1.8 ปสูรสุตฺตนิทฺเทส
อถ ปสูรสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ—
อิเธว สุทฺธิํ อิติ วาทยนฺติ,
นาญฺเญสุ ธมฺเมสุ วิสุทฺธิมาหุ;
ยํ นิสฺสิตา ตตฺถ สุภํ วทานา,
ปจฺเจกสจฺเจสุ ปุถู นิวิฏฺฐา.
อิเธว สุทฺธิํ อิติ วาทยนฺตี ติ. อิเธว สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ. “สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ”ติ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ. “อสสฺสโต โลโก… อนฺตวา โลโก… อนนฺตวา โลโก… ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ… อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรํ… โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ”ติ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ— อิเธว สุทฺธิํ อิติ วาทยนฺติ.
นาญฺเญสุ ธมฺเมสุ วิสุทฺธิมาหู ติ. อตฺตโน สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺฐิํ ปฏิปทํ มคฺคํ ฐเปตฺวา สพฺเพ ปรวาเท ขิปนฺติ อุกฺขิปนฺติ ปริกฺขิปนฺติ. “โส สตฺถา น สพฺพญฺญู, ธมฺโม น สฺวากฺขาโต, คโณ น สุปฺปฏิปนฺโน, ทิฏฺฐิ น ภทฺทิกา, ปฏิปทา น สุปญฺญตฺตา, มคฺโค น นิยฺยานิโก, นตฺเถตฺถ สุทฺธิ วา วิสุทฺธิ วา ปริสุทฺธิ วา มุตฺติ วา วิมุตฺติ วา ปริมุตฺติ วา, น ตตฺถ สุชฺฌนฺติ วา วิสุชฺฌนฺติ วา ปริสุชฺฌนฺติ วา มุจฺจนฺติ วา วิมุจฺจนฺติ วา ปริมุจฺจนฺติ วา, หีนา นิหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตา”ติ— เอวมาหํสุ เอวํ วทนฺติ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ— นาญฺเญสุ ธมฺเมสุ วิสุทฺธิมาหุ.
ยํ นิสฺสิตา ตตฺถ สุภํ วทานา ติ. ยํ นิสฺสิตา ติ ยํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺฐิํ ปฏิปทํ มคฺคํ นิสฺสิตา สนฺนิสฺสิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตา. ตตฺถา ติ สกาย ทิฏฺฐิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา. สุภํ วทานา ติ สุภวาทา โสภนวาทา ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา ญายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา ฐานวาทา สกาย ลทฺธิยาติ— ยํ นิสฺสิตา ตตฺถ สุภํ วทานา.
ปจฺเจกสจฺเจสุ ปุถู นิวิฏฺฐา ติ. ปุถู สมณพฺราหฺมณา ปุถู ปจฺเจกสจฺเจสุ นิวิฏฺฐา ปติฏฺฐิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตา. “สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ”ติ นิวิฏฺฐา ปติฏฺฐิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตา. “อสสฺสโต โลโก …เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ”ติ นิวิฏฺฐา ปติฏฺฐิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติ— ปจฺเจกสจฺเจสุ ปุถู นิวิฏฺฐา.
เตนาห ภควา—
“อิเธว สุทฺธิํ อิติ วาทยนฺติ,
นาญฺเญสุ ธมฺเมสุ วิสุทฺธิมาหุ;
ยํ นิสฺสิตา ตตฺถ สุภํ วทานา,
ปจฺเจกสจฺเจสุ ปุถู นิวิฏฺฐา”ติ.
เต วาทกามา ปริสํ วิคยฺห,
พาลํ ทหนฺตี มิถุ อญฺญมญฺญํ;
วทนฺติ เต อญฺญสิตา กโถชฺชํ,
ปสํสกามา กุสลาวทานา.
เต วาทกามา ปริสํ วิคยฺหา ติ. เต วาทกามา ติ เต วาทกามา วาทตฺถิกา วาทาธิปฺปายา วาทปุเรกฺขารา วาทปริเยสนํ จรนฺตา. ปริสํ วิคยฺหา ติ ขตฺติยปริสํ พฺราหฺมณปริสํ คหปติปริสํ สมณปริสํ วิคยฺห โอคยฺห อชฺโฌคาเหตฺวา ปวิสิตฺวาติ— เต วาทกามา ปริสํ วิคยฺห.
พาลํ ทหนฺตี มิถุ อญฺญมญฺญนฺ ติ. มิถู ติ ทฺเว ชนา ทฺเว กลหการกา ทฺเว ภณฺฑนการกา ทฺเว ภสฺสการกา ทฺเว วิวาทการกา ทฺเว อธิกรณการกา ทฺเว วาทิโน ทฺเว สลฺลาปกา; เต อญฺญมญฺญํ พาลโต หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโต ทหนฺติ ปสฺสนฺติ ทกฺขนฺติ โอโลเกนฺติ นิชฺฌายนฺติ อุปปริกฺขนฺตีติ— พาลํ ทหนฺตี มิถุ อญฺญมญฺญํ.
วทนฺติ เต อญฺญสิตา กโถชฺชนฺ ติ. อญฺญํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺฐิํ ปฏิปทํ มคฺคํ นิสฺสิตา สนฺนิสฺสิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตา. กโถชฺชํ วุจฺจติ กลโห ภณฺฑนํ วิคฺคโห วิวาโท เมธคํ. อถ วา กโถชฺชนฺ ติ อโนชวนฺตี สา กถา กโถชฺชํ วทนฺติ, กลหํ วทนฺติ, ภณฺฑนํ วทนฺติ, วิคฺคหํ วทนฺติ, วิวาทํ วทนฺติ, เมธคํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ— วทนฺติ เต อญฺญสิตา กโถชฺชํ.
