1.6 ชราสุตฺตนิทฺเทส
อถ ชราสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ—
อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทํ,
โอรํ วสฺสสตาปิ มิยฺยติ;
โย เจปิ อติจฺจ ชีวติ,
อถ โข โส ชรสาปิ มิยฺยติ.
อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทนฺ ติ. ชีวิตนฺ ติ อายุ ฐิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนา ชีวิตํ ชีวิตินฺทฺริยํ. อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ อปฺปกํ ชีวิตํ โถกํ ชีวิตํ— ฐิติปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํ, สรสปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํ. กถํ ฐิติปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํ? อตีเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิตฺถ, น ชีวติ น ชีวิสฺสติ; อนาคเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิสฺสติ, น ชีวติ น ชีวิตฺถ; ปจฺจุปฺปนฺเน จิตฺตกฺขเณ ชีวติ, น ชีวิตฺถ น ชีวิสฺสติ.
“ชีวิตํ อตฺตภาโว จ,
สุขทุกฺขา จ เกวลา;
เอกจิตฺตสมายุตฺตา,
ลหุโส วตฺตเต ขโณ.
จุลฺลาสีติสหสฺสานิ,
กปฺปา ติฏฺฐนฺติ เย มรู;
น เตฺวว เตปิ ชีวนฺติ,
ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สํยุตา.
เย นิรุทฺธา มรนฺตสฺส,
ติฏฺฐมานสฺส วา อิธ;
สพฺเพปิ สทิสา ขนฺธา,
คตา อปฺปฏิสนฺธิกา.
อนนฺตรา จ เย ภคฺคา,
เย จ ภคฺคา อนาคตา;
ตทนฺตเร นิรุทฺธานํ,
เวสมํ นตฺถิ ลกฺขเณ.
อนิพฺพตฺเตน น ชาโต,
ปจฺจุปฺปนฺเนน ชีวติ;
จิตฺตภคฺคา มโต โลโก,
ปญฺญตฺติ ปรมตฺถิยา.
ยถา นินฺนา ปวตฺตนฺติ,
ฉนฺเทน ปริณามิตา;
อจฺฉินฺนธารา วตฺตนฺติ,
สฬายตนปจฺจยา.
อนิธานคตา ภคฺคา,
ปุญฺโช นตฺถิ อนาคเต;
นิพฺพตฺตา เย จ ติฏฺฐนฺติ,
อารคฺเค สาสปูปมา.
นิพฺพตฺตานญฺจ ธมฺมานํ,
ภงฺโค เนสํ ปุรกฺขโต;
ปโลกธมฺมา ติฏฺฐนฺติ,
ปุราเณหิ อมิสฺสิตา.
อทสฺสนโต อายนฺติ,
ภงฺคา คจฺฉนฺตฺยทสฺสนํ;
วิชฺชุปฺปาโทว อากาเส,
อุปฺปชฺชนฺติ วยนฺติ จา”ติ._
เอวํ ฐิติปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ.
กถํ สรสปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ? อสฺสาสูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, ปสฺสาสูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, อสฺสาสปสฺสาสูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, มหาภูตูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, กพฬีการาหารูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, อุสฺมูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, วิญฺญาณูปนิพทฺธํ ชีวิตํ. มูลมฺปิ อิเมสํ ทุพฺพลํ, ปุพฺพเหตูปิ อิเมสํ ทุพฺพลา, เย ปจฺจยา เตปิ ทุพฺพลา, เยปิ ปภาวิกา เตปิ ทุพฺพลา, สหภูปิ อิเมสํ ทุพฺพลา, สมฺปโยคาปิ อิเมสํ ทุพฺพลา, สหชาปิ อิเมสํ ทุพฺพลา, ยาปิ ปโยชิกา สาปิ ทุพฺพลา. อญฺญมญฺญํ อิเม นิจฺจทุพฺพลา, อญฺญมญฺญํ อนวฏฺฐิตา อิเม. อญฺญมญฺญํ ปริปาตยนฺติ อิเม, อญฺญมญฺญสฺส หิ นตฺถิ ตายิตา, น จาปิ ฐเปนฺติ อญฺญมญฺญํ อิเม. โยปิ นิพฺพตฺตโก โส น วิชฺชติ.
“น จ เกนจิ โกจิ หายติ,
คนฺธพฺพา จ อิเม หิ สพฺพโส;
ปุริเมหิ ปภาวิกา อิเม,
เยปิ ปภาวิกา เต ปุเร มตา;
ปุริมาปิ จ ปจฺฉิมาปิ จ,
อญฺญมญฺญํ น กทาจิ มทฺทสํสู”ติ.
เอวํ สรสปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ.
อปิ จ จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ ชีวิตํ อุปาทาย มนุสฺสานํ อปฺปกํ ชีวิตํ ปริตฺตํ ชีวิตํ โถกํ ชีวิตํ ขณิกํ ชีวิตํ ลหุกํ ชีวิตํ อิตฺตรํ ชีวิตํ อนทฺธนียํ ชีวิตํ นจิรฏฺฐิติกํ ชีวิตํ. ตาวติํสานํ เทวานํ …เป… ยามานํ เทวานํ… ตุสิตานํ เทวานํ… นิมฺมานรตีนํ เทวานํ… ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ… พฺรหฺมกายิกานํ เทวานํ ชีวิตํ อุปาทาย มนุสฺสานํ อปฺปกํ ชีวิตํ ปริตฺตํ ชีวิตํ โถกํ ชีวิตํ ขณิกํ ชีวิตํ ลหุกํ ชีวิตํ อิตฺตรํ ชีวิตํ อนทฺธนียํ ชีวิตํ นจิรฏฺฐิติกํ ชีวิตํ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “อปฺปมิทํ, ภิกฺขเว, มนุสฺสานํ อายุ, คมนิโย สมฺปราโย, มนฺตาย โพทฺธพฺพํ, กตฺตพฺพํ กุสลํ, จริตพฺพํ พฺรหฺมจริยํ, นตฺถิ ชาตสฺส อมรณํ. โย, ภิกฺขเว, จิรํ ชีวติ, โส วสฺสสตํ อปฺปํ วา ภิโยฺย.
