1.5 ปรมฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทส
อถ ปรมฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ—
ปรมนฺติ ทิฏฺฐีสุ ปริพฺพสาโน,
ยทุตฺตริํ กุรุเต ชนฺตุ โลเก;
หีนาติ อญฺเญ ตโต สพฺพมาห,
ตสฺมา วิวาทานิ อวีติวตฺโต.
ปรมนฺติ ทิฏฺฐีสุ ปริพฺพสาโน ติ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา ทิฏฺฐิคติกา. เต ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐิคตานํ อญฺญตรญฺญตรํ ทิฏฺฐิคตํ “อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรนฺ”ติ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา สกาย สกาย ทิฏฺฐิยา วสนฺติ ปวสนฺติ อาวสนฺติ ปริวสนฺติ. ยถา อาคาริกา วา ฆเรสุ วสนฺติ, สาปตฺติกา วา อาปตฺตีสุ วสนฺติ, สกิเลสา วา กิเลเสสุ วสนฺติ; เอวเมวํ สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา ทิฏฺฐิคติกา. เต ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐิคตานํ อญฺญตรญฺญตรํ ทิฏฺฐิคตํ “อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรนฺ”ติ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา สกาย สกาย ทิฏฺฐิยา วสนฺติ ปวสนฺติ อาวสนฺติ ปริวสนฺตีติ— ปรมนฺติ ทิฏฺฐีสุ ปริพฺพสาโน.
ยทุตฺตริํ กุรุเต ชนฺตุ โลเก ติ. ยทิ ติ ยํ. อุตฺตริํ กุรุเต ติ อุตฺตริํ กโรติ, อคฺคํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ กโรติ “อยํ สตฺถา สพฺพญฺญู”ติ อุตฺตริํ กโรติ, อคฺคํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ กโรติ. “อยํ ธมฺโม สฺวากฺขาโต… , อยํ คโณ สุปฺปฏิปนฺโน… , อยํ ทิฏฺฐิ ภทฺทิกา… , อยํ ปฏิปทา สุปญฺญตฺตา… , อยํ มคฺโค นิยฺยานิโก”ติ อุตฺตริํ กโรติ, อคฺคํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ กโรติ นิพฺพตฺเตติ อภินิพฺพตฺเตติ. ชนฺตู ติ สตฺโต นโร …เป… มนุโช. โลเก ติ อปายโลเก …เป… อายตนโลเกติ— ยทุตฺตริํ กุรุเต ชนฺตุ โลเก.
หีนาติ อญฺเญ ตโต สพฺพมาหา ติ อตฺตโน สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺฐิํ ปฏิปทํ มคฺคํ ฐเปตฺวา สพฺเพ ปรปฺปวาเท ขิปติ อุกฺขิปติ ปริกฺขิปติ. “โส สตฺถา น สพฺพญฺญู, ธมฺโม น สฺวากฺขาโต, คโณ น สุปฺปฏิปนฺโน, ทิฏฺฐิ น ภทฺทิกา, ปฏิปทา น สุปญฺญตฺตา, มคฺโค น นิยฺยานิโก, นตฺเถตฺถ สุทฺธิ วา วิสุทฺธิ วา ปริสุทฺธิ วา มุตฺติ วา วิมุตฺติ วา ปริมุตฺติ วา, นตฺเถตฺถ สุชฺฌนฺติ วา วิสุชฺฌนฺติ วา ปริสุชฺฌนฺติ วา มุจฺจนฺติ วา วิมุจฺจนฺติ วา ปริมุจฺจนฺติ วา, หีนา นิหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตา”ติ เอวมาห เอวํ กเถติ เอวํ ภณติ เอวํ ทีปยติ เอวํ โวหรตีติ— หีนาติ อญฺเญ ตโต สพฺพมาห.
ตสฺมา วิวาทานิ อวีติวตฺโต ติ. ตสฺมา ติ ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา. วิวาทานี ติ ทิฏฺฐิกลหานิ ทิฏฺฐิภณฺฑนานิ ทิฏฺฐิวิคฺคหานิ ทิฏฺฐิวิวาทานิ ทิฏฺฐิเมธคานิ จ. อวีติวตฺโต ติ อนติกฺกนฺโต อสมติกฺกนฺโต อวีติวตฺโตติ— ตสฺมา วิวาทานิ อวีติวตฺโต.
