามํ, มชฺฌิมํ ยามํ, ปจฺฉิมํ ยามํ, กาเฬ, ชุเณฺห, วเสฺส, เหมนฺเต, คิเมฺห, ปุริเม วโยขนฺเธ, มชฺฌิเม วโยขนฺเธ, ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ อริยธมฺมํ อาหริสฺสามิ สมาหริสฺสามิ อธิคจฺฉิสฺสามิ ผสฺสยิสฺสามิ สจฺฉิกริสฺสามี”ติ— จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ. ชนฺตู ติ สตฺโต นโร มานโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ ชนฺตุ อินฺทคุ มนุโชติ— โย อตฺตโน สีลวตานิ ชนฺตุ.
อนานุปุฏฺโฐว ปเรส ปาวา ติ. ปเรสนฺ ติ ปเรสํ ขตฺติยานํ พฺราหฺมณานํ เวสฺสานํ สุทฺทานํ คหฏฺฐานํ ปพฺพชิตานํ เทวานํ มนุสฺสานํ. อนานุปุฏฺโฐ ติ อปุฏฺโฐ อปุจฺฉิโต อยาจิโต อนชฺเฌสิโต อปสาทิโต. ปาวา ติ อตฺตโน สีลํ วา วตํ วา สีลพฺพตํ วา ปาวทติ. อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโนติ วา, วตสมฺปนฺโนติ วา, สีลพฺพตสมฺปนฺโนติ วา ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนา, อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโตติ วา, มหากุลา ปพฺพชิโตติ วา, มหาโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา, อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา, ญาโต ยสสฺสี สคหฏฺฐปพฺพชิตานนฺติ วา, ลาภิมฺหิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ วา, สุตฺตนฺติโกติ วา, วินยธโรติ วา, ธมฺมกถิโกติ วา, อารญฺญิโกติ วา, ปิณฺฑปาติโกติ วา, ปํสุกูลิโกติ วา, เตจีวริโกติ วา, สปทานจาริโกติ วา, ขลุปจฺฉาภตฺติโกติ วา, เนสชฺชิโกติ วา, ยถาสนฺถติโกติ วา, ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, ตติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา, วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา, อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา, เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา ปาวทติ กเถติ ภณติ ทีปยติ โวหรตีติ— อนานุปุฏฺโฐว ปเรสํ ปาว.
อนริยธมฺมํ กุสลา ตมาหู ติ. กุสลา ติ เย เต ขนฺธกุสลา ธาตุกุสลา อายตนกุสลา ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลา สติปฏฺฐานกุสลา สมฺมปฺปธานกุสลา อิทฺธิปาทกุสลา อินฺทฺริยกุสลา พลกุสลา โพชฺฌงฺคกุสลา มคฺคกุสลา ผลกุสลา นิพฺพานกุสลา, เต กุสลา เอวมาหํสุ— “อนริยานํ เอโส ธมฺโม, เนโส ธมฺโม อริยานํ; พาลานํ เอโส ธมฺโม, เนโส ธมฺโม ปณฺฑิตานํ; อสปฺปุริสานํ เอโส ธมฺโม, เนโส ธมฺโม สปฺปุริสานนฺ”ติ. เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ— อนริยธมฺมํ กุสลา ตมาหุ.
โย อาตุมานํ สยเมว ปาวา ติ. อาตุมา วุจฺจติ อตฺตา. สยเมว ปาวา ติ สยเมว อตฺตานํ ปาวทติ— อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโนติ วา, วตสมฺปนฺโนติ วา, สีลพฺพตสมฺปนฺโนติ วา, ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนา, อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโตติ วา, มหากุลา ปพฺพชิโตติ วา, มหาโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา, อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา, ญาโต ยสสฺสี สคหฏฺฐปพฺพชิตานนฺติ วา, ลาภิมฺหิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ วา, สุตฺตนฺติโกติ วา, วินยธโรติ วา, ธมฺมกถิโกติ วา, อารญฺญิโกติ วา, ปิณฺฑปาติโกติ วา, ปํสุกูลิโกติ วา, เตจีวริโกติ วา, สปทานจาริโกติ วา, ขลุปจฺฉาภตฺติโกติ วา, เนสชฺชิโกติ วา, ยถาสนฺถติโกติ วา, ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, ตติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา, วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา, อากิญฺจญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา, เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา ปาวทติ กเถติ ภณติ ทีปยติ โวหรตีติ— โย อาตุมานํ สยเมว ปาวาติ.
เตนาห ภควา—
“โย อตฺตโน สีลวตานิ ชนฺตุ,
อนานุปุฏฺโฐว ปเรส ปาว;
อนริยธมฺมํ กุสลา ตมาหุ,
โย อาตุมานํ สยเมว ปาวา”ติ.