ปสํสกามา กุสลาวทานา ติ. ปสํสกามา ติ ปสํสกามา ปสํสตฺถิกา ปสํสาธิปฺปายา ปสํสปุเรกฺขารา ปสํสปริเยสนํ จรนฺตา. กุสลาวทานา ติ กุสลวาทา ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา ญายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา ฐานวาทา สกาย ลทฺธิยาติ— ปสํสกามา กุสลาวทานา.
เตนาห ภควา—
“เต วาทกามา ปริสํ วิคยฺห,
พาลํ ทหนฺตี มิถุ อญฺญมญฺญํ;
วทนฺติ เต อญฺญสิตา กโถชฺชํ,
ปสํสกามา กุสลาวทานา”ติ.
ยุตฺโต กถายํ ปริสาย มชฺเฌ,
ปสํสมิจฺฉํ วินิฆาติ โหติ;
อปาหตสฺมิํ ปน มงฺกุ โหติ,
นินฺทาย โส กุปฺปติ รนฺธเมสี.
ยุตฺโต กถายํ ปริสาย มชฺเฌ ติ. ขตฺติยปริสาย วา พฺราหฺมณปริสาย วา คหปติปริสาย วา สมณปริสาย วา มชฺเฌ อตฺตโน กถายํ ยุตฺโต ปยุตฺโต อายุตฺโต สมายุตฺโต สมฺปยุตฺโต กเถตุนฺติ— ยุตฺโต กถายํ ปริสาย มชฺเฌ.
ปสํสมิจฺฉํ วินิฆาติ โหตี ติ. ปสํสมิจฺฉนฺ ติ ปสํสํ โถมนํ กิตฺติํ วณฺณหาริยํ อิจฺฉนฺโต สาทิยนฺโต ปตฺถยนฺโต ปิหยนฺโต อภิชปฺปนฺโต. วินิฆาติ โหตี ติ ปุพฺเพว สลฺลาปา กถํกถี วินิฆาตี โหติ. “ชโย นุ โข เม ภวิสฺสติ, ปราชโย นุ โข เม ภวิสฺสติ, กถํ นิคฺคหํ กริสฺสามิ, กถํ ปฏิกมฺมํ กริสฺสามิ, กถํ วิเสสํ กริสฺสามิ, กถํ ปฏิวิเสสํ กริสฺสามิ, กถํ อาเวฐิยํ กริสฺสามิ, กถํ นิพฺเพฐิยํ กริสฺสามิ, กถํ เฉทํ กริสฺสามิ, กถํ มณฺฑลํ กริสฺสามี”ติ, เอวํ ปุพฺเพว สลฺลาปา กถํกถี วินิฆาติ โหตีติ— ปสํสมิจฺฉํ วินิฆาติ โหติ.
อปาหตสฺมิํ ปน มงฺกุ โหตี ติ. เย เต ปญฺหวีมํสกา ปริสา ปาริสชฺชา ปาสาริกา, เต อปหรนฺติ. “อตฺถาปคตํ ภณิตนฺ”ติ อตฺถโต อปหรนฺติ, “พฺยญฺชนาปคตํ ภณิตนฺ”ติ พฺยญฺชนโต อปหรนฺติ, “อตฺถพฺยญฺชนาปคตํ ภณิตนฺ”ติ อตฺถพฺยญฺชนโต อปหรนฺติ, “อตฺโถ เต ทุนฺนีโต, พฺยญฺชนํ เต ทุโรปิตํ, อตฺถพฺยญฺชนํ เต ทุนฺนีตํ ทุโรปิตํ, นิคฺคโห เต อกโต, ปฏิกมฺมํ เต ทุกฺกฏํ, วิเสโส เต อกโต, ปฏิวิเสโส เต ทุกฺกโฏ, อาเวฐิยา เต อกตา, นิพฺเพฐิยา เต ทุกฺกฏา, เฉโท เต อกโต, มณฺฑลํ เต ทุกฺกฏํ วิสมกถํ ทุกฺกถิตํ ทุพฺภณิตํ ทุลฺลปิตํ ทุรุตฺตํ ทุพฺภาสิตนฺ”ติ อปหรนฺติ. อปาหตสฺมิํ ปน มงฺกุ โหตี ติ. อปาหตสฺมิํ มงฺกุ โหติ ปีฬิโต ฆฏฺฏิโต พฺยาธิโต โทมนสฺสิโต โหตีติ— อปาหตสฺมิํ ปน มงฺกุ โหติ.
นินฺทาย โส กุปฺปติ รนฺธเมสี ติ. นินฺทาย ครหาย อกิตฺติยา อวณฺณหาริกาย กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติฏฺฐียติ, โกปญฺจ โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตุกโรตีติ— นินฺทาย โส กุปฺปติ. รนฺธเมสี ติ วิรนฺธเมสี อปรทฺธเมสี ขลิตเมสี คฬิตเมสี วิวรเมสีติ— นินฺทาย โส กุปฺปติ รนฺธเมสี.
เตนาห ภควา—
“ยุตฺโต กถายํ ปริสาย มชฺเฌ,
ปสํสมิจฺฉํ วินิฆาติ โหติ;
อปาหตสฺมิํ ปน มงฺกุ โหติ,
นินฺทาย โส กุปฺปติ รนฺธเมสี”ติ.
ยมสฺส วาทํ ปริหีนมาหุ,
อปาหตํ ปญฺหวิมํสกาเส;
ปริเทวติ โสจติ หีนวาโท,
อุปจฺจคา มนฺติ อนุตฺถุนาติ.
ยมสฺส วาทํ ปริหีนมาหู ติ ยํ ตสฺส วาทํ หีนํ นิหีนํ ปริหีนํ ปริหาปิตํ น ปริปูริตํ, เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ— ยมสฺส วาทํ ปริหีนมาหุ.