เตนาห ภควา—
“ปรมนฺติ ทิฏฺฐีสุ ปริพฺพสาโน,
ยทุตฺตริํ กุรุเต ชนฺตุ โลเก;
หีนาติ อญฺเญ ตโต สพฺพมาห,
ตสฺมา วิวาทานิ อวีติวตฺโต”ติ.
ยทตฺตนี ปสฺสติ อานิสํสํ,
ทิฏฺเฐ สุเต สีลวเต มุเต วา;
ตเทว โส ตตฺถ สมุคฺคหาย,
นิหีนโต ปสฺสติ สพฺพมญฺญํ.
ยทตฺตนี ปสฺสติ อานิสํสํ, ทิฏฺเฐ สุเต สีลวเต มุเต วา ติ. ยทตฺตนี ติ ยํ อตฺตนิ. อตฺตา วุจฺจติ ทิฏฺฐิคตํ. อตฺตโน ทิฏฺฐิยา ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ— ทิฏฺฐธมฺมิกญฺจ อานิสํสํ, สมฺปรายิกญฺจ อานิสํสํ. กตโม ทิฏฺฐิยา ทิฏฺฐธมฺมิโก อานิสํโส? ยํทิฏฺฐิโก สตฺถา โหติ, ตํทิฏฺฐิกา สาวกา โหนฺติ. ตํทิฏฺฐิกํ สตฺถารํ สาวกา สกฺกโรนฺติ ครุํ กโรนฺติ มาเนนฺติ ปูเชนฺติ, ลภติ จ ตโตนิทานํ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ. อยํ ทิฏฺฐิยา ทิฏฺฐธมฺมิโก อานิสํโส. กตโม ทิฏฺฐิยา สมฺปรายิโก อานิสํโส? อยํ ทิฏฺฐิ อลํ นาคตฺตาย วา สุปณฺณตฺตาย วา ยกฺขตฺตาย วา อสุรตฺตาย วา คนฺธพฺพตฺตาย วา มหาราชตฺตาย วา อินฺทตฺตาย วา พฺรหฺมตฺตาย วา เทวตฺตาย วา; อยํ ทิฏฺฐิ อลํ สุทฺธิยา วิสุทฺธิยา ปริสุทฺธิยา มุตฺติยา วิมุตฺติยา ปริมุตฺติยา; อิมาย ทิฏฺฐิยา สุชฺฌนฺติ วิสุชฺฌนฺติ ปริสุชฺฌนฺติ มุจฺจนฺติ วิมุจฺจนฺติ ปริมุจฺจนฺติ; อิมาย ทิฏฺฐิยา สุชฺฌิสฺสามิ วิสุชฺฌิสฺสามิ ปริสุชฺฌิสฺสามิ มุจฺจิสฺสามิ วิมุจฺจิสฺสามิ ปริมุจฺจิสฺสามิ อายติํ ผลปาฏิกงฺขี โหติ. อยํ ทิฏฺฐิยา สมฺปรายิโก อานิสํโส. อตฺตโน ทิฏฺฐิยา อิเม ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ, ทิฏฺฐสุทฺธิยาปิ ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ, สุตสุทฺธิยาปิ ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ, สีลสุทฺธิยาปิ ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ, วตสุทฺธิยาปิ ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ, มุตสุทฺธิยาปิ ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ— ทิฏฺฐธมฺมิกญฺจ อานิสํสํ สมฺปรายิกญฺจ อานิสํสํ. กตโม มุตสุทฺธิยา ทิฏฺฐธมฺมิโก อานิสํโส? ยํทิฏฺฐิโก สตฺถา โหติ ตํทิฏฺฐิกา สาวกา โหนฺติ …เป… อยํ มุตสุทฺธิยา ทิฏฺฐธมฺมิโก อานิสํโส. กตโม มุตสุทฺธิยา สมฺปรายิโก อานิสํโส? อยํ ทิฏฺฐิ อลํ นาคตฺตาย วา …เป… อยํ มุตสุทฺธิยา สมฺปรายิโก อานิสํโส. มุตสุทฺธิยาปิ อิเม ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ ทกฺขติ โอโลเกติ นิชฺฌายติ อุปปริกฺขตีติ— ยทตฺตนี ปสฺสติ อานิสํสํ ทิฏฺเฐ สุเต สีลวเต มุเต วา.