สนฺโต จ ภิกฺขุ อภินิพฺพุตตฺโต,
อิติหนฺติ สีเลสุ อกตฺถมาโน;
ตมริยธมฺมํ กุสลา วทนฺติ,
ยสฺสุสฺสทา นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก.
สนฺโต จ ภิกฺขุ อภินิพฺพุตตฺโต ติ. สนฺโต ติ ราคสฺส สมิตตฺตา สนฺโต, โทสสฺส สมิตตฺตา สนฺโต, โมหสฺส สมิตตฺตา สนฺโต, โกธสฺส… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส… ปฬาสสฺส… อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส… มายาย… สาเฐยฺยสฺส… ถมฺภสฺส… สารมฺภสฺส… มานสฺส… อติมานสฺส… มทสฺส… ปมาทสฺส… สพฺพกิเลสานํ… สพฺพทุจฺจริตานํ… สพฺพทรถานํ… สพฺพปริฬาหานํ… สพฺพสนฺตาปานํ… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปสฺสทฺธตฺตา สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ— สนฺโต. ภิกฺขู ติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ ภินฺนตฺตา ภิกฺขุ— สกฺกายทิฏฺฐิ ภินฺนา โหติ, วิจิกิจฺฉา ภินฺนา โหติ, สีลพฺพตปรามาโส ภินฺโน โหติ, ราโค ภินฺโน โหติ, โทโส ภินฺโน โหติ, โมโห ภินฺโน โหติ, มาโน ภินฺโน โหติ. ภินฺนาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยา.
“ปชฺเชน กเตน อตฺตนา, (สภิยาติ ภควา)
ปรินิพฺพานคโต วิติณฺณกงฺโข;
วิภวญฺจ ภวญฺจ วิปฺปหาย,
วุสิตวา ขีณปุนพฺภโว ส ภิกฺขู”ติ.
สนฺโต จ ภิกฺขุ อภินิพฺพุตตฺโต ติ ราคสฺส นิพฺพาปิตตฺตา อภินิพฺพุตตฺโต, โทสสฺส นิพฺพาปิตตฺตา อภินิพฺพุตตฺโต, โมหสฺส นิพฺพาปิตตฺตา อภินิพฺพุตตฺโต, โกธสฺส… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส… ปฬาสสฺส… อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส… มายาย… สาเฐยฺยสฺส… ถมฺภสฺส… สารมฺภสฺส… มานสฺส… อติมานสฺส… มทสฺส… ปมาทสฺส… สพฺพกิเลสานํ… สพฺพทุจฺจริตานํ… สพฺพทรถานํ… สพฺพปริฬาหานํ… สพฺพสนฺตาปานํ… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ นิพฺพาปิตตฺตา อภินิพฺพุตตฺโตติ— สนฺโต จ ภิกฺขุ อภินิพฺพุตตฺโต.
อิติหนฺติ สีเลสุ อกตฺถมาโน ติ. อิตี ติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตา ปทานุปุพฺพตา เมตํ— อิติหนฺติ. สีเลสุ อกตฺถมาโน ติ. อิเธกจฺโจ กตฺถี โหติ วิกตฺถี. โส กตฺถติ วิกตฺถติ. อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโนติ วา, วตสมฺปนฺโนติ วา, สีลพฺพตสมฺปนฺโนติ วา, ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา …เป… เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา กตฺถติ วิกตฺถติ. เอวํ น กตฺถติ น วิกตฺถติ. กตฺถนา อารโต วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ— อิติหนฺติ สีเลสุ อกตฺถมาโน.
ตมริยธมฺมํ กุสลา วทนฺตี ติ. กุสลา ติ เย เต ขนฺธกุสลา ธาตุกุสลา อายตนกุสลา ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลา สติปฏฺฐานกุสลา สมฺมปฺปธานกุสลา อิทฺธิปาทกุสลา อินฺทฺริยกุสลา พลกุสลา โพชฺฌงฺคกุสลา มคฺคกุสลา ผลกุสลา นิพฺพานกุสลา, เต กุสลา เอวํ วทนฺติ— “อริยานํ เอโส ธมฺโม, เนโส ธมฺโม อนริยานํ; ปณฺฑิตานํ เอโส ธมฺโม, เนโส ธมฺโม พาลานํ; สปฺปุริสานํ เอโส ธมฺโม, เนโส ธมฺโม อสปฺปุริสานนฺ”ติ. เอวํ วทนฺติ, อริยานํ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ— ตมริยธมฺมํ กุสลา วทนฺติ.