อปาหตํ ปญฺหวิมํสกาเส ติ. เย เต ปญฺหวีมํสกา ปริสา ปาริสชฺชา ปาสาริกา, เต อปหรนฺติ. “อตฺถาปคตํ ภณิตนฺ”ติ อตฺถโต อปหรนฺติ, “พฺยญฺชนาปคตํ ภณิตนฺ”ติ พฺยญฺชนโต อปหรนฺติ, “อตฺถพฺยญฺชนาปคตํ ภณิตนฺ”ติ อตฺถพฺยญฺชนโต อปหรนฺติ, “อตฺโถ เต ทุนฺนีโต, พฺยญฺชนํ เต ทุโรปิตํ, อตฺถพฺยญฺชนํ เต ทุนฺนีตํ ทุโรปิตํ, นิคฺคโห เต อกโต, ปฏิกมฺมํ เต ทุกฺกฏํ, วิเสโส เต อกโต, ปฏิวิเสโส เต ทุกฺกโฏ, อาเวฐิยา เต อกตา, นิพฺเพฐิยา เต ทุกฺกฏา, เฉโท เต อกโต, มณฺฑลํ เต ทุกฺกฏํ วิสมกถํ ทุกฺกถิตํ ทุพฺภณิตํ ทุลฺลปิตํ ทุรุตฺตํ ทุพฺภาสิตนฺ”ติ, อปหรนฺตีติ— อปาหตํ ปญฺหวิมํสกาเส.
ปริเทวติ โสจติ หีนวาโท ติ. ปริเทวตี ติ “อญฺญํ มยา อาวชฺชิตํ อญฺญํ จินฺติตํ อญฺญํ อุปธาริตํ, อญฺญํ อุปลกฺขิตํ โส มหาปกฺโข มหาปริโส มหาปริวาโร; ปริสา จายํ วคฺคา, น สมคฺคา; สมคฺคาย ปริสาย เหตุ กถาสลฺลาโป ปุน ภญฺชิสฺสามี”ติ, ยา เอวรูปา วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตนฺติ— ปริเทวติ. โสจตี ติ “ตสฺส ชโย”ติ โสจติ “มยฺหํ ปราชโย”ติ โสจติ, “ตสฺส ลาโภ”ติ โสจติ, “มยฺหํ อลาโภ”ติ โสจติ, “ตสฺส ยโส”ติ โสจติ, “มยฺหํ อยโส”ติ โสจติ, “ตสฺส ปสํสา”ติ โสจติ, “มยฺหํ นินฺทา”ติ โสจติ, “ตสฺส สุขนฺ”ติ โสจติ, “มยฺหํ ทุกฺขนฺ”ติ โสจติ, “โส สกฺกโต ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ, อหมสฺมิ อสกฺกโต อครุกโต อมานิโต อปูชิโต อนปจิโต น ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺ”ติ โสจติ กิลมติ ปริเทวติ อุรตฺตาฬิํ กนฺทติ สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ— ปริเทวติ โสจติ. หีนวาโท ติ หีนวาโท นิหีนวาโท ปริหีนวาโท ปริหาปิตวาโท น ปริปูรวาโทติ— ปริเทวติ โสจติ หีนวาโท.
อุปจฺจคา มนฺติ อนุตฺถุนาตี ติ. โส มํ วาเทน วาทํ อจฺจคา อุปจฺจคา อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโตติ. เอวมฺปิ อุปจฺจคา มนฺติ. อถ วา มํ วาเทน วาทํ อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา มทฺทยิตฺวา จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ. เอวมฺปิ อุปจฺจคา มนฺติ. อนุตฺถุนา วุจฺจติ วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตนฺติ— อุปจฺจคา มนฺติ อนุตฺถุนาติ.
เตนาห ภควา—
“ยมสฺส วาทํ ปริหีนมาหุ,
อปาหตํ ปญฺหวิมํสกาเส;
ปริเทวติ โสจติ หีนวาโท,
อุปจฺจคา มนฺติ อนุตฺถุนาตี”ติ._
เอเต วิวาทา สมเณสุ ชาตา,
เอเตสุ อุคฺฆาตินิฆาติ โหติ;
เอตมฺปิ ทิสฺวา วิรเม กโถชฺชํ,
น หญฺญทตฺถตฺถิ ปสํสลาภา.
เอเต วิวาทา สมเณสุ ชาตา ติ. สมณา ติ เย เกจิ อิโต พหิทฺธา ปริพฺพชูปคตา ปริพฺพชสมาปนฺนา. เอเต ทิฏฺฐิกลหา ทิฏฺฐิภณฺฑนา ทิฏฺฐิวิคฺคหา ทิฏฺฐิวิวาทา ทิฏฺฐิเมธคา สมเณสุ ชาตา สญฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตาติ— เอเต วิวาทา สมเณสุ ชาตา.
เอเตสุ อุคฺฆาตินิฆาติ โหตี ติ. ชยปราชโย โหติ, ลาภาลาโภ โหติ, ยสายโส โหติ, นินฺทาปสํสา โหติ, สุขทุกฺขํ โหติ, โสมนสฺสโทมนสฺสํ โหติ, อิฏฺฐานิฏฺฐํ โหติ, อนุนยปฏิฆํ โหติ, อุคฺฆาติตนิคฺฆาติตํ โหติ, อนุโรธวิโรโธ โหติ, ชเยน จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ ปราชเยน จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ, ลาเภน จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ อลาเภน จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ, ยเสน จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ อยเสน จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ, ปสํสาย จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ นินฺทาย จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ, สุเขน จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ ทุกฺเขน จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ, โสมนเสฺสน จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ โทมนเสฺสน จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ, อุนฺนติยา จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ, โอนติยา จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหตีติ— เอเตสุ อุคฺฆาตินิฆาติ โหติ.