ตเทว โส ตตฺถ สมุคฺคหายา ติ. ตเทวา ติ ตํ ทิฏฺฐิคตํ. ตตฺถา ติ สกาย ทิฏฺฐิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา. สมุคฺคหายา ติ อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรนฺติ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวาติ— ตเทว โส ตตฺถ สมุคฺคหาย.
นิหีนโต ปสฺสติ สพฺพมญฺญนฺ ติ. อญฺญํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺฐิํ ปฏิปทํ มคฺคํ หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโต ทิสฺสติ ปสฺสติ ทกฺขติ โอโลเกติ นิชฺฌายติ อุปปริกฺขตีติ— นิหีนโต ปสฺสติ สพฺพมญฺญํ.
เตนาห ภควา—
“ยทตฺตนี ปสฺสติ อานิสํสํ,
ทิฏฺเฐ สุเต สีลวเต มุเต วา;
ตเทว โส ตตฺถ สมุคฺคหาย,
นิหีนโต ปสฺสติ สพฺพมญฺญนฺ”ติ.
ตํ วาปิ คนฺถํ กุสลา วทนฺติ,
ยํ นิสฺสิโต ปสฺสติ หีนมญฺญํ;
ตสฺมา หิ ทิฏฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา,
สีลพฺพตํ ภิกฺขุ น นิสฺสเยยฺย.
ตํ วาปิ คนฺถํ กุสลา วทนฺตี ติ. กุสลา ติ เย เต ขนฺธกุสลา ธาตุกุสลา อายตนกุสลา ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลา สติปฏฺฐานกุสลา สมฺมปฺปธานกุสลา อิทฺธิปาทกุสลา อินฺทฺริยกุสลา พลกุสลา โพชฺฌงฺคกุสลา มคฺคกุสลา ผลกุสลา นิพฺพานกุสลา, เต กุสลา เอวํ วทนฺติ— “คนฺโถ เอโส, ลคฺคนํ เอตํ, พนฺธนํ เอตํ, ปลิโพโธ เอโส”ติ. เอวํ วทนฺติ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ— ตํ วาปิ คนฺถํ กุสลา วทนฺติ.
ยํ นิสฺสิโต ปสฺสติ หีนมญฺญนฺ ติ. ยํ นิสฺสิโต ติ ยํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺฐิํ ปฏิปทํ มคฺคํ นิสฺสิโต สนฺนิสฺสิโต อลฺลีโน อุปคโต อชฺโฌสิโต อธิมุตฺโต. ปสฺสติ หีนมญฺญนฺ ติ อญฺญํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺฐิํ ปฏิปทํ มคฺคํ หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโต ทิสฺสติ ปสฺสติ ทกฺขติ โอโลเกติ นิชฺฌายติ อุปนิชฺฌายติ อุปปริกฺขตีติ— ยํ นิสฺสิโต ปสฺสติ หีนมญฺญํ.
ตสฺมา หิ ทิฏฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ ภิกฺขุ น นิสฺสเยยฺยา ติ. ตสฺมา ติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา ทิฏฺฐํ วา ทิฏฺฐสุทฺธิํ วา สุตํ วา สุตสุทฺธิํ วา มุตํ วา มุตสุทฺธิํ วา สีลํ วา สีลสุทฺธิํ วา วตํ วา วตสุทฺธิํ วา น นิสฺสเยยฺย น คเณฺหยฺย น ปรามเสยฺย นาภินิเวเสยฺยาติ— ตสฺมา หิ ทิฏฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา สีลพฺพตํ ภิกฺขุ น นิสฺสเยยฺย.
เตนาห ภควา—
“ตํ วาปิ คนฺถํ กุสลา วทนฺติ,
ยํ นิสฺสิโต ปสฺสติ หีนมญฺญํ;
ตสฺมา หิ ทิฏฺฐํ ว สุตํ มุตํ วา,
สีลพฺพตํ ภิกฺขุ น นิสฺสเยยฺยา”ติ.
ทิฏฺฐิมฺปิ โลกสฺมิํ น กปฺปเยยฺย,
ญาเณน วา สีลวเตน วาปิ;
สโมติ อตฺตานมนูปเนยฺย,
หีโน น มญฺเญถ วิเสสิ วาปิ.
