1.9 มาคณฺฑิยสุตฺตนิทฺเทส
อถ มาคณฺฑิยสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ—
ทิสฺวาน ตณฺหํ อรติํ รคญฺจ,
นาโหสิ ฉนฺโท อปิ เมถุนสฺมิํ;
กิเมวิทํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ,
ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉ.
ทิสฺวาน ตณฺหํ อรติํ รคญฺจ, นาโหสิ ฉนฺโท อปิ เมถุนสฺมินฺ ติ. ตณฺหญฺจ อรติญฺจ รคญฺจ มารธีตโร ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา เมถุนธมฺเม ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วา นาโหสีติ— ทิสฺวาน ตณฺหํ อรติํ รคญฺจ นาโหสิ ฉนฺโท อปิ เมถุนสฺมิํ.
กิเมวิทํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ, ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉ ติ. กิเมวิทํ สรีรํ มุตฺตปุณฺณํ กรีสปุณฺณํ เสมฺหปุณฺณํ รุหิรปุณฺณํ อฏฺฐิสงฺฆาตนฺหารุสมฺพนฺธํ รุธิรมํสาวเลปนํ จมฺมวินทฺธํ ฉวิยา ปฏิจฺฉนฺนํ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ อุคฺฆรนฺตํ ปคฺฆรนฺตํ กิมิสงฺฆนิเสวิตํ นานากลิมลปริปูรํ ปาเทน อกฺกมิตุํ น อิจฺเฉยฺย, กุโต ปน สํวาโส วา สมาคโม วาติ— กิเมวิทํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ, ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉ. อนจฺฉริยญฺเจตํ มนุโสฺส ทิพฺเพ กาเม ปตฺถยนฺโต มานุสเก กาเม น อิจฺเฉยฺย, มานุสเก วา กาเม ปตฺถยนฺโต ทิพฺเพ กาเม น อิจฺเฉยฺย. ยํ ตฺวํ อุโภปิ น อิจฺฉสิ น สาทิยสิ น ปตฺเถสิ น ปิเหสิ นาภิชปฺปสิ, กิํ เต ทสฺสนํ, กตมาย ตฺวํ ทิฏฺฐิยา สมนฺนาคโตติ ปุจฺฉตีติ.
เตนาห ภควา—
“ทิสฺวาน ตณฺหํ อรติํ รคญฺจ,
นาโหสิ ฉนฺโท อปิ เมถุนสฺมิํ;
กิเมวิทํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ,
ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉ”ติ.
เอตาทิสญฺเจ รตนํ น อิจฺฉสิ,
นาริํ นรินฺเทหิ พหูหิ ปตฺถิตํ;
ทิฏฺฐิคตํ สีลวตํ นุ ชีวิตํ,
ภวูปปตฺติญฺจ วเทสิ กีทิสํ.
อิทํ วทามีติ น ตสฺส โหติ, (มาคณฺฑิยาติ ภควา)
ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ;
ปสฺสญฺจ ทิฏฺฐีสุ อนุคฺคหาย,
อชฺฌตฺตสนฺติํ ปจินํ อทสฺสํ.
อิทํ วทามีติ น ตสฺส โหตี ติ. อิทํ วทามี ติ อิทํ วทามิ, เอตํ วทามิ, เอตฺตกํ วทามิ, เอตฺตาวตา วทามิ, อิทํ ทิฏฺฐิคตํ วทามิ— “สสฺสโต โลโก”ติ วา …เป… “เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา”ติ วา. น ตสฺส โหตี ติ น มยฺหํ โหติ, “เอตฺตาวตา วทามี”ติ น ตสฺส โหตีติ— อิทํ วทามีติ น ตสฺส โหติ.
มาคณฺฑิยา ติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควา ติ คารวาธิวจนํ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติ— มาคณฺฑิยาติ ภควา.
ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตนฺ ติ. ธมฺเมสู ติ ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐิคเตสุ. นิจฺเฉยฺยา ติ นิจฺฉินิตฺวา วินิจฺฉินิตฺวา วิจินิตฺวา ปวิจินิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. สมุคฺคหีตนฺ ติ โอธิคฺคาโห พิลคฺคาโห วรคฺคาโห โกฏฺฐาสคฺคาโห อุจฺจยคฺคาโห สมุจฺจยคฺคาโห, “อิทํ สจฺจํ ตจฺฉํ ตถํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีตนฺ”ติ คหิตํ ปรามฏฺฐํ อภินิวิฏฺฐํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ, นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ— ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ.
ปสฺสญฺจ ทิฏฺฐีสุ อนุคฺคหายา ติ. ทิฏฺฐีสุ อาทีนวํ ปสฺสนฺโต ทิฏฺฐิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามิ. อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติ. เอวมฺปิ ปสฺสญฺจ ทิฏฺฐีสุ อนุคฺคหาย.
อถ วา “สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ”ติ ทิฏฺฐิคตเมตํ ทิฏฺฐิคหนํ ทิฏฺฐิกนฺตาโร ทิฏฺฐิวิสูกายิกํ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺฐิสํโยชนํ, สทุกฺขํ สวิฆาตํ เสาปายาสํ สปริฬาหํ, น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิญฺญาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตตีติ. ทิฏฺฐีสุ อาทีนวํ ปสฺสนฺโต ทิฏฺฐิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามิ. อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติ. เอวมฺปิ ปสฺสญฺจ ทิฏฺฐีสุ อนุคฺคหาย.
อถ วา “อสสฺสโต โลโก, อนฺตวา โลโก, อนนฺตวา โลโก, ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ, อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรํ, โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ”ติ ทิฏฺฐิคตเมตํ ทิฏฺฐิคหนํ ทิฏฺฐิกนฺตาโร ทิฏฺฐิวิสูกายิกํ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺฐิสํโยชนํ, สทุกฺขํ สวิฆาตํ เสาปายาสํ สปริฬาหํ น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิญฺญาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตตีติ. ทิฏฺฐีสุ อาทีนวํ ปสฺสนฺโต ทิฏฺฐิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามิ. อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติ. เอวมฺปิ ปสฺสญฺจ ทิฏฺฐีสุ อนุคฺคหาย.
อถ วา อิมา ทิฏฺฐิโย เอวํคหิตา เอวํปรามฏฺฐา เอวํคติกา ภวิสฺสนฺติ เอวํอภิสมฺปรายาติ. ทิฏฺฐีสุ อาทีนวํ ปสฺสนฺโต ทิฏฺฐิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามิ. อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติ. เอวมฺปิ ปสฺสญฺจ ทิฏฺฐีสุ อนุคฺคหาย.
อถ วา อิมา ทิฏฺฐิโย นิรยสํวตฺตนิกา ติรจฺฉานโยนิสํวตฺตนิกา เปตฺติวิสยสํวตฺตนิกาติ. ทิฏฺฐีสุ อาทีนวํ ปสฺสนฺโต ทิฏฺฐิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามิ. อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติ. เอวมฺปิ ปสฺสญฺจ ทิฏฺฐีสุ อนุคฺคหาย.
อถ วา อิมา ทิฏฺฐิโย อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาติ. ทิฏฺฐีสุ อาทีนวํ ปสฺสนฺโต ทิฏฺฐิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามิ. อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติ. เอวมฺปิ ปสฺสญฺจ ทิฏฺฐีสุ อนุคฺคหาย.