อปฺปมายุ มนุสฺสานํ,
หีเฬยฺย นํ สุโปริโส;
จเรยฺยาทิตฺตสีโสว,
นตฺถิ มจฺจุสฺสนาคโม.
อจฺจยนฺติ อโหรตฺตา,
ชีวิตํ อุปรุชฺฌติ;
อายุ ขิยฺยติ มจฺจานํ,
กุนฺนทีนํว โอทกนฺ”ติ.
อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทํ.
โอรํ วสฺสสตาปิ มิยฺยตี ติ. กลลกาเลปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, อพฺพุทกาเลปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, เปสิกาเลปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, ฆนกาเลปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, ปสาขกาเลปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, ชาตมตฺโตปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, สูติฆเรปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, อทฺธมาสิโกปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, มาสิโกปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, ทฺเวมาสิโกปิ… เตมาสิโกปิ… จตุมาสิโกปิ… ปญฺจมาสิโกปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, ฉมาสิโกปิ… สตฺตมาสิโกปิ… อฏฺฐมาสิโกปิ… นวมาสิโกปิ… ทสมาสิโกปิ… สํวจฺฉริโกปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, ทฺเววสฺสิโกปิ… ติวสฺสิโกปิ… จตุวสฺสิโกปิ… ปญฺจวสฺสิโกปิ… ฉวสฺสิโกปิ… สตฺตวสฺสิโกปิ… อฏฺฐวสฺสิโกปิ… นววสฺสิโกปิ… ทสวสฺสิโกปิ… วีสติวสฺสิโกปิ… ติํสวสฺสิโกปิ… จตฺตารีสวสฺสิโกปิ… ปญฺญาสวสฺสิโกปิ… สฏฺฐิวสฺสิโกปิ… สตฺตติวสฺสิโกปิ… อสีติวสฺสิโกปิ… นวุติวสฺสิโกปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชตีติ— โอรํ วสฺสสตาปิ มิยฺยติ.
โย เจปิ อติจฺจ ชีวตี ติ. โย วสฺสสตํ อติกฺกมิตฺวา ชีวติ โส เอกํ วา วสฺสํ ชีวติ, ทฺเว วา วสฺสานิ ชีวติ, ตีณิ วา วสฺสานิ ชีวติ, จตฺตาริ วา วสฺสานิ ชีวติ, ปญฺจ วา วสฺสานิ ชีวติ …เป… ทส วา วสฺสานิ ชีวติ, วีสติ วา วสฺสานิ ชีวติ, ติํสํ วา วสฺสานิ ชีวติ, จตฺตารีสํ วา วสฺสานิ ชีวตีติ— โย เจปิ อติจฺจ ชีวติ. อถ โข โส ชรสาปิ มิยฺยตี ติ. ยทา ชิณฺโณ โหติ วุทฺโธ มหลฺลโก อทฺธคโต วโยอนุปฺปตฺโต ขณฺฑทนฺโต ปลิตเกโส วิลูนํ ขลิตสิโร วลินํ ติลกาหตคตฺโต วงฺโก โภคฺโค ทณฺฑปรายโน, โส ชรายปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, นตฺถิ มรณมฺหา โมกฺโข.
“ผลานมิว ปกฺกานํ,
ปาโต ปตนโต ภยํ;
เอวํ ชาตาน มจฺจานํ,
นิจฺจํ มรณโต ภยํ.
ยถาปิ กุมฺภการสฺส,
กตํ มตฺติกภาชนํ;
สพฺพํ เภทนปริยนฺตํ,
เอวํ มจฺจาน ชีวิตํ.
ทหรา จ มหนฺตา จ,
เย พาลา เย จ ปณฺฑิตา;
สพฺเพ มจฺจุวสํ ยนฺติ,
สพฺเพ มจฺจุปรายนา.
เตสํ มจฺจุปเรตานํ,
คจฺฉตํ ปรโลกโต;
น ปิตา ตายเต ปุตฺตํ,
ญาตี วา ปน ญาตเก.
เปกฺขตญฺเญว ญาตีนํ,
ปสฺส ลาลปฺปตํ ปุถุ;
เอกเมโกว มจฺจานํ,
โควชฺโฌ วิย นิยฺยติ;
เอวมพฺภาหโต โลโก,
มจฺจุนา จ ชราย จา”ติ.
อถ โข โส ชรสาปิ มิยฺยติ.
เตนาห ภควา—
“อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทํ,
โอรํ วสฺสสตาปิ มิยฺยติ;
โย เจปิ อติจฺจ ชีวติ,
อถ โข โส ชรสาปิ มิยฺยตี”ติ.
โสจนฺติ ชนา มมายิเต,
น หิ สนฺติ นิจฺจา ปริคฺคหา;
วินาภาวํ สนฺตเมวิทํ,
อิติ ทิสฺวา นาคารมาวเส.
โสจนฺติ ชนา มมายิเต ติ. ชนา ติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ. มมตฺตา ติ ทฺเว มมตฺตา— ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฏฺฐิมมตฺตญฺจ …เป… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ …เป… อิทํ ทิฏฺฐิมมตฺตํ. มมายิตํ วตฺถุํ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ โสจนฺติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ โสจนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ โสจนฺติ. มมายิตํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ โสจนฺติ, วิปริณามนฺเตปิ โสจนฺติ, วิปริณเตปิ โสจนฺติ กิลมนฺติ ปริเทวนฺติ อุรตฺตาฬิํ กนฺทนฺติ สมฺโมหํ อาปชฺชนฺตีติ— โสจนฺติ ชนา มมายิเต.
น หิ สนฺติ นิจฺจา ปริคฺคหา ติ. ทฺเว ปริคฺคหา— ตณฺหาปริคฺคโห จ ทิฏฺฐิปริคฺคโห จ …เป… อยํ ตณฺหาปริคฺคโห …เป… อยํ ทิฏฺฐิปริคฺคโห. ตณฺหาปริคฺคโห อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโม. ทิฏฺฐิปริคฺคโหปิ อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโม. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ตํ ปริคฺคหํ ยฺวายํ ปริคฺคโห นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม สสฺสติสมํ ตเถว ติฏฺเฐยฺยา”ติ? “โน เหตํ, ภนฺเต”. “สาธุ, ภิกฺขเว. อหมฺปิ โข ตํ, ภิกฺขเว, ปริคฺคหํ น สมนุปสฺสามิ, ยฺวายํ ปริคฺคโห นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม สสฺสติสมํ ตเถว ติฏฺเฐยฺยา”ติ. ปริคฺคหา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ น ลพฺภนฺตีติ— น หิ สนฺติ นิจฺจา ปริคฺคหา.