ทิฏฺฐิมฺปิ โลกสฺมิํ น กปฺปเยยฺย, ญาเณน วา สีลวเตน วาปี ติ. อฏฺฐสมาปตฺติญาเณน วา ปญฺจาภิญฺญาญาเณน วา มิจฺฉาญาเณน วา, สีเลน วา วเตน วา สีลพฺพเตน วา, ทิฏฺฐิํ น กปฺปเยยฺย น ชเนยฺย น สญฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย น อภินิพฺพตฺเตยฺย. โลกสฺมินฺ ติ อปายโลเก …เป… อายตนโลเกติ— ทิฏฺฐิมฺปิ โลกสฺมิํ น กปฺปเยยฺย ญาเณน วา สีลวเตน วาปิ.
สโมติ อตฺตานมนูปเนยฺยา ติ. สทิโสหมสฺมีติ อตฺตานํ น อุปเนยฺย ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาติ— สโมติ อตฺตานมนูปเนยฺย.
หีโน น มญฺเญถ วิเสสิ วาปี ติ. หีโนหมสฺมีติ อตฺตานํ น อุปเนยฺย ชาติยา วา โคตฺเตน วา …เป… อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนา. เสโยฺยหมสฺมีติ อตฺตานํ น อุปเนยฺย ชาติยา วา โคตฺเตน วา …เป… อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาติ— หีโน น มญฺเญถ วิเสสิ วาปิ.
เตนาห ภควา—
“ทิฏฺฐิมฺปิ โลกสฺมิํ น กปฺปเยยฺย,
ญาเณน วา สีลวเตน วาปิ;
สโมติ อตฺตานมนูปเนยฺย,
หีโน น มญฺเญถ วิเสสิ วาปี”ติ.
อตฺตํ ปหาย อนุปาทิยาโน,
ญาเณนปิ โส นิสฺสยํ โน กโรติ;
ส เว วิยตฺเตสุ น วคฺคสารี,
ทิฏฺฐิมฺปิ โส น ปจฺเจติ กิญฺจิ.
อตฺตํ ปหาย อนุปาทิยาโน ติ. อตฺตํ ปหายา ติ อตฺตทิฏฺฐิํ ปหาย. อตฺตํ ปหายา ติ คาหํ ปหาย. อตฺตํ ปหายา ติ ตณฺหาวเสน ทิฏฺฐิวเสน คหิตํ ปรามฏฺฐํ อภินิวิฏฺฐํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ— อตฺตํ ปหาย. อนุปาทิยาโน ติ จตูหิ อุปาทาเนหิ อนุปาทิยมาโน อคณฺหมาโน อปรามาสมาโน อนภินิวิสมาโนติ— อตฺตํ ปหาย อนุปาทิยาโน.
ญาเณนปิ โส นิสฺสยํ โน กโรตี ติ อฏฺฐสมาปตฺติญาเณน วา ปญฺจาภิญฺญาญาเณน วา มิจฺฉาญาเณน วา ตณฺหานิสฺสยํ วา ทิฏฺฐินิสฺสยํ วา น กโรติ น ชเนติ น สญฺชเนติ น นิพฺพตฺเตติ น อภินิพฺพตฺเตตีติ— ญาเณนปิ โส นิสฺสยํ โน กโรติ.
ส เว วิยตฺเตสุ น วคฺคสารี ติ ส เว วิยตฺเตสุ ภินฺเนสุ ทฺเวชฺฌาปนฺเนสุ ทฺเวฬฺหกชาเตสุ นานาทิฏฺฐิเกสุ นานาขนฺติเกสุ นานารุจิเกสุ นานาลทฺธิเกสุ นานาทิฏฺฐินิสฺสยํ นิสฺสิเตสุ ฉนฺทาคติํ คจฺฉนฺเตสุ โทสาคติํ คจฺฉนฺเตสุ โมหาคติํ คจฺฉนฺเตสุ ภยาคติํ คจฺฉนฺเตสุ น ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ น โทสาคติํ คจฺฉติ น โมหาคติํ คจฺฉติ น ภยาคติํ คจฺฉติ น ราควเสน คจฺฉติ น โทสวเสน คจฺฉติ น โมหวเสน คจฺฉติ น มานวเสน คจฺฉติ น ทิฏฺฐิวเสน คจฺฉติ น อุทฺธจฺจวเสน คจฺฉติ น วิจิกิจฺฉาวเสน คจฺฉติ น อนุสยวเสน คจฺฉติ น วคฺเคหิ ธมฺเมหิ ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหรียตีติ— ส เว วิยตฺเตสุ น วคฺคสารี.