เอตมฺปิ ทิสฺวา วิรเม กโถชฺชนฺ ติ. เอตมฺปิ ทิสฺวา ติ เอตํ อาทีนวํ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ทิฏฺฐิกลเหสุ ทิฏฺฐิภณฺฑเนสุ ทิฏฺฐิวิคฺคเหสุ ทิฏฺฐิวิวาเทสุ ทิฏฺฐิเมธเคสูติ— เอตมฺปิ ทิสฺวา วิรเม กโถชฺชนฺ ติ. กโถชฺช ํ วุจฺจติ กลโห ภณฺฑนํ วิคฺคโห วิวาโท เมธคํ. อถ วา กโถชฺชนฺ ติ อโนชวนฺตี สา กถา กโถชฺชํ น กเรยฺย, กลหํ น กเรยฺย, ภณฺฑนํ น กเรยฺย, วิคฺคหํ น กเรยฺย, วิวาทํ น กเรยฺย, เมธคํ น กเรยฺย, กลหภณฺฑนวิคฺคหวิวาทเมธคํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, กลหภณฺฑนวิคฺคหวิวาทเมธคา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปยุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ— เอตมฺปิ ทิสฺวา วิรเม กโถชฺชํ.
น หญฺญทตฺถตฺถิ ปสํสลาภา ติ. ปสํสลาภา อญฺโญ อตฺโถ นตฺถิ อตฺตตฺโถ วา ปรตฺโถ วา อุภยตฺโถ วา ทิฏฺฐธมฺมิโก วา อตฺโถ, สมฺปรายิโก วา อตฺโถ, อุตฺตาโน วา อตฺโถ, คมฺภีโร วา อตฺโถ, คูโฬฺห วา อตฺโถ, ปฏิจฺฉนฺโน วา อตฺโถ, เนโยฺย วา อตฺโถ, นีโต วา อตฺโถ, อนวชฺโช วา อตฺโถ, นิกฺกิเลโส วา อตฺโถ, โวทาโน วา อตฺโถ, ปรมตฺโถ วา อตฺโถ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺตีติ— น หญฺญทตฺถตฺถิ ปสํสลาภา.
เตนาห ภควา—
“เอเต วิวาทา สมเณสุ ชาตา,
เอเตสุ อุคฺฆาตินิฆาติ โหติ;
เอตมฺปิ ทิสฺวา วิรเม กโถชฺชํ,
น หญฺญทตฺถตฺถิ ปสํสลาภา”ติ.
ปสํสิโต วา ปน ตตฺถ โหติ,
อกฺขาย วาทํ ปริสาย มชฺเฌ;
โส หสฺสตี อุนฺนมตี จ เตน,
ปปฺปุยฺย ตมตฺถํ ยถา มโน อหุ.
ปสํสิโต วา ปน ตตฺถ โหตี ติ. ตตฺถา ติ สกาย ทิฏฺฐิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา ปสํสิโต โถมิโต กิตฺติโต วณฺณิโต โหตีติ— ปสํสิโต วา ปน ตตฺถ โหติ.
อกฺขาย วาทํ ปริสาย มชฺเฌ ติ. ขตฺติยปริสาย วา พฺราหฺมณปริสาย วา คหปติปริสาย วา สมณปริสาย วา มชฺเฌ อตฺตโน วาทํ อกฺขาย อาจิกฺขิตฺวา อนุวาทํ อกฺขาย อาจิกฺขิตฺวา ถมฺภยิตฺวา พฺรูหยิตฺวา ทีปยิตฺวา โชตยิตฺวา โวหริตฺวา ปริคฺคณฺหิตฺวาติ— อกฺขาย วาทํ ปริสาย มชฺเฌ.
โส หสฺสตี อุนฺนมตี จ เตนา ติ. โส เตน ชยตฺเถน ตุฏฺโฐ โหติ หฏฺโฐ ปหฏฺโฐ อตฺตมโน ปริปุณฺณสงฺกปฺโป. อถ วา ทนฺตวิทํสกํ หสมาโน. โส หสฺสตี อุนฺนมตี จ เตนา ติ โส เตน ชยตฺเถน อุนฺนโต โหติ อุนฺนโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺสาติ— โส หสฺสตี อุนฺนมตี จ เตน.
ปปฺปุยฺย ตมตฺถํ ยถา มโน อหู ติ. ตํ ชยตฺถํ ปปฺปุยฺย ปาปุณิตฺวา อธิคนฺตฺวา วินฺทิตฺวา ปฏิลภิตฺวา. ยถา มโน อหู ติ ยถา มโน อหุ, ยถา จิตฺโต อหุ, ยถา สงฺกปฺโป อหุ, ยถา วิญฺญาโณ อหูติ— ปปฺปุยฺย ตมตฺถํ ยถา มโน อหุ.
เตนาห ภควา—
“ปสํสิโต วา ปน ตตฺถ โหติ,
อกฺขาย วาทํ ปริสาย มชฺเฌ;
โส หสฺสตี อุนฺนมตี จ เตน,
ปปฺปุยฺย ตมตฺถํ ยถา มโน อหู”ติ.
ยา อุนฺนตี สาสฺส วิฆาตภูมิ,
มานาติมานํ วทเต ปเนโส;
เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถ,
น หิ เตน สุทฺธิํ กุสลา วทนฺติ.
ยา อุนฺนตี สาสฺส วิฆาตภูมี ติ. ยา อุนฺนติ อุนฺนโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺสาติ— ยา อุนฺนติ. สาสฺส วิฆาตภูมี ติ สา ตสฺส วิฆาตภูมิ อุปฆาตภูมิ ปีฬนภูมิ ฆฏฺฏนภูมิ อุปทฺทวภูมิ อุปสคฺคภูมีติ— ยา อุนฺนตี สาสฺส วิฆาตภูมิ.