อชฺฌตฺตสนฺติํ ปจินํ อทสฺสนฺ ติ. อชฺฌตฺตสนฺติํ อชฺฌตฺตํ ราคสฺส สนฺติํ, โทสสฺส สนฺติํ, โมหสฺส สนฺติํ, โกธสฺส… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส… ปฬาสสฺส… อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส… มายาย… สาเฐยฺยสฺส… ถมฺภสฺส… สารมฺภสฺส… มานสฺส… อติมานสฺส… มทสฺส… ปมาทสฺส… สพฺพกิเลสานํ… สพฺพทุจฺจริตานํ… สพฺพทรถานํ… สพฺพปริฬาหานํ… สพฺพสนฺตาปานํ… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺติํ อุปสนฺติํ วูปสนฺติํ นิพฺพุติํ ปฏิปสฺสทฺธิํ สนฺติํ. ปจินนฺ ติ ปจินนฺโต วิจินนฺโต ปวิจินนฺโต ตุลยนฺโต ตีรยนฺโต วิภาวยนฺโต วิภูตํ กโรนฺโต, “สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา”ติ ปจินนฺโต วิจินนฺโต ปวิจินนฺโต ตุลยนฺโต ตีรยนฺโต วิภาวยนฺโต วิภูตํ กโรนฺโต, “สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา”ติ… “สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา”ติ ปจินนฺโต วิจินนฺโต ปวิจินนฺโต… “ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺมนฺ”ติ ปจินนฺโต วิจินนฺโต ปวิจินนฺโต ตุลยนฺโต ตีรยนฺโต วิภาวยนฺโต วิภูตํ กโรนฺโต. อทสฺสนฺ ติ อทสฺสํ อทกฺขิํ อปสฺสิํ ปฏิวิชฺฌินฺติ— อชฺฌตฺตสนฺติํ ปจินํ อทสฺสํ.
เตนาห ภควา—
“อิทํ วทามีติ น ตสฺส โหติ, (มาคณฺฑิยาติ ภควา)
ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ;
ปสฺสญฺจ ทิฏฺฐีสุ อนุคฺคหาย,
อชฺฌตฺตสนฺติํ ปจินํ อทสฺสนฺ”ติ.
วินิจฺฉยา ยานิ ปกปฺปิตานิ, (อิติ มาคณฺฑิโย)
เต เว มุนี พฺรูสิ อนุคฺคหาย;
อชฺฌตฺตสนฺตีติ ยเมตมตฺถํ,
กถํ นุ ธีเรหิ ปเวทิตํ ตํ.
วินิจฺฉยา ยานิ ปกปฺปิตานี ติ. วินิจฺฉยา วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ทิฏฺฐิวินิจฺฉยา. ปกปฺปิตานี ติ กปฺปิตา ปกปฺปิตา อภิสงฺขตา สณฺฐปิตาติปิ ปกปฺปิตา. อถ วา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา วิปริณามธมฺมาติปิ ปกปฺปิตาติ— วินิจฺฉยา ยานิ ปกปฺปิตานิ.
อิติ มาคณฺฑิโย ติ. อิตี ติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ— อิตีติ. มาคณฺฑิโย ติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ สงฺขา สมญฺญา ปญฺญตฺติ โวหาโร— อิติ มาคณฺฑิโยติ.
เต เว มุนี พฺรูสิ อนุคฺคหาย, อชฺฌตฺตสนฺตีติ ยเมตมตฺถนฺ ติ. เต เว ติ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ. มุนี ติ. โมนํ วุจฺจติ ญาณํ …เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนีติ. อนุคฺคหายา ติ ทิฏฺฐีสุ อาทีนวํ ปสฺสนฺโต ทิฏฺฐิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามีติ จ ภณสิ, อชฺฌตฺตสนฺตีติ จ ภณสิ. ยเมตมตฺถนฺ ติ ยํ ปรมตฺถนฺติ— เต เว มุนี พฺรูสิ อนุคฺคหาย, อชฺฌตฺตสนฺตีติ ยเมตมตฺถํ.