ยสฺสุสฺสทา นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก ติ. ยสฺสา ติ อรหโต ขีณาสวสฺส. อุสฺสทา ติ สตฺตุสฺสทา— ราคุสฺสโท, โทสุสฺสโท, โมหุสฺสโท, มานุสฺสโท, ทิฏฺฐุสฺสโท, กิเลสุสฺสโท, กมฺมุสฺสโท. ยสฺสิเม อุสฺสทา นตฺถิ น สนฺติ น วิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา. กุหิญฺจี ติ กุหิญฺจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วา. โลเก ติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกติ— ยสฺสุสฺสทา นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก.
เตนาห ภควา—
“สนฺโต จ ภิกฺขุ อภินิพฺพุตตฺโต,
อิติหนฺติ สีเลสุ อกตฺถมาโน;_
ตมริยธมฺมํ กุสลา วทนฺติ,
ยสฺสุสฺสทา นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก”ติ.
ปกปฺปิตา สงฺขตา ยสฺส ธมฺมา,
ปุรกฺขตา สนฺติ อวีวทาตา;
ยทตฺตนิ ปสฺสติ อานิสํสํ,
ตํ นิสฺสิโต กุปฺปปฏิจฺจสนฺติํ.
ปกปฺปิตา สงฺขตา ยสฺส ธมฺมา ติ. ปกปฺปนา ติ ทฺเว ปกปฺปนา— ตณฺหาปกปฺปนา จ ทิฏฺฐิปกปฺปนา จ …เป… อยํ ตณฺหาปกปฺปนา …เป… อยํ ทิฏฺฐิปกปฺปนา. สงฺขตา ติ สงฺขตา อภิสงฺขตา สณฺฐปิตาติปิ— สงฺขตา. อถ วา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาติปิ— สงฺขตา. ยสฺสา ติ ทิฏฺฐิคติกสฺส. ธมฺมา วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานีติ— ปกปฺปิตา สงฺขตา ยสฺส ธมฺมา.
ปุรกฺขตา สนฺติ อวีวทาตา ติ. ปุรกฺขตา ติ ทฺเว ปุเรกฺขารา— ตณฺหาปุเรกฺขาโร จ ทิฏฺฐิปุเรกฺขาโร จ …เป… อยํ ตณฺหาปุเรกฺขาโร …เป… อยํ ทิฏฺฐิปุเรกฺขาโร. ตสฺส ตณฺหาปุเรกฺขาโร อปฺปหีโน, ทิฏฺฐิปุเรกฺขาโร อปฺปฏินิสฺสฏฺโฐ. ตสฺส ตณฺหาปุเรกฺขารสฺส อปฺปหีนตฺตา, ทิฏฺฐิปุเรกฺขารสฺส อปฺปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา โส ตณฺหํ วา ทิฏฺฐิํ วา ปุรโต กตฺวา จรติ ตณฺหาธโช ตณฺหาเกตุ ตณฺหาธิปเตโยฺย, ทิฏฺฐิธโช ทิฏฺฐิเกตุ ทิฏฺฐาธิปเตโยฺย, ตณฺหาย วา ทิฏฺฐิยา วา ปริวาริโต จรตีติ— ปุรกฺขตา. สนฺตี ติ สนฺติ สํวิชฺชนฺติ อตฺถิ อุปลพฺภนฺติ. อวีวทาตา ติ อเววทาตา อโวทาตา อปริสุทฺธา สํกิลิฏฺฐา สํกิเลสิกาติ— ปุรกฺขตา สนฺติ อวีวทาตา.