วินาภาวํ สนฺตเมวิทนฺ ติ. นานาภาเว วินาภาเว อญฺญถาภาเว สนฺเต สํวิชฺชมาเน อุปลพฺภิยมาเน. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา — “อลํ, อานนฺท. มา โสจิ มา ปริเทวิ. นนุ เอตํ, อานนฺท, มยา ปฏิกจฺเจว อกฺขาตํ— ‘สพฺเพเหว ปิเยหิ มนาเปหิ นานาภาโว วินาภาโว อญฺญถาภาโว. ตํ กุเตตฺถ, อานนฺท, ลพฺภา— ยํ ตํ ชาตํ ภูตํ สงฺขตํ ปโลกธมฺมํ ตํ วต มา ปลุชฺชี’ติ. เนตํ ฐานํ วิชฺชติ. ปุริมานํ ปุริมานํ ขนฺธานํ ธาตูนํ อายตนานํ วิปริณามญฺญถาภาวา ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา ขนฺธา จ ธาตุโย จ อายตนานิ จ ปวตฺตนฺตี”ติ— วินาภาวํ สนฺตเมวิทํ.
อิติ ทิสฺวา นาคารมาวเส ติ. อิตี ติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตา ปทานุปุพฺพตา เมตํ. อิตี ติ อิติ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา มมตฺเตสูติ— อิติ ทิสฺวา. นาคารมาวเส ติ สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ญาติปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา มิตฺตามจฺจปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา สนฺนิธิปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิญฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ— อิติ ทิสฺวา นาคารมาวเส.
เตนาห ภควา—
“โสจนฺติ ชนา มมายิเต,
น หิ สนฺติ นิจฺจา ปริคฺคหา;
วินาภาวํ สนฺตเมวิทํ,
อิติ ทิสฺวา นาคารมาวเส”ติ._
มรเณนปิ ตํ ปหียติ,
ยํ ปุริโส มมิทนฺติ มญฺญติ;
เอตมฺปิ วิทิตฺวาน ปณฺฑิโต,
น มมตฺตาย นเมถ มามโก.
มรเณนปิ ตํ ปหียตี ติ. มรณนฺ ติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา เภโท อนฺตรธานํ มจฺจุมรณํ กาลํกิริยา ขนฺธานํ เภโท กเฬวรสฺส นิกฺเขโป ชีวิตินฺทฺริยสฺสุปจฺเฉโท. ตนฺ ติ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺญาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺญาณคตํ. ปหียตี ติ ปหียติ ชหียติ วิชหียติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ. ภาสิตมฺปิ เหตํ—
“ปุพฺเพว มจฺจํ วิชหนฺติ โภคา,
มจฺโจว เน ปุพฺพตรํ ชหาติ;
อสสฺสตา โภคิโน กามกามี,
ตสฺมา น โสจามหํ โสกกาเล.
อุเทติ อาปูรติ เวติ จนฺโท,_
อตฺถํ ตเปตฺวาน ปเลติ สูริโย;
วิทิตา มยา สตฺตุก โลกธมฺมา,
ตสฺมา น โสจามหํ โสกกาเล”ติ.
มรเณนปิ ตํ ปหียติ. ยํ ปุริโส มมิทนฺติ มญฺญตี ติ. ยนฺ ติ รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺญาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺญาณคตํ. ปุริโส ติ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโป. มมิทนฺติ มญฺญตี ติ ตณฺหามญฺญนาย มญฺญติ, ทิฏฺฐิมญฺญนาย มญฺญติ, มานมญฺญนาย มญฺญติ, กิเลสมญฺญนาย มญฺญติ, ทุจฺจริตมญฺญนาย มญฺญติ, ปโยคมญฺญนาย มญฺญติ, วิปากมญฺญนาย มญฺญตีติ— ยํ ปุริโส มมิทนฺติ มญฺญติ.
เอตมฺปิ วิทิตฺวาน ปณฺฑิโต ติ. เอตํ อาทีนวํ ญตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา มมตฺเตสูติ, เอตมฺปิ วิทิตฺวา ปณฺฑิโต ธีโร ปณฺฑิโต ปญฺญวา พุทฺธิมา ญาณี วิภาวี เมธาวีติ— เอตมฺปิ วิทิตฺวาน ปณฺฑิโต.
น มมตฺตาย นเมถ มามโก ติ. มมตฺตา ติ ทฺเว มมตฺตา— ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฏฺฐิมมตฺตญฺจ …เป… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ …เป… อิทํ ทิฏฺฐิมมตฺตํ. มามโก ติ พุทฺธมามโก ธมฺมมามโก สํฆมามโก. โส ภควนฺตํ มมายติ, ภควา ตํ ปุคฺคลํ ปริคฺคณฺหาติ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา— “เย เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู กุหา ถทฺธา ลปา สิงฺคี อุนฺนฬา อสมาหิตา, น เม เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู มามกา; อปคตา จ เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมา ธมฺมวินยา. น จ เต อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ. เย จ โข เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู นิกฺกุหา นิลฺลปา ธีรา อตฺถทฺธา สุสมาหิตา, เต โข เม, ภิกฺขเว, ภิกฺขู มามกา; อนปคตา จ เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมา ธมฺมวินยา. เต จ อิมสฺมิํ ธมฺมวินเย วุทฺธิํ วิรูฬฺหิํ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ.
กุหา ถทฺธา ลปา สิงฺคี,
อุนฺนฬา อสมาหิตา;_
น เต ธมฺเม วิรูหนฺติ,
สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิเต.
นิกฺกุหา นิลฺลปา ธีรา,
อตฺถทฺธา สุสมาหิตา;
เต เว ธมฺเม วิรูหนฺติ,
สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิเต”.