มานาติมานํ วทเต ปเนโส ติ. โส ปุคฺคโล มานญฺจ วทติ อติมานญฺจ วทตีติ— มานาติมานํ วทเต ปเนโส.
เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถา ติ. เอตํ อาทีนวํ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ทิฏฺฐิกลเหสุ ทิฏฺฐิภณฺฑเนสุ ทิฏฺฐิวิคฺคเหสุ ทิฏฺฐิวิวาเทสุ ทิฏฺฐิเมธเคสูติ— เอตมฺปิ ทิสฺวา. น วิวาทเยถา ติ น กลหํ กเรยฺย น ภณฺฑนํ กเรยฺย น วิคฺคหํ กเรยฺย น วิวาทํ กเรยฺย, น เมธคํ กเรยฺย, กลหภณฺฑนวิคฺคหวิวาทเมธคํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺติํ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, กลหภณฺฑนวิคฺคหวิวาทเมธคา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปยุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ— เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถ.
น หิ เตน สุทฺธิํ กุสลา วทนฺตี ติ. กุสลา ติ เย เต ขนฺธกุสลา ธาตุกุสลา อายตนกุสลา ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลา สติปฏฺฐานกุสลา สมฺมปฺปธานกุสลา อิทฺธิปาทกุสลา อินฺทฺริยกุสลา พลกุสลา โพชฺฌงฺคกุสลา มคฺคกุสลา ผลกุสลา นิพฺพานกุสลา, เต กุสลา ทิฏฺฐิกลเหน ทิฏฺฐิภณฺฑเนน ทิฏฺฐิวิคฺคเหน ทิฏฺฐิวิวาเทน ทิฏฺฐิเมธเคน สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ น วทนฺติ น กเถนฺติ น ภณนฺติ น ทีปยนฺติ น โวหรนฺตีติ— น หิ เตน สุทฺธิํ กุสลา วทนฺติ.
เตนาห ภควา—
“ยา อุนฺนตี สาสฺส วิฆาตภูมิ,
มานาติมานํ วทเต ปเนโส;
เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถ,
น หิ เตน สุทฺธิํ กุสลา วทนฺตี”ติ.
สูโร ยถา ราชขาทาย ปุฏฺโฐ,
อภิคชฺชเมติ ปฏิสูรมิจฺฉํ;
เยเนว โส เตน ปเลหิ สูร,
ปุพฺเพว นตฺถิ ยทิทํ ยุธาย.
สูโร ยถา ราชขาทาย ปุฏฺโฐ ติ. สูโร ติ สูโร วีโร วิกฺกนฺโต อภีรู อฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี. ราชขาทาย ปุฏฺโฐ ติ ราชขาทนีเยน ราชโภชนีเยน ปุฏฺโฐ โปสิโต อาปาทิโต วฑฺฒิโตติ— สูโร ยถา ราชขาทาย ปุฏฺโฐ.
อภิคชฺชเมติ ปฏิสูรมิจฺฉนฺ ติ. โส คชฺชนฺโต อุคฺคชฺชนฺโต อภิคชฺชนฺโต เอติ อุเปติ อุปคจฺฉติ ปฏิสูรํ ปฏิปุริสํ ปฏิสตฺตุํ ปฏิมลฺลํ อิจฺฉนฺโต สาทิยนฺโต ปตฺถยนฺโต ปิหยนฺโต อภิชปฺปนฺโตติ— อภิคชฺชเมติ ปฏิสูรมิจฺฉํ.
เยเนว โส เตน ปเลหิ สูรา ติ. เยเนว โส ทิฏฺฐิคติโก เตน ปเลหิ, เตน วช, เตน คจฺฉ, เตน อติกฺกม, โส ตุยฺหํ ปฏิสูโร ปฏิปุริโส ปฏิสตฺตุ ปฏิมโลฺลติ— เยเนว โส เตน ปเลหิ สูร.
ปุพฺเพว นตฺถิ ยทิทํ ยุธายา ติ. ปุพฺเพว โพธิยา มูเล เย ปฏิเสนิกรา กิเลสา ปฏิโลมกรา ปฏิกณฺฑกกรา ปฏิปกฺขกรา เต นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา. ยทิทํ ยุธายา ติ ยทิทํ ยุทฺธตฺถาย กลหตฺถาย ภณฺฑนตฺถาย วิคฺคหตฺถาย วิวาทตฺถาย เมธคตฺถายาติ— ปุพฺเพว นตฺถิ ยทิทํ ยุธาย.
เตนาห ภควา—
“สูโร ยถา ราชขาทาย ปุฏฺโฐ,
อภิคชฺชเมติ ปฏิสูรมิจฺฉํ;
เยเนว โส เตน ปเลหิ สูร,
ปุพฺเพว นตฺถิ ยทิทํ ยุธายา”ติ.
เย ทิฏฺฐิมุคฺคยฺห วิวาทยนฺติ,
อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติ;
เต ตฺวํ วทสฺสู น หิ เตธ อตฺถิ,
วาทมฺหิ ชาเต ปฏิเสนิกตฺตา.
เย ทิฏฺฐิมุคฺคยฺห วิวาทยนฺตี ติ เย ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตานํ อญฺญตรญฺญตรํ ทิฏฺฐิคตํ คเหตฺวา คณฺหิตฺวา อุคฺคณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา วิวาทยนฺติ กลหํ กโรนฺติ, ภณฺฑนํ กโรนฺติ, วิคฺคหํ กโรนฺติ, วิวาทํ กโรนฺติ, เมธคํ กโรนฺติ— “น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ, อหํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานามิ, กิํ ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานิสฺสสิ, มิจฺฉาปฏิปนฺโน ตฺวมสิ, อหมสฺมิ สมฺมาปฏิปนฺโน, สหิตํ เม, อสหิตํ เต, ปุเร วจนียํ ปจฺฉา อวจ, ปจฺฉา วจนียํ ปุเร อวจ, อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตํ, อาโรปิโต เต วาโท, นิคฺคหิโต ตฺวมสิ, จร วาทปฺปโมกฺขาย, นิพฺเพเฐหิ วา สเจ ปโหสี”ติ— เย ทิฏฺฐิมุคฺคยฺห วิวาทยนฺติ.
อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺตี ติ. “สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ”ติ วาทยนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ. “อสสฺสโต โลโก …เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ”ติ วาทยนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ— อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติ.
เต ตฺวํ วทสฺสู น หิ เตธ อตฺถิ, วาทมฺหิ ชาเต ปฏิเสนิกตฺตา ติ. เต ตฺวํ ทิฏฺฐิคติเก วทสฺสุ วาเทน วาทํ, นิคฺคเหน นิคฺคหํ, ปฏิกมฺเมน ปฏิกมฺมํ, วิเสเสน วิเสสํ, ปฏิวิเสเสน ปฏิวิเสสํ, อาเวฐิยาย อาเวฐิยํ, นิพฺเพฐิยาย นิพฺเพฐิยํ, เฉเทน เฉทํ, มณฺฑเลน มณฺฑลํ, เต ตุยฺหํ ปฏิสูรา ปฏิปุริสา ปฏิสตฺตู ปฏิมลฺลาติ— เต ตฺวํ วทสฺสู น หิ เตธ อตฺถิ. วาทมฺหิ ชาเต ปฏิเสนิกตฺตา ติ. วาเท ชาเต สญฺชาเต นิพฺพตฺเต อภินิพฺพตฺเต ปาตุภูเตเยว ปฏิเสนิกตฺตา ปฏิโลมกตฺตา ปฏิกณฺฑกกตฺตา ปฏิปกฺขกตฺตา กลหํ กเรยฺยุํ ภณฺฑนํ กเรยฺยุํ วิคฺคหํ กเรยฺยุํ วิวาทํ กเรยฺยุํ เมธคํ กเรยฺยุํ, เต นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา …เป… ญาณคฺคินา ทฑฺฒาติ— เต ตฺวํ วทสฺสู น หิ เตธ อตฺถิ วาทมฺหิ ชาเต ปฏิเสนิกตฺตา.
เตนาห ภควา—
“เย ทิฏฺฐิมุคฺคยฺห วิวาทยนฺติ,
อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติ;_
เต ตฺวํ วทสฺสู น หิ เตธ อตฺถิ,
วาทมฺหิ ชาเต ปฏิเสนิกตฺตา”ติ.
วิเสนิกตฺวา ปน เย จรนฺติ,
ทิฏฺฐีหิ ทิฏฺฐิํ อวิรุชฺฌมานา;
เตสุ ตฺวํ กิํ ลเภโถ ปสูร,
เยสีธ นตฺถิ ปรมุคฺคหีตํ.
วิเสนิกตฺวา ปน เย จรนฺตี ติ. เสนา วุจฺจติ มารเสนา. กายทุจฺจริตํ มารเสนา, วจีทุจฺจริตํ มารเสนา, มโนทุจฺจริตํ มารเสนา, โลโภ มารเสนา, โทโส มารเสนา, โมโห มารเสนา, โกโธ… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเฐยฺยํ… ถมฺโภ… สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สพฺเพ กิเลสา… สพฺเพ ทุจฺจริตา… สพฺเพ ทรถา… สพฺเพ ปริฬาหา… สพฺเพ สนฺตาปา… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา มารเสนา.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา—
“กามา เต ปฐมา เสนา,
ทุติยา อรติ วุจฺจติ;
_ …เป… _
น นํ อสุโร ชินาติ,
เชตฺวาว ลภเต สุขนฺ”ติ.
ยโต จตูหิ อริยมคฺเคหิ สพฺพา จ มารเสนา สพฺเพ จ ปฏิเสนิกรา กิเลสา ชิตา จ ปราชิตา จ ภคฺคา วิปฺปลุคฺคา ปรมฺมุขา, เตน วุจฺจติ วิเสนิกตฺวาติ. เย ติ อรหนฺโต ขีณาสวา. จรนฺตี ติ จรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺตีติ— วิเสนิกตฺวา ปน เย จรนฺติ.
ทิฏฺฐีหิ ทิฏฺฐิํ อวิรุชฺฌมานา ติ. เยสํ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิ, เต ทิฏฺฐีหิ ทิฏฺฐิํ อวิรุชฺฌมานา อปฺปฏิวิรุชฺฌมานา อปฺปหียมานา อปฺปฏิหญฺญมานา อปฺปฏิหตมานาติ— ทิฏฺฐีหิ ทิฏฺฐิํ อวิรุชฺฌมานา.
เตสุ ตฺวํ กิํ ลเภโถ ปสูรา ติ. เตสุ อรหนฺเตสุ ขีณาสเวสุ กิํ ลเภโถ ปฏิสูรํ ปฏิปุริสํ ปฏิสตฺตุํ ปฏิมลฺลนฺติ— เตสุ ตฺวํ กิํ ลเภโถ ปสูร.
เยสีธ นตฺถิ ปรมุคฺคหีตนฺ ติ. เยสํ อรหนฺตานํ ขีณาสวานํ “อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฏฺฐํ วิสิฏฺฐํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรนฺ”ติ คหิตํ ปรามฏฺฐํ อภินิวิฏฺฐํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ, นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ— เยสีธ นตฺถิ ปรมุคฺคหีตํ.
เตนาห ภควา—
“วิเสนิกตฺวา ปน เย จรนฺติ,
ทิฏฺฐีหิ ทิฏฺฐิํ อวิรุชฺฌมานา;
เตสุ ตฺวํ กิํ ลเภโถ ปสูร,
เยสีธ นตฺถิ ปรมุคฺคหีตนฺ”ติ.