ยทตฺตนิ ปสฺสติ อานิสํสนฺ ติ. ยทตฺตนี ติ ยํ อตฺตนิ. อตฺตา วุจฺจติ ทิฏฺฐิคตํ. อตฺตโน ทิฏฺฐิยา ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ— ทิฏฺฐธมฺมิกญฺจ อานิสํสํ, สมฺปรายิกญฺจ อานิสํสํ. กตโม ทิฏฺฐิยา ทิฏฺฐธมฺมิโก อานิสํโส? ยํทิฏฺฐิโก สตฺถา โหติ, ตํทิฏฺฐิกา สาวกา โหนฺติ. ตํทิฏฺฐิกํ สตฺถารํ สาวกา สกฺกโรนฺติ ครุํ กโรนฺติ มาเนนฺติ ปูเชนฺติ อปจิติํ กโรนฺติ. ลภติ จ ตโตนิทานํ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ— อยํ ทิฏฺฐิยา ทิฏฺฐธมฺมิโก อานิสํโส. กตโม ทิฏฺฐิยา สมฺปรายิโก อานิสํโส? อยํ ทิฏฺฐิ อลํ นาคตฺตาย วา สุปณฺณตฺตาย วา ยกฺขตฺตาย วา อสุรตฺตาย วา คนฺธพฺพตฺตาย วา มหาราชตฺตาย วา อินฺทตฺตาย วา พฺรหฺมตฺตาย วา เทวตฺตาย วา. อยํ ทิฏฺฐิ สุทฺธิยา วิสุทฺธิยา ปริสุทฺธิยา, มุตฺติยา วิมุตฺติยา ปริมุตฺติยา. อิมาย ทิฏฺฐิยา สุชฺฌนฺติ วิสุชฺฌนฺติ ปริสุชฺฌนฺติ มุจฺจนฺติ วิมุจฺจนฺติ ปริมุจฺจนฺติ. อิมาย ทิฏฺฐิยา สุชฺฌิสฺสามิ วิสุชฺฌิสฺสามิ ปริสุชฺฌิสฺสามิ, มุจฺจิสฺสามิ วิมุจฺจิสฺสามิ ปริมุจฺจิสฺสามีติ อายติํ ผลปาฏิกงฺขี โหติ— อยํ ทิฏฺฐิยา สมฺปรายิโก อานิสํโส. อตฺตโน ทิฏฺฐิยา อิเม ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ ทกฺขติ โอโลเกติ นิชฺฌายติ อุปปริกฺขตีติ— ยทตฺตนิ ปสฺสติ อานิสํสํ.
ตํ นิสฺสิโต กุปฺปปฏิจฺจสนฺตินฺ ติ. ติโสฺส สนฺติโย— อจฺจนฺตสนฺติ, ตทงฺคสนฺติ, สมฺมุติสนฺติ. กตมา อจฺจนฺตสนฺติ ? อจฺจนฺตสนฺติ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. อยํ อจฺจนฺตสนฺติ. กตมา ตทงฺคสนฺติ ? ปฐมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นีวรณา สนฺตา โหนฺติ; ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจารา สนฺตา โหนฺติ; ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ปีติ สนฺตา โหติ; จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สุขทุกฺขา สนฺตา โหนฺติ; อากาสานญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสญฺญา ปฏิฆสญฺญา นานตฺตสญฺญา สนฺตา โหติ; วิญฺญาณญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานญฺจายตนสญฺญา สนฺตา โหติ; อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญา สนฺตา โหติ; เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิญฺจญฺญายตนสญฺญา สนฺตา โหติ. อยํ ตทงฺคสนฺติ. กตมา สมฺมุติสนฺติ ? สมฺมุติสนฺติโย วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ทิฏฺฐิสนฺติโย. อปิ จ สมฺมุติสนฺติ อิมสฺมิํ อตฺเถ อธิปฺเปตา สนฺตีติ. ตํ นิสฺสิโต กุปฺปปฏิจฺจสนฺตินฺ ติ. กุปฺปสนฺติํ ปกุปฺปสนฺติํ เอริตสนฺติํ สเมริตสนฺติํ จลิตสนฺติํ ฆฏฺฏิตสนฺติํ กปฺปิตสนฺติํ ปกปฺปิตสนฺติํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ, สนฺติํ นิสฺสิโต อสิโต อลฺลีโน อุปคโต อชฺโฌสิโต อธิมุตฺโตติ— ตํ นิสฺสิโต กุปฺปปฏิจฺจสนฺติํ.
เตนาห ภควา—
“ปกปฺปิตา สงฺขตา ยสฺส ธมฺมา,
ปุรกฺขตา สนฺติ อวีวทาตา;
ยทตฺตนิ ปสฺสติ อานิสํสํ,
ตํ นิสฺสิโต กุปฺปปฏิจฺจสนฺตินฺ”ติ.
ทิฏฺฐีนิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตา,
ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ;
ตสฺมา นโร เตสุ นิเวสเนสุ,
นิรสฺสตี อาทิยตี จ ธมฺมํ.
ทิฏฺฐีนิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตา ติ. ทิฏฺฐีนิเวสา ติ “สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ”ติ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐินิเวสนํ. “อสสฺสโต โลโก… อนฺตวา โลโก… อนนฺตวา โลโก… ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ… อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรํ… โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ”ติ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐินิเวสนนฺติ. ทิฏฺฐีนิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตา ติ ทิฏฺฐินิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตา ทุรติวตฺตา ทุตฺตรา ทุปฺปตรา ทุสฺสมติกฺกมา ทุพฺพินิวตฺตาติ— ทิฏฺฐีนิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตา.
ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตนฺ ติ. ธมฺเมสู ติ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคเตสุ. นิจฺเฉยฺยา ติ นิจฺฉินิตฺวา วินิจฺฉินิตฺวา วิจินิตฺวา ปวิจินิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. สมุคฺคหีตนฺ ติ นิเวสเนสุ โอธิคฺคาโห พิลคฺคาโห วรคฺคาโห โกฏฺฐาสคฺคาโห อุจฺจยคฺคาโห สมุจฺจยคฺคาโห. อิทํ สจฺจํ ตจฺฉํ ตถํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีตนฺติ คหิตํ ปรามฏฺฐํ อภินิวิฏฺฐํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตนฺติ— ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ.
ตสฺมา นโร เตสุ นิเวสเนสู ติ. ตสฺมา ติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานํ. นโร ติ สตฺโต นโร มานโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ ชนฺตุ อินฺทคุ มนุโช. เตสุ นิเวสเนสู ติ เตสุ ทิฏฺฐินิเวสเนสูติ— ตสฺมา นโร เตสุ นิเวสเนสุ.
นิรสฺสตี อาทิยตี จ ธมฺมนฺ ติ. นิรสฺสตี ติ ทฺวีหิ การเณหิ นิรสฺสติ— ปรวิจฺฉินฺทนาย วา นิรสฺสติ, อนภิสมฺภุณนฺโต วา นิรสฺสติ. กถํ ปรวิจฺฉินฺทนาย นิรสฺสติ? ปโร วิจฺฉินฺเทติ— โส สตฺถา น สพฺพญฺญู, ธมฺโม น สฺวากฺขาโต, คโณ น สุปฺปฏิปนฺโน, ทิฏฺฐิ น ภทฺทิกา, ปฏิปทา น สุปญฺญตฺตา, มคฺโค น นิยฺยานิโก, นตฺเถตฺถ สุทฺธิ วา วิสุทฺธิ วา ปริสุทฺธิ วา มุตฺติ วา วิมุตฺติ วา ปริมุตฺติ วา, นตฺเถตฺถ สุชฺฌนฺติ วา วิสุชฺฌนฺติ วา ปริสุชฺฌนฺติ วา มุจฺจนฺติ วา วิมุจฺจนฺติ วา ปริมุจฺจนฺติ วา, หีนา นิหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตาติ— เอวํ ปโร วิจฺฉินฺเทติ. เอวํ วิจฺฉินฺทิยมาโน สตฺถารํ นิรสฺสติ, ธมฺมกฺขานํ นิรสฺสติ, คณํ นิรสฺสติ, ทิฏฺฐิํ นิรสฺสติ, ปฏิปทํ นิรสฺสติ, มคฺคํ นิรสฺสติ. เอวํ ปรวิจฺฉินฺทนาย นิรสฺสติ. กถํ อนภิสมฺภุณนฺโต นิรสฺสติ? สีลํ อนภิสมฺภุณนฺโต สีลํ นิรสฺสติ, วตํ อนภิสมฺภุณนฺโต วตํ นิรสฺสติ, สีลพฺพตํ อนภิสมฺภุณนฺโต สีลพฺพตํ นิรสฺสติ. เอวํ อนภิสมฺภุณนฺโต นิรสฺสติ. อาทิยตี จ ธมฺมนฺ ติ. สตฺถารํ คณฺหาติ, ธมฺมกฺขานํ คณฺหาติ, คณํ คณฺหาติ, ทิฏฺฐิํ คณฺหาติ, ปฏิปทํ คณฺหาติ, มคฺคํ คณฺหาติ ปรามสติ อภินิวิสตีติ— นิรสฺสตี อาทิยตี จ ธมฺมํ.
เตนาห ภควา—
“ทิฏฺฐีนิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตา,
ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ;
ตสฺมา นโร เตสุ นิเวสเนสุ,
นิรสฺสตี อาทิยตี จ ธมฺมนฺ”ติ.
โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก,
ปกปฺปิตา ทิฏฺฐิ ภวาภเวสุ;
มายญฺจ มานญฺจ ปหาย โธโน,
ส เกน คจฺเฉยฺย อนูปโย โส.
โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก ปกปฺปิตา ทิฏฺฐิ ภวาภเวสู ติ. โธโน ติ. โธนา วุจฺจติ ปญฺญา— ยา ปญฺญา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปุญฺญํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา ภูริ เมธา ปริณายิกา วิปสฺสนา สมฺปชญฺญํ ปโตโท ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ปญฺญาสตฺถํ ปญฺญาปาสาโท ปญฺญาอาโลโก ปญฺญาโอภาโส ปญฺญาปชฺโชโต ปญฺญารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ. กิํการณา โธนา วุจฺจติ ปญฺญา? ตาย ปญฺญาย กายทุจฺจริตํ ธุตญฺจ โธตญฺจ สนฺโธตญฺจ นิทฺโธตญฺจ; วจีทุจฺจริตํ… มโนทุจฺจริตํ ธุตญฺจ โธตญฺจ สนฺโธตญฺจ นิทฺโธตญฺจ; ราโค ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ; โทโส… โมโห… โกโธ… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ; อิสฺสา ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ; มจฺฉริยํ ธุตญฺจ โธตญฺจ สนฺโธตญฺจ นิทฺโธตญฺจ; มายา ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ; สาเฐยฺยํ ธุตญฺจ โธตญฺจ สนฺโธตญฺจ นิทฺโธตญฺจ; ถมฺโภ ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ; สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ; สพฺเพ กิเลสา, สพฺเพ ทุจฺจริตา, สพฺเพ ทรถา, สพฺเพ ปริฬาหา, สพฺเพ สนฺตาปา, สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ. ตํการณา โธนา วุจฺจติ ปญฺญา.