น มมตฺตาย นเมถ มามโก ติ. มามโก ตณฺหามมตฺตํ ปหาย ทิฏฺฐิมมตฺตํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา มมตฺตาย น นเมยฺย น โอนเมยฺย, น ตนฺนินฺโน อสฺส น ตปฺโปโณ น ตปฺปพฺภาโร น ตทธิมุตฺโต น ตทธิปเตโยฺยติ— น มมตฺตาย นเมถ มามโก.
เตนาห ภควา—
“มรเณนปิ ตํ ปหียติ,
ยํ ปุริโส มมิทนฺติ มญฺญติ;
เอตมฺปิ วิทิตฺวาน ปณฺฑิโต,
น มมตฺตาย นเมถ มามโก”ติ.
สุปิเนน ยถาปิ สงฺคตํ,
ปฏิพุทฺโธ ปุริโส น ปสฺสติ;
เอวมฺปิ ปิยายิตํ ชนํ,
เปตํ กาลงฺกตํ น ปสฺสติ.
สุปิเนน ยถาปิ สงฺคตนฺ ติ. สงฺคตํ สมาคตํ สมาหิตํ สนฺนิปติตนฺติ— สุปิเนน ยถาปิ สงฺคตํ. ปฏิพุทฺโธ ปุริโส น ปสฺสตี ติ ยถา ปุริโส สุปินคโต จนฺทํ ปสฺสติ, สูริยํ ปสฺสติ, มหาสมุทฺทํ ปสฺสติ, สิเนรุํ ปพฺพตราชานํ ปสฺสติ, หตฺถิํ ปสฺสติ, อสฺสํ ปสฺสติ, รถํ ปสฺสติ, ปตฺติํ ปสฺสติ, เสนาพฺยูหํ ปสฺสติ, อารามรามเณยฺยกํ ปสฺสติ, วนรามเณยฺยกํ… ภูมิรามเณยฺยกํ… โปกฺขรณีรามเณยฺยกํ ปสฺสติ; ปฏิพุทฺโธ น กิญฺจิ ปสฺสตีติ— ปฏิพุทฺโธ ปุริโส น ปสฺสติ.
เอวมฺปิ ปิยายิตํ ชนนฺ ติ. เอวนฺ ติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํ. ปิยายิตํ ชนนฺ ติ มมายิตํ ชนํ มาตรํ วา ปิตรํ วา ภาตรํ วา ภคินิํ วา ปุตฺตํ วา ธีตรํ วา มิตฺตํ วา อมจฺจํ วา ญาติํ วา สาโลหิตํ วาติ— เอวมฺปิ ปิยายิตํ ชนํ.
เปตํ กาลงฺกตํ น ปสฺสตี ติ. เปโต วุจฺจติ มโต. กาลงฺกตํ น ปสฺสติ น ทกฺขติ นาธิคจฺฉติ น วินฺทติ น ปฏิลภตีติ— เปตํ กาลงฺกตํ น ปสฺสติ.
เตนาห ภควา—
“สุปิเนน ยถาปิ สงฺคตํ,
ปฏิพุทฺโธ ปุริโส น ปสฺสติ;
เอวมฺปิ ปิยายิตํ ชนํ,
เปตํ กาลงฺกตํ น ปสฺสตี”ติ.
ทิฏฺฐาปิ สุตาปิ เต ชนา,
เยสํ นามมิทํ ปวุจฺจติ;
นามํเยวาวสิสฺสติ ,
อกฺเขยฺยํ เปตสฺส ชนฺตุโน.
ทิฏฺฐาปิ สุตาปิ เต ชนา ติ. ทิฏฺฐา ติ เย จกฺขุวิญฺญาณาภิสมฺภูตา. สุตา ติ เย โสตวิญฺญาณาภิสมฺภูตา. เต ชนา ติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺฐา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จาติ— ทิฏฺฐาปิ สุตาปิ เต ชนา.
เยสํ นามมิทํ ปวุจฺจตี ติ. เยสนฺ ติ เยสํ ขตฺติยานํ พฺราหฺมณานํ เวสฺสานํ สุทฺทานํ คหฏฺฐานํ ปพฺพชิตานํ เทวานํ มนุสฺสานํ. นามนฺ ติ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยญฺชนํ อภิลาโป. ปวุจฺจตี ติ วุจฺจติ ปวุจฺจติ กถียติ ภณียติ ทีปียติ โวหรียตีติ— เยสํ นามมิทํ ปวุจฺจติ.
นามํเยวาวสิสฺสติ อกฺเขยฺยนฺ ติ. รูปคตํ เวทนาคตํ สญฺญาคตํ สงฺขารคตํ วิญฺญาณคตํ ปหียติ ชหียติ วิชหียติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, นามํเยวาวสิสฺสติ. อกฺเขยฺยนฺ ติ. อกฺขาตุํ กเถตุํ ภณิตุํ ทีปยิตุํ โวหริตุนฺติ— นามํ เอวาวสิสฺสติ อกฺเขยฺยํ. เปตสฺส ชนฺตุโน ติ. เปตสฺสา ติ มตสฺส กาลงฺกตสฺส. ชนฺตุโน ติ สตฺตสฺส นรสฺส มานวสฺส โปสสฺส ปุคฺคลสฺส ชีวสฺส ชาคุสฺส ชนฺตุสฺส อินฺทคุสฺส มนุชสฺสาติ— เปตสฺส ชนฺตุโน.
เตนาห ภควา—
“ทิฏฺฐาปิ สุตาปิ เต ชนา,
เยสํ นามมิทํ ปวุจฺจติ;
นามํเยวาวสิสฺสติ,
อกฺเขยฺยํ เปตสฺส ชนฺตุโน”ติ.
โสกปฺปริเทวมจฺฉรํ,
น ปชหนฺติ คิทฺธา มมายิเต;
ตสฺมา มุนโย ปริคฺคหํ,
หิตฺวา อจริํสุ เขมทสฺสิโน.