อถ ตฺวํ ปวิตกฺกมาคมา,
มนสา ทิฏฺฐิคตานิ จินฺตยนฺโต;
โธเนน ยุคํ สมาคมา,
น หิ ตฺวํ สกฺขสิ สมฺปยาตเว.
อถ ตฺวํ ปวิตกฺกมาคมา ติ. อถา ติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตา ปทานุปุพฺพตา เปตํ— อถาติ. ปวิตกฺกมาคมา ติ ตกฺเกนฺโต วิตกฺเกนฺโต สงฺกปฺเปนฺโต “ชโย นุ โข เม ภวิสฺสติ, ปราชโย นุ โข เม ภวิสฺสติ, กถํ นิคฺคหํ กริสฺสามิ, กถํ ปฏิกมฺมํ กริสฺสามิ, กถํ วิเสสํ กริสฺสามิ, กถํ ปฏิวิเสสํ กริสฺสามิ, กถํ อาเวฐิยํ กริสฺสามิ, กถํ นิพฺเพฐิยํ กริสฺสามิ, กถํ เฉทํ กริสฺสามิ, กถํ มณฺฑลํ กริสฺสามิ” เอวํ ตกฺเกนฺโต วิตกฺเกนฺโต สงฺกปฺเปนฺโต อาคโตสิ อุปคโตสิ สมฺปตฺโตสิ มยา สทฺธิํ สมาคโตสีติ— อถ ตฺวํ ปวิตกฺกมาคมา.
มนสา ทิฏฺฐิคตานิ จินฺตยนฺโต ติ. มโน ติ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ, มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิญฺญาณํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตุ. จิตฺเตน ทิฏฺฐิํ จินฺเตนฺโต วิจินฺเตนฺโต “สสฺสโต โลโก”ติ วา, “อสสฺสโต โลโก”ติ วา …เป… “เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา”ติ วาติ— มนสา ทิฏฺฐิคตานิ จินฺตยนฺโต.
โธเนน ยุคํ สมาคมา, น หิ ตฺวํ สกฺขสิ สมฺปยาตเว ติ. โธนา วุจฺจติ ปญฺญา. ยา ปญฺญา ปชานนา …เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ. กิํการณา โธนา วุจฺจติ ปญฺญา? ตาย ปญฺญาย กายทุจฺจริตํ ธุตญฺจ โธตญฺจ สนฺโธตญฺจ นิทฺโธตญฺจ, วจีทุจฺจริตํ …เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ. อถ วา สมฺมาทิฏฺฐิยา มิจฺฉาทิฏฺฐิ… สมฺมาสงฺกปฺเปน มิจฺฉาสงฺกปฺโป …เป… สมฺมาวิมุตฺติยา มิจฺฉาวิมุตฺติ ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ. อถ วา อริเยน อฏฺฐงฺคิเกน มคฺเคน สพฺเพ กิเลสา… สพฺเพ ทุจฺจริตา… สพฺเพ ทรถา… สพฺเพ ปริฬาหา… สพฺเพ สนฺตาปา… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ. ภควา อิเมหิ โธเนเยฺยหิ ธมฺเมหิ อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต, ตสฺมา ภควา โธโน. โส ธุตราโค ธุตปาโป ธุตกิเลโส ธุตปริฬาโหติ— โธโนติ.
โธเนน ยุคํ สมาคมา, น หิ ตฺวํ สกฺขสิ สมฺปยาตเว ติ. ปสูโร ปริพฺพาชโก น ปฏิพโล โธเนน พุทฺเธน ภควตา สทฺธิํ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตฺวา สากจฺเฉตุํ สลฺลปิตุํ สากจฺฉํ สมาปชฺชิตุํ. ตํ กิสฺส เหตุ? ปสูโร ปริพฺพาชโก หีโน นิหีโน โอมโก ลามโก ฉตุกฺโก ปริตฺโต. โส หิ ภควา อคฺโค จ เสฏฺโฐ จ วิสิฏฺโฐ จ ปาโมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จ. ยถา สโส น ปฏิพโล มตฺเตน มาตงฺเคน สทฺธิํ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตุํ; ยถา โกตฺถุโก น ปฏิพโล สีเหน มิครญฺญา สทฺธิํ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตุํ; ยถา วจฺฉโก ตรุณโก เธนุปโก น ปฏิพโล อุสเภน จลกกุนา สทฺธิํ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตุํ; ยถา ธงฺโก น ปฏิพโล ครุเฬน เวนเตเยฺยน สทฺธิํ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตุํ; ยถา จณฺฑาโล น ปฏิพโล รญฺญา จกฺกวตฺตินา สทฺธิํ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตุํ; ยถา ปํสุปิสาจโก น ปฏิพโล อินฺเทน เทวรญฺญา สทฺธิํ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตุํ; เอวเมวํ ปสูโร ปริพฺพาชโก น ปฏิพโล โธเนน พุทฺเธน ภควตา สทฺธิํ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตฺวา สากจฺเฉตุํ สลฺลปิตุํ สากจฺฉํ สมาปชฺชิตุํ. ตํ กิสฺส เหตุ? ปสูโร ปริพฺพาชโก หีนปญฺโญ นิหีนปญฺโญ โอมกปญฺโญ ลามกปญฺโญ ฉตุกฺกปญฺโญ ปริตฺตปญฺโญ. โส หิ ภควา มหาปญฺโญ ปุถุปญฺโญ หาสปญฺโญ ชวนปญฺโญ ติกฺขปญฺโญ นิพฺเพธิกปญฺโญ, ปญฺญาปเภทกุสโล ปภินฺนญาโณ อธิคตปฏิสมฺภิโท, จตุเวสารชฺชปฺปตฺโต ทสพลธารี, ปุริสาสโภ ปุริสสีโห ปุริสนาโค ปุริสาชญฺโญ ปุริสโธรโยฺห, อนนฺตญาโณ อนนฺตเตโช อนนฺตยโส อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวา, เนตา วิเนตา อนุเนตา, ปญฺญาเปตา นิชฺฌาเปตา เปกฺเขตา ปสาเทตา. โส หิ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชเนตา, อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคญฺญู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท มคฺคานุคา จ ปนสฺส เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตา.