อถ วา สมฺมาทิฏฺฐิยา มิจฺฉาทิฏฺฐิ ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ; สมฺมาสงฺกปฺเปน มิจฺฉาสงฺกปฺโป ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ; สมฺมาวาจาย มิจฺฉาวาจา ธุตา จ โธตา จ …เป… สมฺมากมฺมนฺเตน มิจฺฉากมฺมนฺโต ธุโต จ… สมฺมาอาชีเวน มิจฺฉาอาชีโว ธุโต จ… สมฺมาวายาเมน มิจฺฉาวายาโม ธุโต จ… สมฺมาสติยา มิจฺฉาสติ ธุตา จ… สมฺมาสมาธินา มิจฺฉาสมาธิ ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ; สมฺมาญาเณน มิจฺฉาญาณํ ธุตํ จ… สมฺมาวิมุตฺติยา มิจฺฉาวิมุตฺติ ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ.
อถ วา อริเยน อฏฺฐงฺคิเกน มคฺเคน สพฺเพ กิเลสา, สพฺเพ ทุจฺจริตา, สพฺเพ ทรถา, สพฺเพ ปริฬาหา, สพฺเพ สนฺตาปา, สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ. อรหา อิเมหิ โธเนเยฺยหิ ธมฺเมหิ อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต; ตสฺมา อรหา โธโน. โส ธุตราโค ธุตปาโป ธุตกิเลโส ธุตปริฬาโหติ— โธโน. กุหิญฺจี ติ กุหิญฺจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วา. โลเก ติ อปายโลเก …เป… อายตนโลเก.
ปกปฺปิตา ติ ทฺเว ปกปฺปนา— ตณฺหาปกปฺปนา จ ทิฏฺฐิปกปฺปนา จ …เป… อยํ ตณฺหาปกปฺปนา …เป… อยํ ทิฏฺฐิปกปฺปนา. ภวาภเวสู ติ ภวาภเว กมฺมภเว ปุนพฺภเว กามภเว, กมฺมภเว กามภเว ปุนพฺภเว รูปภเว, กมฺมภเว รูปภเว ปุนพฺภเว อรูปภเว, กมฺมภเว อรูปภเว ปุนพฺภเว ปุนปฺปุนพฺภเว ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุเนาปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา. โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก ปกปฺปิตา ทิฏฺฐิ ภวาภเวสู ติ โธนสฺส กุหิญฺจิ โลเก ภวาภเวสุ จ กปฺปิตา ปกปฺปิตา อภิสงฺขตา สณฺฐปิตา ทิฏฺฐิ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ— โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก ปกปฺปิตา ทิฏฺฐิ ภวาภเวสุ.
มายญฺจ มานญฺจ ปหาย โธโน ติ. มายา วุจฺจติ วญฺจนิกา จริยา. อิเธกจฺโจ กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา, วาจาย ทุจฺจริตํ จริตฺวา, มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา ตสฺส ปฏิจฺฉาทนเหตุ ปาปิกํ อิจฺฉํ ปณิทหติ— “มา มํ ชญฺญา”ติ อิจฺฉติ, “มา มํ ชญฺญา”ติ สงฺกปฺเปติ, “มา มํ ชญฺญา”ติ วาจํ ภาสติ, “มา มํ ชญฺญา”ติ กาเยน ปรกฺกมติ. ยา เอวรูปา มายา มายาวิตา อจฺจสรา วญฺจนา นิกติ นิกิรณา ปริหรณา คูหนา ปริคูหนา ฉาทนา ปริจฺฉาทนา อนุตฺตานิกมฺมํ อนาวิกมฺมํ โวจฺฉาทนา ปาปกิริยา, อยํ วุจฺจติ มายา.