โสกปฺปริเทวมจฺฉรํ น ปชหนฺติ คิทฺธา มมายิเต ติ. โสโก ติ ญาติพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส ทิฏฺฐิพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส อญฺญตรญฺญตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อญฺญตรญฺญตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺฐสฺส โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก อนฺโตทาโห อนฺโตปริทาโห เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ โสกสลฺลํ. ปริเทโว ติ ญาติพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส …เป… ทิฏฺฐิพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส อญฺญตรญฺญตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อญฺญตรญฺญตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺฐสฺส อาเทโว ปริเทโว อาเทวนา ปริเทวนา อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตํ. มจฺฉริยนฺ ติ ปญฺจ มจฺฉริยานิ— อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํ. ยํ เอวรูปํ มจฺฉริยํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกญฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส— อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ. อปิ จ ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, ธาตุมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, อายตนมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ คาโห— อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ. เคโธ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. มมตฺตา ติ ทฺเว มมตฺตา— ตณฺหามมตฺตญฺจ ทิฏฺฐิมมตฺตญฺจ …เป… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ …เป… อิทํ ทิฏฺฐิมมตฺตํ. มมายิตํ วตฺถุํ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ โสจนฺติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ โสจนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ โสจนฺติ, มมายิตํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ โสจนฺติ, วิปริณามนฺเตปิ โสจนฺติ, วิปริณเตปิ โสจนฺติ, มมายิตํ วตฺถุํ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ ปริเทวนฺติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ ปริเทวนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ ปริเทวนฺติ. มมายิตํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ ปริเทวนฺติ, วิปริณามนฺเตปิ ปริเทวนฺติ, วิปริณเตปิ ปริเทวนฺติ. มมายิตํ วตฺถุํ รกฺขนฺติ โคเปนฺติ ปริคฺคณฺหนฺติ มมายนฺติ มจฺฉรายนฺติ; มมายิตสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ โสกํ น ชหนฺติ, ปริเทวํ น ชหนฺติ, มจฺฉริยํ น ชหนฺติ, เคธํ น ชหนฺติ น ปชหนฺติ น วิโนเทนฺติ น พฺยนฺติํ กโรนฺติ น อนภาวํ คเมนฺตีติ— โสกปฺปริเทวมจฺฉรํ น ปชหนฺติ คิทฺธา มมายิเต.
ตสฺมา มุนโย ปริคฺคหํ, หิตฺวา อจริํสุ เขมทสฺสิโน ติ. ตสฺมา ติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา เอตํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมานา มมตฺเตสูติ— ตสฺมา. มุนโย ติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ. ยา ปญฺญา ปชานนา …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ. เตน ญาเณน สมนฺนาคตา มุนโย โมนปฺปตฺตา. ตีณิ โมเนยฺยานิ— กายโมเนยฺยํ, วจีโมเนยฺยํ, มโนโมเนยฺยํ …เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. ปริคฺคโห ติ ทฺเว ปริคฺคหา— ตณฺหาปริคฺคโห จ ทิฏฺฐิปริคฺคโห จ …เป… อยํ ตณฺหาปริคฺคโห …เป… อยํ ทิฏฺฐิปริคฺคโห. มุนโย ตณฺหาปริคฺคหํ ปริจฺจชิตฺวา ทิฏฺฐิปริคฺคหํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา จชิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺติํ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา อจริํสุ วิหริํสุ อิริยิํสุ วตฺติํสุ ปาลิํสุ ยปิํสุ ยาปิํสุ. เขมทสฺสิโน ติ เขมํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. เขมทสฺสิโน ติ เขมทสฺสิโน ตาณทสฺสิโน เลณทสฺสิโน สรณทสฺสิโน อภยทสฺสิโน อจฺจุตทสฺสิโน อมตทสฺสิโน นิพฺพานทสฺสิโนติ— ตสฺมา มุนโย ปริคฺคหํ หิตฺวา อจริํสุ เขมทสฺสิโน.
เตนาห ภควา—
“โสกปฺปริเทวมจฺฉรํ,
น ชหนฺติ คิทฺธา มมายิเต;
ตสฺมา มุนโย ปริคฺคหํ,
หิตฺวา อจริํสุ เขมทสฺสิโน”ติ.
ปติลีนจรสฺส ภิกฺขุโน,
ภชมานสฺส วิวิตฺตมาสนํ;
สามคฺคิยมาหุ ตสฺส ตํ,
โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเย.
ปติลีนจรสฺส ภิกฺขุโน ติ. ปติลีนจรา วุจฺจนฺติ สตฺต เสกฺขา. อรหา ปติลีโน. กิํการณา ปติลีนจรา วุจฺจนฺติ สตฺต เสกฺขา? เต ตโต ตโต จิตฺตํ ปติลีเนนฺตา ปติกุเฏนฺตา ปติวฏฺเฏนฺตา สนฺนิรุทฺธนฺตา สนฺนิคฺคณฺหนฺตา สนฺนิวาเรนฺตา รกฺขนฺตา โคเปนฺตา จรนฺติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ, จกฺขุทฺวาเร จิตฺตํ ปติลีเนนฺตา ปติกุเฏนฺตา ปติวฏฺเฏนฺตา สนฺนิรุทฺธนฺตา สนฺนิคฺคณฺหนฺตา สนฺนิวาเรนฺตา รกฺขนฺตา โคเปนฺตา จรนฺติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ, โสตทฺวาเร จิตฺตํ …เป… ฆานทฺวาเร จิตฺตํ… ชิวฺหาทฺวาเร จิตฺตํ… กายทฺวาเร จิตฺตํ… มโนทฺวาเร จิตฺตํ ปติลีเนนฺตา ปติกุเฏนฺตา ปติวฏฺเฏนฺตา สนฺนิรุทฺธนฺตา สนฺนิคฺคณฺหนฺตา สนฺนิวาเรนฺตา รกฺขนฺตา โคเปนฺตา จรนฺติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ. ยถา กุกฺกุฏปตฺตํ วา นฺหารุททฺทุลํ วา อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตํ ปติลียติ ปติกุฏติ ปติวฏฺฏติ น สมฺปสาริยติ; เอวเมวํ ตโต ตโต จิตฺตํ ปติลีเนนฺตา ปติกุเฏนฺตา ปติวฏฺเฏนฺตา สนฺนิรุทฺธนฺตา สนฺนิคฺคณฺหนฺตา สนฺนิวาเรนฺตา รกฺขนฺตา โคเปนฺตา จรนฺติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ, จกฺขุทฺวาเร จิตฺตํ… โสตทฺวาเร จิตฺตํ… ฆานทฺวาเร จิตฺตํ… ชิวฺหาทฺวาเร จิตฺตํ… กายทฺวาเร จิตฺตํ… มโนทฺวาเร จิตฺตํ ปติลีเนนฺตา ปติกุเฏนฺตา ปติวฏฺเฏนฺตา สนฺนิรุทฺธนฺตา สนฺนิคฺคณฺหนฺตา สนฺนิวาเรนฺตา รกฺขนฺตา โคเปนฺตา จรนฺติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ. ตํการณา ปติลีนจรา วุจฺจนฺติ สตฺต เสกฺขา. ภิกฺขุโน ติ ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส วา ภิกฺขุโน เสกฺขสฺส วา ภิกฺขุโนติ— ปติลีนจรสฺส ภิกฺขุโน.