โส หิ ภควา ชานํ ชานาติ ปสฺสํ ปสฺสติ, จกฺขุภูโต ญาณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต, วตฺตา ปวตฺตา อตฺถสฺส นินฺเนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสฺสามี ตถาคโต; นตฺถิ ตสฺส ภควโต อญฺญาตํ อทิฏฺฐํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ ปญฺญาย. อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อุปาทาย สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ. ยํ กิญฺจิ เนยฺยํ นาม อตฺถิ ธมฺมํ ชานิตพฺพํ. อตฺตตฺโถ วา ปรตฺโถ วา อุภยตฺโถ วา ทิฏฺฐธมฺมิโก วา อตฺโถ, สมฺปรายิโก วา อตฺโถ, อุตฺตาโน วา อตฺโถ, คมฺภีโร วา อตฺโถ, คูโฬฺห วา อตฺโถ, ปฏิจฺฉนฺโน วา อตฺโถ, เนโยฺย วา อตฺโถ, นีโต วา อตฺโถ, อนวชฺโช วา อตฺโถ, นิกฺกิเลโส วา อตฺโถ, โวทาโน วา อตฺโถ, ปรมตฺโถ วา อตฺโถ, สพฺพํ ตํ อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติ.
สพฺพํ กายกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณานุปริวตฺติ, สพฺพํ วจีกมฺมํ ญาณานุปริวตฺติ, สพฺพํ มโนกมฺมํ ญาณานุปริวตฺติ. อตีเต พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ ญาณํ, อนาคเต อปฺปฏิหตํ ญาณํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อปฺปฏิหตํ ญาณํ, ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ ญาณํ, ยาวตกํ ญาณํ ตาวตกํ เนยฺยํ, เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ, ญาณปริยนฺติกํ เนยฺยํ, เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ญาณํ นปฺปวตฺตติ, ญาณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิ. อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน เต ธมฺมา. ยถา ทฺวินฺนํ สมุคฺคปฏลานํ สมฺมา ผุสิตานํ เหฏฺฐิมํ สมุคฺคปฏลํ อุปริมํ นาติวตฺตติ, อุปริมํ สมุคฺคปฏลํ เหฏฺฐิมํ นาติวตฺตติ อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน; เอวเมวํ พุทฺธสฺส ภควโต เนยฺยญฺจ ญาณญฺจ อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน; ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ ญาณํ, ยาวตกํ ญาณํ ตาวตกํ เนยฺยํ, เนยฺยปริยนฺติกํ ญาณํ, ญาณปริยนฺติกํ เนยฺยํ, เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา ญาณํ นปฺปวตฺตติ, ญาณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิ. อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโน เต ธมฺมา สพฺพธมฺเมสุ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณํ ปวตฺตติ.
สพฺเพ ธมฺมา พุทฺธสฺส ภควโต อาวชฺชนปฏิพทฺธา อากงฺขปฏิพทฺธา มนสิการปฏิพทฺธา จิตฺตุปฺปาทปฏิพทฺธา. สพฺพสตฺเตสุ พุทฺธสฺส ภควโต ญาณํ ปวตฺตติ, สพฺเพสญฺจ สตฺตานํ ภควา อาสยํ ชานาติ อนุสยํ ชานาติ จริตํ ชานาติ อธิมุตฺติํ ชานาติ. อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเย ภพฺพาภพฺเพ สตฺเต ปชานาติ. สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติ.
ยถา เย เกจิ มจฺฉกจฺฉปา อนฺตมโส ติมิติมิงฺคลํ อุปาทาย อนฺโตมหาสมุทฺเท ปริวตฺตนฺติ; เอวเมวํ สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตติ. ยถา เย เกจิ ปกฺขี อนฺตมโส ครุฬํ เวนเตยฺยํ อุปาทาย อากาสสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ; เอวเมวํ เยปิ เต สาริปุตฺตสมา ปญฺญาย เตปิ พุทฺธญาณสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ. พุทฺธญาณํ เทวมนุสฺสานํ ปญฺญํ ผริตฺวา อภิภวิตฺวา ติฏฺฐติ.
เยปิ เต ขตฺติยปณฺฑิตา พฺราหฺมณปณฺฑิตา คหปติปณฺฑิตา สมณปณฺฑิตา นิปุณา กตปรปฺปวาทา วาลเวธิรูปา โวภินฺทนฺตา มญฺเญ จรนฺติ ปญฺญาคเตน ทิฏฺฐิคตานิ, เต ปเญฺห อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา ตถาคเต อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ คูฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ จ. กถิตา วิสชฺชิตาว เต ปญฺหา ภควตา โหนฺติ นิทฺทิฏฺฐการณา. อุปกฺขิตฺตกา จ เต ภควโต สมฺปชฺชนฺติ. อถ โข ภควาว ตตฺถ อติโรจติ ยทิทํ ปญฺญายาติ— โธเนน ยุคํ สมาคมา, น หิ ตฺวํ สกฺขสิ สมฺปยาตเว.
เตนาห ภควา—
“อถ ตฺวํ ปวิตกฺกมาคมา,
มนสา ทิฏฺฐิคตานิ จินฺตยนฺโต;
โธเนน ยุคํ สมาคมา,
น หิ ตฺวํ สกฺขสิ สมฺปยาตเว”ติ.
ปสูรสุตฺตนิทฺเทโส อฏฺฐโม.