กถํ นุ ธีเรหิ ปเวทิตํ ตนฺ ติ. กถํ นู ติ ปทํ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา ทฺเวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา, เอวํ นุ โข นนุ โข กิํ นุ โข กถํ นุ โขติ— กถํ นุ. ธีเรหี ติ ธีเรหิ ปณฺฑิเตหิ ปญฺญวนฺเตหิ พุทฺธิมนฺเตหิ ญาณีหิ วิภาวีหิ เมธาวีหิ. ปเวทิตนฺ ติ เวทิตํ ปเวทิตํ อาจิกฺขิตํ เทสิตํ ปญฺญาปิตํ ปฏฺฐปิตํ วิวฏํ วิภตฺตํ อุตฺตานีกตํ ปกาสิตนฺติ— กถํ นุ ธีเรหิ ปเวทิตํ ตํ.
เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“วินิจฺฉยา ยานิ ปกปฺปิตานิ, (อิติ มาคณฺฑิโย)
เต เว มุนี พฺรูสิ อนุคฺคหาย;
อชฺฌตฺตสนฺตีติ ยเมตมตฺถํ,
กถํ นุ ธีเรหิ ปเวทิตํ ตนฺ”ติ.
น ทิฏฺฐิยา น สุติยา น ญาเณน, (มาคณฺฑิยาติ ภควา)
สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาห;
อทิฏฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา,
อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตน;
เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหาย,
สนฺโต อนิสฺสาย ภวํ น ชปฺเป.
น ทิฏฺฐิยา น สุติยา น ญาเณนา ติ. ทิฏฺเฐนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; สุเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; ทิฏฺฐสุเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; ญาเณนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสีติ— น ทิฏฺฐิยา น สุติยา น ญาเณน.
มาคณฺฑิยา ติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควา ติ คารวาธิวจนํ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติ— มาคณฺฑิยาติ ภควา.
สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาหา ติ. สีเลนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; วเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; สีลพฺพเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสีติ— สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาห.
อทิฏฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตนา ติ. ทิฏฺฐิปิ อิจฺฉิตพฺพา. ทสวตฺถุกา สมฺมาทิฏฺฐิ— อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺฐํ, อตฺถิ หุตํ, อตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, อตฺถิ อยํ โลโก, อตฺถิ ปโร โลโก, อตฺถิ มาตา, อตฺถิ ปิตา, อตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, อตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมาปฏิปนฺนา เย อิมญฺจ โลกํ ปรญฺจ โลกํ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตีติ; สวนมฺปิ อิจฺฉิตพฺพํ— ปรโต โฆโส, สุตฺตํ, เคยฺยํ, เวยฺยากรณํ, คาถา, อุทานํ, อิติวุตฺตกํ, ชาตกํ, อพฺภุตธมฺมํ, เวทลฺลํ; ญาณมฺปิ อิจฺฉิตพฺพํ— กมฺมสฺสกตญาณํ, สจฺจานุโลมิกญาณํ, อภิญฺญาญาณํ, สมาปตฺติญาณํ; สีลมฺปิ อิจฺฉิตพฺพํ— ปาติโมกฺขสํวโร; วตมฺปิ อิจฺฉิตพฺพํ— อฏฺฐ ธุตงฺคานิ— อารญฺญิกงฺคํ, ปิณฺฑปาติกงฺคํ, ปํสุกูลิกงฺคํ, เตจีวริกงฺคํ, สปทานจาริกงฺคํ, ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคํ, เนสชฺชิกงฺคํ, ยถาสนฺถติกงฺคนฺติ.
อทิฏฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตนา ติ. นาปิ สมฺมาทิฏฺฐิมตฺเตน, นาปิ สวนมตฺเตน, นาปิ ญาณมตฺเตน, นาปิ สีลมตฺเตน, นาปิ วตมตฺเตน อชฺฌตฺตสนฺติํ ปตฺโต โหติ, นาปิ วินา เอเตหิ ธมฺเมหิ อชฺฌตฺตสนฺติํ ปาปุณาติ. อปิ จ สมฺภารา อิเม ธมฺมา โหนฺติ อชฺฌตฺตสนฺติํ ปาปุณิตุํ อธิคนฺตุํ ผสฺสิตุํ สจฺฉิกาตุนฺติ— อทิฏฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตน.
เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหายา ติ. เอเต ติ กณฺหปกฺขิกานํ ธมฺมานํ สมุคฺฆาตโต ปหานํ อิจฺฉิตพฺพํ, เตธาตุเกสุ กุสเลสุ ธมฺเมสุ อตมฺมยตา อิจฺฉิตพฺพา, ยโต กณฺหปกฺขิยา ธมฺมา สมุคฺฆาตปหาเนน ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา, เตธาตุเกสุ จ กุสเลสุ ธมฺเมสุ อตมฺมยตา โหติ, เอตฺตาวตาปิ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสติ. อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติ. เอวมฺปิ เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหาย. ยโต ตณฺหา จ ทิฏฺฐิ จ มาโน จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาติ, เอตฺตาวตาปิ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ. เอวมฺปิ เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหาย.
ยโต ปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อปุญฺญาภิสงฺขาโร จ อาเนญฺชาภิสงฺขาโร จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาติ, เอตฺตาวตาปิ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ. เอวมฺปิ เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหาย.
สนฺโต อนิสฺสาย ภวํ น ชปฺเป ติ. สนฺโต ติ ราคสฺส สมิตตฺตา สนฺโต, โทสสฺส สมิตตฺตา สนฺโต, โมหสฺส สมิตตฺตา สนฺโต, โกธสฺส… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส… ปฬาสสฺส… อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส… มายาย… สาเฐยฺยสฺส… ถมฺภสฺส… สารมฺภสฺส… มานสฺส… อติมานสฺส… มทสฺส… ปมาทสฺส… สพฺพกิเลสานํ… สพฺพทุจฺจริตานํ… สพฺพทรถานํ… สพฺพปริฬาหานํ… สพฺพสนฺตาปานํ… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปสฺสทฺธตฺตา สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ— สนฺโต.
อนิสฺสายา ติ ทฺเว นิสฺสยา— ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฏฺฐินิสฺสโย จ …เป… อยํ ตณฺหานิสฺสโย …เป… อยํ ทิฏฺฐินิสฺสโย. ตณฺหานิสฺสยํ ปหาย ทิฏฺฐินิสฺสยํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ อนิสฺสาย, โสตํ อนิสฺสาย, ฆานํ อนิสฺสาย, ชิวฺหํ อนิสฺสาย, กายํ อนิสฺสาย, มนํ อนิสฺสาย, รูเป… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ… รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ… กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สญฺญาภวํ… อสญฺญาภวํ… เนวสญฺญานาสญฺญาภวํ… เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปญฺจโวการภวํ… อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพ ธมฺเม อนิสฺสาย อคฺคณฺหิตฺวา อปรามสิตฺวา อนภินิวิสิตฺวาติ— สนฺโต อนิสฺสาย. ภวํ น ชปฺเป ติ กามภวํ น ชปฺเปยฺย, รูปภวํ น ชปฺเปยฺย, อรูปภวํ น ชปฺเปยฺย นปฺปชปฺเปยฺย น อภิชปฺเปยฺยาติ— สนฺโต อนิสฺสาย ภวํ น ชปฺเป.
เตนาห ภควา—
“น ทิฏฺฐิยา น สุติยา น ญาเณน, (มาคณฺฑิยาติ ภควา)
สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาห;
อทิฏฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา,
อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตน;
เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหาย,
สนฺโต อนิสฺสาย ภวํ น ชปฺเป”ติ.
โน เจ กิร ทิฏฺฐิยา น สุติยา น ญาเณน, (อิติ มาคณฺฑิโย)
สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาห;
อทิฏฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา,
อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตน;
มญฺญามหํ โมมุหเมว ธมฺมํ,
ทิฏฺฐิยา เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธิํ.