ทิฏฺฐิมฺปิ โส น ปจฺเจติ กิญฺจี ติ. ตสฺส ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิ. โส กิญฺจิ ทิฏฺฐิคตํ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ— ทิฏฺฐิมฺปิ โส น ปจฺเจติ กิญฺจิ.
เตนาห ภควา—
“อตฺตํ ปหาย อนุปาทิยาโน,
ญาเณนปิ โส นิสฺสยํ โน กโรติ;
ส เว วิยตฺเตสุ น วคฺคสารี,
ทิฏฺฐิมฺปิ โส น ปจฺเจติ กิญฺจี”ติ.
ยสฺสูภยนฺเต ปณิธีธ นตฺถิ,
ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วา;
นิเวสนา ตสฺส น สนฺติ เกจิ,
ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ.
ยสฺสูภยนฺเต ปณิธีธ นตฺถิ, ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วา ติ ยสฺสา ติ อรหโต ขีณาสวสฺส. อนฺโต ติ ผโสฺส เอโก อนฺโต, ผสฺสสมุทโย ทุติโย อนฺโต; อตีโต เอโก อนฺโต, อนาคโต ทุติโย อนฺโต; สุขา เวทนา เอโก อนฺโต, ทุกฺขา เวทนา ทุติโย อนฺโต; นามํ เอโก อนฺโต, รูปํ ทุติโย อนฺโต; ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ เอโก อนฺโต, ฉ พาหิรานิ อายตนานิ ทุติโย อนฺโต; สกฺกาโย เอโก อนฺโต, สกฺกายสมุทโย ทุติโย อนฺโต. ปณิธิ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ.
ภวาภวายา ติ ภวาภวาย กมฺมภวาย ปุนพฺภวาย กามภวาย, กมฺมภวาย กามภวาย ปุนพฺภวาย รูปภวาย, กมฺมภวาย รูปภวาย ปุนพฺภวาย อรูปภวาย, กมฺมภวาย อรูปภวาย ปุนพฺภวาย ปุนปฺปุนพฺภวาย ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุเนาปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา. อิธา ติ สกตฺตภาโว, หุรา ติ ปรตฺตภาโว; อิธา ติ สกรูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณํ, หุรา ติ ปรรูปเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณํ; อิธา ติ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ, หุรา ติ ฉ พาหิรานิ อายตนานิ; อิธา ติ มนุสฺสโลโก, หุรา ติ เทวโลโก; อิธา ติ กามธาตุ, หุรา ติ รูปธาตุ อรูปธาตุ; อิธา ติ กามธาตุ รูปธาตุ. หุรา ติ อรูปธาตุ. ยสฺสูภยนฺเต ปณิธีธ นตฺถิ ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วา ติ. ยสฺส อุโภ อนฺเต จ ภวาภวาย จ อิธ หุรญฺจ ปณิธิ ตณฺหา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ— ยสฺสูภยนฺเต ปณิธีธ นตฺถิ ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วา.
นิเวสนา ตสฺส น สนฺติ เกจี ติ. นิเวสนา ติ ทฺเว นิเวสนา— ตณฺหานิเวสนา จ ทิฏฺฐินิเวสนา จ …เป… อยํ ตณฺหานิเวสนา …เป… อยํ ทิฏฺฐินิเวสนา. ตสฺสา ติ อรหโต ขีณาสวสฺส. นิเวสนา ตสฺส น สนฺติ เกจี ติ นิเวสนา ตสฺส น สนฺติ เกจิ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ— นิเวสนา ตสฺส น สนฺติ เกจิ.
ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตนฺ ติ. ธมฺเมสู ติ ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐิคเตสุ. นิจฺเฉยฺยา ติ นิจฺฉินิตฺวา วินิจฺฉินิตฺวา วิจินิตฺวา ปวิจินิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. สมุคฺคหีตนฺ ติ โอธิคฺคาโห พิลคฺคาโห วรคฺคาโห โกฏฺฐาสคฺคาโห อุจฺจยคฺคาโห สมุจฺจยคฺคาโห, “อิทํ สจฺจํ ตจฺฉํ ตถํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีตนฺ”ติ คหิตํ ปรามฏฺฐํ อภินิวิฏฺฐํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ— ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ.
เตนาห ภควา—
“ยสฺสูภยนฺเต ปณิธีธ นตฺถิ,
ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วา;
นิเวสนา ตสฺส น สนฺติ เกจิ,
ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตนฺ”ติ.