ภชมานสฺส วิวิตฺตมาสนนฺ ติ อาสนํ วุจฺจติ ยตฺถ นิสีทนฺติ— มญฺโจ ปีฐํ ภิสิ ตฏฺฏิกา จมฺมขณฺโฑ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโร ปลาลสนฺถาโร. ตํ อาสนํ อสปฺปายรูปทสฺสเนน ริตฺตํ วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํ, อสปฺปายสทฺทสฺสวเนน ริตฺตํ วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํ, อสปฺปายคนฺธฆายเนน… อสปฺปายรสสายเนน… อสปฺปายโผฏฺฐพฺพผุสเนน… อสปฺปาเยหิ ปญฺจหิ กามคุเณหิ ริตฺตํ วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํ. ตํ วิวิตฺตํ อาสนํ ภชโต สมฺภชโต เสวโต นิเสวโต สํเสวโต ปฏิเสวโตติ— ภชมานสฺส วิวิตฺตมาสนํ.
สามคฺคิยมาหุ ตสฺส ตํ, โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเย ติ. สามคฺคิโย ติ ติโสฺส สามคฺคิโย— คณสามคฺคี, ธมฺมสามคฺคี, อนภินิพฺพตฺติสามคฺคี. กตมา คณสามคฺคี? พหู เจปิ ภิกฺขู สมคฺคา สมฺโมทมานา อวิวทมานา ขีโรทกีภูตา อญฺญมญฺญํ ปิยจกฺขูหิ สมฺปสฺสนฺตา วิหรนฺติ— อยํ คณสามคฺคี. กตมา ธมฺมสามคฺคี? จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค. เต เอกโต ปกฺขนฺทนฺติ ปสีทนฺติ สมฺปติฏฺฐนฺติ วิมุจฺจนฺติ; น เตสํ ธมฺมานํ วิวาโท ปวิวาโท อตฺถิ— อยํ ธมฺมสามคฺคี. กตมา อนภินิพฺพตฺติสามคฺคี? พหู เจปิ ภิกฺขู อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายนฺติ; น เตสํ นิพฺพานธาตุยา อูนตฺตํ วา ปุณฺณตฺตํ วา ปญฺญายติ— อยํ อนภินิพฺพตฺติสามคฺคี. ภวเน ติ เนรยิกานํ นิรโย ภวนํ, ติรจฺฉานโยนิกานํ ติรจฺฉานโยนิ ภวนํ, เปตฺติวิสยิกานํ เปตฺติวิสโย ภวนํ, มนุสฺสานํ มนุสฺสโลโก ภวนํ, เทวานํ เทวโลโก ภวนนฺติ. สามคฺคิยมาหุ ตสฺส ตํ, โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเย ติ. ตเสฺสสา สามคฺคี เอตํ ฉนฺนํ เอตํ ปติรูปํ เอตํ อนุจฺฉวิกํ เอตํ อนุโลมํ, โย เอวํ ปฏิจฺฉนฺเน นิรเย อตฺตานํ น ทเสฺสยฺย, ติรจฺฉานโยนิยํ อตฺตานํ น ทเสฺสยฺย, เปตฺติวิสเย อตฺตานํ น ทเสฺสยฺย, มนุสฺสโลเก อตฺตานํ น ทเสฺสยฺย, เทวโลเก อตฺตานํ น ทเสฺสยฺยาติ เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ— สามคฺคิยมาหุ ตสฺส ตํ, โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเย.
เตนาห ภควา—
“ปติลีนจรสฺส ภิกฺขุโน,
ภชมานสฺส วิวิตฺตมาสนํ;
สามคฺคิยมาหุ ตสฺส ตํ,
โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเย”ติ.
สพฺพตฺถ มุนี อนิสฺสิโต,
น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยํ;
ตสฺมิํ ปริเทวมจฺฉรํ,
ปณฺเณ วาริ ยถา น ลิมฺปติ.
สพฺพตฺถ มุนี อนิสฺสิโต ติ. สพฺพํ วุจฺจติ ทฺวาทสายตนานิ— จกฺขุญฺเจว รูปา จ, โสตญฺจ สทฺทา จ, ฆานญฺจ คนฺธา จ, ชิวฺหา จ รสา จ, กาโย จ โผฏฺฐพฺพา จ, มโน จ ธมฺมา จ. มุนี ติ. โมนํ วุจฺจติ ญาณํ …เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. อนิสฺสิโต ติ. ทฺเว นิสฺสยา— ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฏฺฐินิสฺสโย จ …เป… อยํ ตณฺหานิสฺสโย …เป… อยํ ทิฏฺฐินิสฺสโย. มุนิ ตณฺหานิสฺสยํ ปหาย ทิฏฺฐินิสฺสยํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ อนิสฺสิโต โสตํ อนิสฺสิโต ฆานํ อนิสฺสิโต ชิวฺหํ อนิสฺสิโต กายํ อนิสฺสิโต มนํ อนิสฺสิโต รูเป… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ… ธมฺเม… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ… รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ… กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สญฺญาภวํ… อสญฺญาภวํ… เนวสญฺญานาสญฺญาภวํ… เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปญฺจโวการภวํ… อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฏฺฐํ… สุตํ… มุตํ… วิญฺญาตํ… สพฺเพ ธมฺเม อนิสฺสิโต อนลฺลีโน อนุปคโต อนชฺโฌสิโต อนธิมุตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ— สพฺพตฺถ มุนิ อนิสฺสิโต.