มาโน ติ เอกวิเธน มาโน— ยา จิตฺตสฺส อุนฺนติ. ทุวิเธน มาโน— อตฺตุกฺกํสนมาโน, ปรวมฺภนมาโน. ติวิเธน มาโน— “เสโยฺยหมสฺมี”ติ มาโน, “สทิโสหมสฺมี”ติ มาโน, “หีโนหมสฺมี”ติ มาโน. จตุพฺพิเธน มาโน— ลาเภน มานํ ชเนติ, ยเสน มานํ ชเนติ, ปสํสาย มานํ ชเนติ, สุเขน มานํ ชเนติ. ปญฺจวิเธน มาโน— “ลาภิมฺหิ มนาปิกานํ รูปานนฺ”ติ มานํ ชเนติ, “ลาภิมฺหิ มนาปิกานํ สทฺทานํ… คนฺธานํ… รสานํ… โผฏฺฐพฺพานนฺ”ติ มานํ ชเนติ. ฉพฺพิเธน มาโน— จกฺขุสมฺปทาย มานํ ชเนติ, โสตสมฺปทาย… ฆานสมฺปทาย… ชิวฺหาสมฺปทาย… กายสมฺปทาย… มโนสมฺปทาย มานํ ชเนติ. สตฺตวิเธน มาโน— มาโน, อติมาโน, มานาติมาโน, โอมาโน, อธิมาโน, อสฺมิมาโน, มิจฺฉามาโน. อฏฺฐวิเธน มาโน— ลาเภน มานํ ชเนติ, อลาเภน โอมานํ ชเนติ, ยเสน มานํ ชเนติ, อยเสน โอมานํ ชเนติ, ปสํสาย มานํ ชเนติ, นินฺทาย โอมานํ ชเนติ, สุเขน มานํ ชเนติ, ทุกฺเขน โอมานํ ชเนติ. นววิเธน มาโน— เสยฺยสฺส เสโยฺยหมสฺมีติ มาโน, เสยฺยสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน, สทิสสฺส เสโยฺยหมสฺมีติ มาโน, สทิสสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, สทิสสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน, หีนสฺส เสโยฺยหมสฺมีติ มาโน, หีนสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, หีนสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน. ทสวิเธน มาโน— อิเธกจฺโจ มานํ ชเนติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนา. โย เอวรูโป มาโน มญฺญนา มญฺญิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส— อยํ วุจฺจติ มาโน. มายญฺจ มานญฺจ ปหาย โธโน ติ. โธโน มายญฺจ มานญฺจ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ— มายญฺจ มานญฺจ ปหาย โธโน.
ส เกน คจฺเฉยฺย อนูปโย โส ติ. อุปยา ติ ทฺเว อุปยา— ตณฺหูปโย จ ทิฏฺฐูปโย จ …เป… อยํ ตณฺหูปโย …เป… อยํ ทิฏฺฐูปโย. ตสฺส ตณฺหูปโย ปหีโน, ทิฏฺฐูปโย ปฏินิสฺสฏฺโฐ. ตณฺหูปยสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺฐูปยสฺส ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา อนูปโย ปุคฺคโล เกน ราเคน คจฺเฉยฺย, เกน โทเสน คจฺเฉยฺย, เกน โมเหน คจฺเฉยฺย, เกน มาเนน คจฺเฉยฺย, กาย ทิฏฺฐิยา คจฺเฉยฺย, เกน อุทฺธจฺเจน คจฺเฉยฺย, กาย วิจิกิจฺฉาย คจฺเฉยฺย, เกหิ อนุสเยหิ คจฺเฉยฺย— รตฺโตติ วา ทุฏฺโฐติ วา มูโฬฺหติ วา วินิพทฺโธติ วา ปรามฏฺโฐติ วา วิกฺเขปคโตติ วา อนิฏฺฐงฺคโตติ วา ถามคโตติ วา. เต อภิสงฺขารา ปหีนา. อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติโย เกน คจฺเฉยฺย— เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา เปตฺติวิสยิโกติ วา มนุโสฺสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สญฺญีติ วา อสญฺญีติ วา เนวสญฺญีนาสญฺญีติ วา. โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ, เยน คจฺเฉยฺยาติ— ส เกน คจฺเฉยฺย อนูปโย โส.
เตนาห ภควา—
“โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเก,
ปกปฺปิตา ทิฏฺฐิ ภวาภเวสุ;
มายญฺจ มานญฺจ ปหาย โธโน,
ส เกน คจฺเฉยฺย อนูปโย โส”ติ.
อุปโย หิ ธมฺเมสุ อุเปติ วาทํ,
อนูปยํ เกน กถํ วเทยฺย;
อตฺตา นิรตฺตา น หิ ตสฺส อตฺถิ,
อโธสิ โส ทิฏฺฐิมิเธว สพฺพํ.