ตสฺสีธ ทิฏฺเฐ ว สุเต มุเต วา,
ปกปฺปิตา นตฺถิ อณูปิ สญฺญา;
ตํ พฺราหฺมณํ ทิฏฺฐิมนาทิยานํ,
เกนีธ โลกสฺมิํ วิกปฺปเยยฺย.
ตสฺสีธ ทิฏฺเฐ ว สุเต มุเต วา, ปกปฺปิตา นตฺถิ อณูปิ สญฺญา ติ. ตสฺสา ติ อรหโต ขีณาสวสฺส. ตสฺส ทิฏฺเฐ วา ทิฏฺฐสุทฺธิยา วา สุเต วา สุตสุทฺธิยา วา มุเต วา มุตสุทฺธิยา วา สญฺญาปุพฺพงฺคมตา สญฺญาวิกปฺปเยยฺยตา สญฺญาวิคฺคเหน สญฺญาย อุฏฺฐปิตา สมุฏฺฐปิตา กปฺปิตา ปกปฺปิตา สงฺขตา อภิสงฺขตา สณฺฐปิตา, ทิฏฺฐิ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ— ตสฺสีธ ทิฏฺเฐ ว สุเต มุเต วา ปกปฺปิตา นตฺถิ อณูปิ สญฺญา.
ตํ พฺราหฺมณํ ทิฏฺฐิมนาทิยานนฺ ติ. พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ— สกฺกายทิฏฺฐิ พาหิตา โหติ …เป… อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมา. ตํ พฺราหฺมณํ ทิฏฺฐิมนาทิยานนฺติ. ตํ พฺราหฺมณํ ทิฏฺฐิมนาทิยนฺตํ อคณฺหนฺตํ อปรามสนฺตํ อนภินิเวสนฺตนฺติ— ตํ พฺราหฺมณํ ทิฏฺฐิมนาทิยานํ.
เกนีธ โลกสฺมิํ วิกปฺปเยยฺยา ติ. กปฺปา ติ ทฺเว กปฺปา— ตณฺหากปฺโป จ ทิฏฺฐิกปฺโป จ …เป… อยํ ตณฺหากปฺโป …เป… อยํ ทิฏฺฐิกปฺโป. ตสฺส ตณฺหากปฺโป ปหีโน, ทิฏฺฐิกปฺโป ปฏินิสฺสฏฺโฐ. ตณฺหากปฺปสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺฐิกปฺปสฺส ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา เกน ราเคน กปฺเปยฺย เกน โทเสน กปฺเปยฺย เกน โมเหน กปฺเปยฺย เกน มาเนน กปฺเปยฺย กาย ทิฏฺฐิยา กปฺเปยฺย เกน อุทฺธจฺเจน กปฺเปยฺย กาย วิจิกิจฺฉาย กปฺเปยฺย เกหิ อนุสเยหิ กปฺเปยฺย— รตฺโตติ วา ทุฏฺโฐติ วา มูโฬฺหติ วา วินิพทฺโธติ วา ปรามฏฺโฐติ วา วิกฺเขปคโตติ วา อนิฏฺฐงฺคโตติ วา ถามคโตติ วา. เต อภิสงฺขารา ปหีนา. อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติโย เกน กปฺเปยฺย— เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา เปตฺติวิสยิโกติ วา มนุโสฺสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สญฺญีติ วา อสญฺญีติ วา เนวสญฺญีนาสญฺญีติ วา. โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ, เยน กปฺเปยฺย วิกปฺเปยฺย วิกปฺปํ อาปชฺเชยฺย. โลกสฺมินฺ ติ อปายโลเก …เป… อายตนโลเกติ— เกนีธ โลกสฺมิํ วิกปฺปเยยฺย.
เตนาห ภควา—
“ตสฺสีธ ทิฏฺเฐ ว สุเต มุเต วา,
ปกปฺปิตา นตฺถิ อณูปิ สญฺญา;
ตํ พฺราหฺมณํ ทิฏฺฐิมนาทิยานํ,
เกนีธ โลกสฺมิํ วิกปฺปเยยฺยา”ติ.
น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ,
ธมฺมาปิ เตสํ น ปฏิจฺฉิตาเส;
น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนโยฺย,
ปารงฺคโต น ปจฺเจติ ตาที.