น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยนฺ ติ. ปิยา ติ ทฺเว ปิยา— สตฺตา วา สงฺขารา วา. กตเม สตฺตา ปิยา? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อตฺถกามา หิตกามา ผาสุกามา โยคกฺเขมกามา มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา ภคินี วา ปุตฺตา วา ธีตรา วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา ญาตี วา สาโลหิตา วา— อิเม สตฺตา ปิยา. กตเม สงฺขารา ปิยา? มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฏฺฐพฺพา— อิเม สงฺขารา ปิยา. อปฺปิยา ติ ทฺเว อปฺปิยา— สตฺตา วา สงฺขารา วา. กตเม สตฺตา อปฺปิยา? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อนตฺถกามา อหิตกามา อผาสุกามา อโยคกฺเขมกามา ชีวิตา โวโรเปตุกามา— อิเม สตฺตา อปฺปิยา. กตเม สงฺขารา อปฺปิยา? อมนาปิกา รูปา อมนาปิกา สทฺทา อมนาปิกา คนฺธา อมนาปิกา รสา อมนาปิกา โผฏฺฐพฺพา— อิเม สงฺขารา อปฺปิยา. น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยนฺ ติ. “อยํ เม สตฺโต ปิโย, อิเม จ สงฺขารา มนาปา”ติ ราควเสน ปิยํ น กโรติ; “อยํ เม สตฺโต อปฺปิโย, อิเม จ สงฺขารา อมนาปา”ติ ปฏิฆวเสน อปฺปิยํ น กโรติ น ชเนติ น สญฺชเนติ น นิพฺพตฺเตติ นาภินิพฺพตฺเตตีติ— น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยํ.
ตสฺมิํ ปริเทวมจฺฉรํ ปณฺเณ วาริ ยถา น ลิมฺปตี ติ. ตสฺมินฺ ติ ตสฺมิํ ปุคฺคเล อรหนฺเต ขีณาสเว. ปริเทโว ติ ญาติพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส ทิฏฺฐิพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส อญฺญตรญฺญตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อญฺญตรญฺญตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺฐสฺส อาเทโว ปริเทโว อาเทวนา ปริเทวนา อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตํ. มจฺฉริยนฺ ติ ปญฺจ มจฺฉริยานิ— อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํ. ยํ เอวรูปํ มจฺฉริยํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกญฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส— อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ. อปิ จ ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, ธาตุมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, อายตนมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ คาโห— อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ.
ปณฺเณ วาริ ยถา น ลิมฺปตี ติ. ปณฺณํ วุจฺจติ ปทุมปตฺตํ. วาริ วุจฺจติ อุทกํ. ยถา วาริ ปทุมปตฺตํ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ อลิตฺตํ อปลิตฺตํ อนุปลิตฺตํ, เอวเมวํ ตสฺมิํ ปุคฺคเล อรหนฺเต ขีณาสเว ปริเทโว มจฺฉริยญฺจ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ อลิตฺตา อปลิตฺตา อนุปลิตฺตา. โส จ ปุคฺคโล อรหนฺโต เตหิ กิเลเสหิ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ อลิตฺโต อปลิตฺโต อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ— ตสฺมิํ ปริเทวมจฺฉรํ ปณฺเณ วาริ ยถา น ลิมฺปติ.
เตนาห ภควา—
“สพฺพตฺถ มุนี อนิสฺสิโต,
น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยํ;
ตสฺมิํ ปริเทวมจฺฉรํ,
ปณฺเณ วาริ ยถา น ลิมฺปตี”ติ.
อุทพินฺทุ ยถาปิ โปกฺขเร,
ปทุเม วาริ ยถา น ลิมฺปติ;
เอวํ มุนิ โนปลิมฺปติ,
ยทิทํ ทิฏฺฐสุตํ มุเตสุ วา.
อุทพินฺทุ ยถาปิ โปกฺขเร ติ. อุทพินฺทุ วุจฺจติ อุทกเถโว. โปกฺขรํ วุจฺจติ ปทุมปตฺตํ. ยถา อุทพินฺทุ ปทุมปตฺเต น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ อลิตฺตํ อปลิตฺตํ อนุปลิตฺตนฺติ— อุทพินฺทุ ยถาปิ โปกฺขเร. ปทุเม วาริ ยถา น ลิมฺปตี ติ. ปทุมํ วุจฺจติ ปทุมปุปฺผํ. วาริ วุจฺจติ อุทกํ. ยถา วาริ ปทุมปุปฺผํ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ อลิตฺตํ อปลิตฺตํ อนุปลิตฺตนฺติ— ปทุเม วาริ ยถา น ลิมฺปติ.
เอวํ มุนิ โนปลิมฺปติ, ยทิทํ ทิฏฺฐสุตํ มุเตสุ วา ติ. เอวนฺ ติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํ. มุนี ติ. โมนํ วุจฺจติ ญาณํ …เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. เลปา ติ ทฺเว เลปา— ตณฺหาเลโป จ ทิฏฺฐิเลโป จ …เป… อยํ ตณฺหาเลโป …เป… อยํ ทิฏฺฐิเลโป. มุนิ ตณฺหาเลปํ ปหาย ทิฏฺฐิเลปํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา ทิฏฺเฐ น ลิมฺปติ, สุเต น ลิมฺปติ, มุเต น ลิมฺปติ, วิญฺญาเต น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ อลิตฺโต อปลิตฺโต อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ— เอวํ มุนิ โนปลิมฺปติ, ยทิทํ ทิฏฺฐสุตํ มุเตสุ วา.
เตนาห ภควา—
“อุทพินฺทุ ยถาปิ โปกฺขเร,
ปทุเม วาริ ยถา น ลิมฺปติ;
เอวํ มุนิ โนปลิมฺปติ,
ยทิทํ ทิฏฺฐสุตํ มุเตสุ วา”ติ.
โธโน น หิ เตน มญฺญติ,
ยทิทํ ทิฏฺฐสุตํ มุเตสุ วา;
นาญฺเญน วิสุทฺธิมิจฺฉติ,
น หิ โส รชฺชติ โน วิรชฺชติ.