อุปโย หิ ธมฺเมสุ อุเปติ วาทนฺ ติ. อุปยา ติ ทฺเว อุปยา— ตณฺหูปโย จ ทิฏฺฐูปโย จ …เป… อยํ ตณฺหูปโย …เป… อยํ ทิฏฺฐูปโย. ตสฺส ตณฺหูปโย อปฺปหีโน, ทิฏฺฐูปโย อปฺปฏินิสฺสฏฺโฐ. ตณฺหูปยสฺส อปฺปหีนตฺตา, ทิฏฺฐูปยสฺส อปฺปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา ธมฺเมสุ วาทํ อุเปติ— รตฺโตติ วา ทุฏฺโฐติ วา มูโฬฺหติ วา วินิพทฺโธติ วา ปรามฏฺโฐติ วา วิกฺเขปคโตติ วา อนิฏฺฐงฺคโตติ วา ถามคโตติ วา. เต อภิสงฺขารา อปฺปหีนา. อภิสงฺขารานํ อปฺปหีนตฺตา คติยา วาทํ อุเปติ. เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา เปตฺติวิสยิโกติ วา มนุโสฺสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สญฺญีติ วา อสญฺญีติ วา เนวสญฺญีนาสญฺญีติ วา วาทํ อุเปติ อุปคจฺฉติ คณฺหาติ ปรามสติ อภินิวิสตีติ— อุปโย หิ ธมฺเมสุ อุเปติ วาทํ.
อนูปยํ เกน กถํ วเทยฺยา ติ. อุปยา ติ ทฺเว อุปยา— ตณฺหูปโย จ ทิฏฺฐูปโย จ …เป… อยํ ตณฺหูปโย …เป… อยํ ทิฏฺฐูปโย. ตสฺส ตณฺหูปโย ปหีโน, ทิฏฺฐูปโย ปฏินิสฺสฏฺโฐ. ตณฺหูปยสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺฐูปยสฺส ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา อนูปยํ ปุคฺคลํ เกน ราเคน วเทยฺย, เกน โทเสน วเทยฺย, เกน โมเหน วเทยฺย, เกน มาเนน วเทยฺย, กาย ทิฏฺฐิยา วเทยฺย, เกน อุทฺธจฺเจน วเทยฺย, กาย วิจิกิจฺฉาย วเทยฺย, เกหิ อนุสเยหิ วเทยฺย— รตฺโตติ วา ทุฏฺโฐติ วา มูโฬฺหติ วา วินิพทฺโธติ วา ปรามฏฺโฐติ วา วิกฺเขปคโตติ วา อนิฏฺฐงฺคโตติ วา ถามคโตติ วา. เต อภิสงฺขารา ปหีนา. อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติโย เกน วเทยฺย— เนรยิโกติ วา …เป… เนวสญฺญีนาสญฺญีติ วา. โส เหตุ นตฺถิ, ปจฺจโย นตฺถิ, การณํ นตฺถิ, เยน วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีปเยยฺย โวหเรยฺยาติ— อนูปยํ เกน กถํ วเทยฺย.
อตฺตา นิรตฺตา น หิ ตสฺส อตฺถี ติ. อตฺตา ติ อตฺตานุทิฏฺฐิ นตฺถิ. นิรตฺตา ติ อุจฺเฉททิฏฺฐิ นตฺถิ. อตฺตา ติ คหิตํ นตฺถิ. นิรตฺตา ติ มุญฺจิตพฺพํ นตฺถิ. ยสฺสตฺถิ คหิตํ, ตสฺสตฺถิ มุญฺจิตพฺพํ; ยสฺสตฺถิ มุญฺจิตพฺพํ, ตสฺสตฺถิ คหิตํ. คหณํ มุญฺจนา สมติกฺกนฺโต อรหา พุทฺธิปริหานิวีติวตฺโต. โส วุฏฺฐวาโส จิณฺณจรโณ คตทฺโธ คตทิโส ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ— อตฺตา นิรตฺตา น หิ ตสฺส อตฺถิ.
อโธสิ โส ทิฏฺฐิมิเธว สพฺพนฺ ติ ตสฺส ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิ. โส สพฺพทิฏฺฐิคตํ อิเธว อโธสิ ธุนิ สนฺธุนิ นิทฺธุนิ ปชหิ วิโนเทสิ พฺยนฺติํ อกาสิ อนภาวํ คเมสีติ— อโธสิ โส ทิฏฺฐิมิเธว สพฺพํ.
เตนาห ภควา—
“อุปโย หิ ธมฺเมสุ อุเปติ วาทํ,
อนูปยํ เกน กถํ วเทยฺย;
อตฺตา นิรตฺตา น หิ ตสฺส อตฺถิ,
อโธสิ โส ทิฏฺฐิมิเธว สพฺพนฺ”ติ.
ทุฏฺฐฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทโส ตติโย.