น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺตี ติ. กปฺปา ติ ทฺเว กปฺปา— ตณฺหากปฺโป จ ทิฏฺฐิกปฺโป จ. กตโม ตณฺหากปฺโป? ยาวตา ตณฺหาสงฺขาเตน สีมกตํ มริยาทิกตํ โอธิกตํ ปริยนฺตกตํ ปริคฺคหิตํ มมายิตํ— อิทํ มมํ, เอตํ มมํ, เอตฺตกํ มมํ, เอตฺตาวตา มมํ, มม รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺฐพฺพา, อตฺถรณา ปาวุรณา ทาสิทาสา อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา เขตฺตํ วตฺถุ หิรญฺญํ สุวณฺณํ คามนิคมราชธานิโย รฏฺฐญฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺฐาคารญฺจ, เกวลมฺปิ มหาปถวิํ ตณฺหาวเสน มมายติ, ยาวตา อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตํ— อยํ ตณฺหากปฺโป. กตโม ทิฏฺฐิกปฺโป? วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ, ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺฐิ, ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกาทิฏฺฐิ, ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ ทิฏฺฐิคหนํ ทิฏฺฐิกนฺตารํ ทิฏฺฐิวิสูกายิกํ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺฐิสํโยชนํ คาโห ปฏิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริเยสคฺคาโห วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห, อยาถาวกสฺมิํ ยาถาวกนฺติ คาโห, ยาวตา ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ— อยํ ทิฏฺฐิกปฺโป. เตสํ ตณฺหากปฺโป ปหีโน, ทิฏฺฐิกปฺโป ปฏินิสฺสฏฺโฐ. ตณฺหากปฺปสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺฐิกปฺปสฺส ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา ตณฺหากปฺปํ วา ทิฏฺฐิกปฺปํ วา น กปฺเปนฺติ น ชเนนฺติ น สญฺชเนนฺติ น นิพฺพตฺเตนฺติ น อภินิพฺพตฺเตนฺตีติ— น กปฺปยนฺติ.
น ปุเรกฺขโรนฺตี ติ. ปุเรกฺขารา ติ ทฺเว ปุเรกฺขารา— ตณฺหาปุเรกฺขาโร จ ทิฏฺฐิปุเรกฺขาโร จ …เป… อยํ ตณฺหาปุเรกฺขาโร …เป… อยํ ทิฏฺฐิปุเรกฺขาโร. เตสํ ตณฺหาปุเรกฺขาโร ปหีโน, ทิฏฺฐิปุเรกฺขาโร ปฏินิสฺสฏฺโฐ. ตณฺหาปุเรกฺขารสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺฐิปุเรกฺขารสฺส ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา น ตณฺหํ วา น ทิฏฺฐิํ วา ปุรโต กตฺวา จรนฺติ น ตณฺหาธชา น ตณฺหาเกตู น ตณฺหาธิปเตยฺยา น ทิฏฺฐิธชา น ทิฏฺฐิเกตู น ทิฏฺฐาธิปเตยฺยา. น ตณฺหาย วา น ทิฏฺฐิยา วา ปริวาเรตฺวา จรนฺตีติ— น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ.
ธมฺมาปิ เตสํ น ปฏิจฺฉิตาเส ติ. ธมฺมา วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ. เตสนฺ ติ เตสํ อรหนฺตานํ ขีณาสวานํ. น ปฏิจฺฉิตาเส ติ “สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ”ติ น ปฏิจฺฉิตาเส. “อสสฺสโต โลโก… อนฺตวา โลโก… อนนฺตวา โลโก… ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ… อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรํ… โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ”ติ น ปฏิจฺฉิตาเสติ— ธมฺมาปิ เตสํ น ปฏิจฺฉิตาเส.
น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนโยฺย ติ. นา ติ ปฏิกฺเขโป. พฺราหฺมโณ ติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ— สกฺกายทิฏฺฐิ พาหิตา โหติ …เป… อสิโต ตาทิ วุจฺจเต ส พฺรหฺมา. น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนโยฺย ติ. พฺราหฺมโณ สีเลน วา วเตน วา สีลพฺพเตน วา น ยายติ น นิยฺยติ น วุยฺหติ น สํหรียตีติ— น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนโยฺย.