โธโน น หิ เตน มญฺญติ, ยทิทํ ทิฏฺฐสุตํ มุเตสุ วา ติ. โธโน ติ โธนา วุจฺจติ ปญฺญา. ยา ปญฺญา ปชานนา …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ. กิํการณา โธนา วุจฺจติ ปญฺญา? ตาย ปญฺญาย กายทุจฺจริตํ ธุตญฺจ โธตญฺจ สนฺโธตญฺจ นิทฺโธตญฺจ, วจีทุจฺจริตํ… มโนทุจฺจริตํ ธุตญฺจ โธตญฺจ สนฺโธตญฺจ นิทฺโธตญฺจ, ราโค ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ, โทโส… โมโห… โกโธ… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเฐยฺยํ… ถมฺโภ… สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สพฺเพ กิเลสา… สพฺเพ ทุจฺจริตา… สพฺเพ ทรถา… สพฺเพ ปริฬาหา… สพฺเพ สนฺตาปา… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ. ตํการณา โธนา วุจฺจติ ปญฺญา.
อถ วา สมฺมาทิฏฺฐิยา มิจฺฉาทิฏฺฐิ ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ, สมฺมาสงฺกปฺเปน มิจฺฉาสงฺกปฺโป ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ, สมฺมาวาจาย มิจฺฉาวาจา ธุตา จ… สมฺมากมฺมนฺเตน มิจฺฉากมฺมนฺโต ธุโต จ… สมฺมาอาชีเวน มิจฺฉาอาชีโว ธุโต จ… สมฺมาวายาเมน มิจฺฉาวายาโม ธุโต จ… สมฺมาสติยา มิจฺฉาสติ ธุตา จ… สมฺมาสมาธินา มิจฺฉาสมาธิ ธุโต จ… สมฺมาญาเณน มิจฺฉาญาณํ ธุตญฺจ… สมฺมาวิมุตฺติยา มิจฺฉาวิมุตฺติ ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ.
อถ วา อริเยน อฏฺฐงฺคิเกน มคฺเคน สพฺเพ กิเลสา… สพฺเพ ทุจฺจริตา… สพฺเพ ทรถา… สพฺเพ ปริฬาหา… สพฺเพ สนฺตาปา… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ. อรหา อิเมหิ โธเนหิ ธมฺเมหิ อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต. ตสฺมา อรหา โธโน. โส ธุตราโค ธุตปาโป ธุตกิเลโส ธุตปริฬาโหติ— โธโน.
โธโน น หิ เตน มญฺญติ, ยทิทํ ทิฏฺฐสุตํ มุเตสุ วา ติ. โธโน ทิฏฺฐํ น มญฺญติ, ทิฏฺฐสฺมิํ น มญฺญติ, ทิฏฺฐโต น มญฺญติ, ทิฏฺฐา เมติ น มญฺญติ; สุตํ น มญฺญติ, สุตสฺมิํ น มญฺญติ, สุตโต น มญฺญติ, สุตํ เมติ น มญฺญติ; มุตํ น มญฺญติ, มุตสฺมิํ น มญฺญติ, มุตโต น มญฺญติ, มุตํ เมติ น มญฺญติ; วิญฺญาตํ น มญฺญติ, วิญฺญาตสฺมิํ น มญฺญติ, วิญฺญาตโต น มญฺญติ, วิญฺญาตํ เมติ น มญฺญติ. วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา— “อสฺมีติ, ภิกฺขเว, มญฺญิตเมตํ, อยมหมสฺมีติ มญฺญิตเมตํ, ภวิสฺสนฺติ มญฺญิตเมตํ, น ภวิสฺสนฺติ มญฺญิตเมตํ, รูปี ภวิสฺสนฺติ มญฺญิตเมตํ, อรูปี ภวิสฺสนฺติ มญฺญิตเมตํ, สญฺญี ภวิสฺสนฺติ มญฺญิตเมตํ, อสญฺญี ภวิสฺสนฺติ มญฺญิตเมตํ, เนวสญฺญีนาสญฺญี ภวิสฺสนฺติ มญฺญิตเมตํ. มญฺญิตํ, ภิกฺขเว, โรโค, มญฺญิตํ คณฺโฑ, มญฺญิตํ สลฺลํ, มญฺญิตํ อุปทฺทโว. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, อมญฺญมาเนน เจตสา วิหริสฺสามาติ, เอวญฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพนฺ”ติ— โธโน น หิ เตน มญฺญติ ยทิทํ ทิฏฺฐสุตํ มุเตสุ วา.
นาญฺเญน วิสุทฺธิมิจฺฉตี ติ. โธโน อญฺเญน อสุทฺธิมคฺเคน มิจฺฉาปฏิปทาย อนิยฺยานิกปเถน อญฺญตฺร สติปฏฺฐาเนหิ อญฺญตฺร สมฺมปฺปธาเนหิ อญฺญตฺร อิทฺธิปาเทหิ อญฺญตฺร อินฺทฺริเยหิ อญฺญตฺร พเลหิ อญฺญตฺร โพชฺฌงฺเคหิ อญฺญตฺร อริยา อฏฺฐงฺคิกา มคฺคา สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ น อิจฺฉติ น สาทิยติ น ปตฺเถติ น ปิเหติ นาภิชปฺปตีติ— นาญฺเญน วิสุทฺธิมิจฺฉติ.
น หิ โส รชฺชติ โน วิรชฺชตี ติ. สพฺเพ พาลปุถุชฺชนา รชฺชนฺติ, ปุถุชฺชนกลฺยาณกํ อุปาทาย สตฺต เสกฺขา วิรชฺชนฺติ; อรหา เนว รชฺชติ โน วิรชฺชติ. วิรตฺโต โส ขยา ราคสฺส วีตราคตฺตา, ขยา โทสสฺส วีตโทสตฺตา, ขยา โมหสฺส วีตโมหตฺตา. โส วุฏฺฐวาโส จิณฺณจรโณ …เป… ชาติชรามรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ— น หิ โส รชฺชติ โน วิรชฺชติ.
เตนาห ภควา—
“โธโน น หิ เตน มญฺญติ,
ยทิทํ ทิฏฺฐสุตํ มุเตสุ วา;
นาญฺเญน วิสุทฺธิมิจฺฉติ,
น หิ โส รชฺชติ โน วิรชฺชตี”ติ.
ชราสุตฺตนิทฺเทโส ฉฏฺโฐ.