ปารงฺคโต น ปจฺเจติ ตาที ติ. ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. โส ปารงฺคโต ปารปฺปตฺโต อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต โกฏิคโต โกฏิปฺปตฺโต (วิตฺถาโร) ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ— ปารงฺคโต. น ปจฺเจตี ติ โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ. สกทาคามิมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ. อนาคามิมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ. อรหตฺตมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ— ปารงฺคโต น ปจฺเจติ. ตาที ติ อรหา ปญฺจหากาเรหิ ตาที— อิฏฺฐานิฏฺเฐ ตาที, จตฺตาวีติ ตาที, ติณฺณาวีติ ตาที, มุตฺตาวีติ ตาที, ตํนิทฺเทสา ตาที.
กถํ อรหา อิฏฺฐานิฏฺเฐ ตาที? อรหา ลาเภปิ ตาที, อลาเภปิ ตาที, ยเสปิ ตาที, อยเสปิ ตาที, ปสํสายปิ ตาที, นินฺทายปิ ตาที, สุเขปิ ตาที, ทุกฺเขปิ ตาที. เอกญฺเจ พาหํ คนฺเธน ลิมฺเปยฺยุํ, เอกญฺเจ พาหํ วาสิยา ตจฺเฉยฺยุํ— อมุสฺมิํ นตฺถิ ราโค, อมุสฺมิํ นตฺถิ ปฏิฆํ, อนุนยปฏิฆวิปฺปหีโน อุคฺฆาตินิฆาติวีติวตฺโต อนุโรธวิโรธสมติกฺกนฺโต. เอวํ อรหา อิฏฺฐานิฏฺเฐ ตาที.
กถํ อรหา จตฺตาวีติ ตาที? อรหโต ราโค จตฺโต วนฺโต มุตฺโต ปหีโน ปฏินิสฺสฏฺโฐ. โทโส… โมโห… โกโธ… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเฐยฺยํ… ถมฺโภ… สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สพฺเพ กิเลสา… สพฺเพ ทุจฺจริตา… สพฺเพ ทรถา… สพฺเพ ปริฬาหา… สพฺเพ สนฺตาปา… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา จตฺตา วนฺตา มุตฺตา ปหีนา ปฏินิสฺสฏฺฐา. เอวํ อรหา จตฺตาวีติ ตาที.
กถํ อรหา ติณฺณาวีติ ตาที? อรหา กาโมฆํ ติณฺโณ ภโวฆํ ติณฺโณ ทิฏฺโฐฆํ ติณฺโณ อวิชฺโชฆํ ติณฺโณ สพฺพํ สํสารปถํ ติณฺโณ อุตฺติณฺโณ นิตฺติณฺโณ อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโต. โส วุฏฺฐวาโส จิณฺณจรโณ ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ. เอวํ อรหา ติณฺณาวีติ ตาที.
กถํ อรหา มุตฺตาวีติ ตาที? อรหโต ราคา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, โทสา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, โมหา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, โกธา… อุปนาหา… มกฺขา… ปฬาสา… อิสฺสาย… มจฺฉริยา… มายาย… สาเฐยฺยา… ถมฺภา… สารมฺภา… มานา… อติมานา… มทา… ปมาทา… สพฺพกิเลเสหิ… สพฺพทุจฺจริเตหิ… สพฺพทรเถหิ… สพฺพปริฬาเหหิ… สพฺพสนฺตาเปหิ… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ. เอวํ อรหา มุตฺตาวีติ ตาที.
กถํ อรหา ตํนิทฺเทสา ตาที? อรหา สีเล สติ สีลวาติ ตํนิทฺเทสา ตาที; สทฺธาย สติ สทฺโธติ ตํนิทฺเทสา ตาที; วีริเย สติ วีริยวาติ ตํนิทฺเทสา ตาที; สติยา สติ สติมาติ ตํนิทฺเทสา ตาที; สมาธิมฺหิ สติ สมาหิโตติ ตํนิทฺเทสา ตาที; ปญฺญาย สติ ปญฺญวาติ ตํนิทฺเทสา ตาที; วิชฺชาย สติ เตวิชฺโชติ ตํนิทฺเทสา ตาที; อภิญฺญาย สติ ฉฬภิญฺโญติ ตํนิทฺเทสา ตาที. เอวํ อรหา ตํนิทฺเทสา ตาทีติ— ปารงฺคโต น ปจฺเจติ ตาที.
เตนาห ภควา—
“น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ,
ธมฺมาปิ เตสํ น ปฏิจฺฉิตาเส;
น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนโยฺย,
ปารงฺคโต น ปจฺเจติ ตาที”ติ.
ปรมฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทโส ปญฺจโม.