โน เจ กิร ทิฏฺฐิยา น สุติยา น ญาเณนา ติ. ทิฏฺฐิยาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; สุเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ… ทิฏฺฐสุเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ… ญาเณนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสีติ— โน เจ กิร ทิฏฺฐิยา น สุติยา น ญาเณน.
อิติ มาคณฺฑิโย ติ อิตี ติ ปทสนฺธิ …เป… . มาคณฺฑิโย ติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ …เป… อิติ มาคณฺฑิโย.
สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาหา ติ. สีเลนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ …เป… วเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ …เป… สีลพฺพเตนาปิ สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสีติ— สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาห.
อทิฏฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตนา ติ. ทิฏฺฐิปิ อิจฺฉิตพฺพาติ เอวํ ภณสิ, สวนมฺปิ อิจฺฉิตพฺพนฺติ เอวํ ภณสิ, ญาณมฺปิ อิจฺฉิตพฺพนฺติ เอวํ ภณสิ, น สกฺโกสิ เอกํเสน อนุชานิตุํ, นปิ สกฺโกสิ เอกํเสน ปฏิกฺขิปิตุนฺติ— อทิฏฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตน.
มญฺญามหํ โมมุหเมว ธมฺมนฺ ติ. โมมูหธมฺโม อยํ ตุยฺหํ พาลธมฺโม มูฬฺหธมฺโม อญฺญาณธมฺโม อมราวิกฺเขปธมฺโมติ เอวํ มญฺญามิ เอวํ ชานามิ เอวํ อาชานามิ เอวํ วิชานามิ เอวํ ปฏิวิชานามิ เอวํ ปฏิวิชฺฌามีติ— มญฺญามหํ โมมุหเมว ธมฺมํ.
ทิฏฺฐิยา เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธินฺ ติ. สุทฺธิทิฏฺฐิยา เอเก สมณพฺราหฺมณา สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ ปจฺเจนฺติ; “สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ”ติ ทิฏฺฐิยา เอเก สมณพฺราหฺมณา สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ ปจฺเจนฺติ; “อสสฺสโต โลโก …เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ”ติ ทิฏฺฐิยา เอเก สมณพฺราหฺมณา สุทฺธิํ วิสุทฺธิํ ปริสุทฺธิํ, มุตฺติํ วิมุตฺติํ ปริมุตฺติํ ปจฺเจนฺตีติ— ทิฏฺฐิยา เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธิํ.
เตนาห โส พฺราหฺมโณ—
“โน เจ กิร ทิฏฺฐิยา น สุติยา น ญาเณน, (อิติ มาคณฺฑิโย)
สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาห;
อทิฏฺฐิยา อสฺสุติยา อญาณา,
อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตน;
มญฺญามหํ โมมุหเมว ธมฺมํ,
ทิฏฺฐิยา เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธินฺ”ติ.
ทิฏฺฐิญฺจ นิสฺสายนุปุจฺฉมาโน, (มาคณฺฑิยาติ ภควา)
สมุคฺคหีเตสุ ปโมหมาคา;
อิโต จ นาทฺทกฺขิ อณุมฺปิ สญฺญํ,
ตสฺมา ตุวํ โมมุหโต ทหาสิ.
ทิฏฺฐิญฺจ นิสฺสายนุปุจฺฉมาโน ติ. มาคณฺฑิโย พฺราหฺมโณ ทิฏฺฐิํ นิสฺสาย ทิฏฺฐิํ ปุจฺฉติ, ลคฺคนํ นิสฺสาย ลคฺคนํ ปุจฺฉติ, พนฺธนํ นิสฺสาย พนฺธนํ ปุจฺฉติ, ปลิโพธํ นิสฺสาย ปลิโพธํ ปุจฺฉติ. อนุปุจฺฉมาโน ติ ปุนปฺปุนํ ปุจฺฉตีติ— ทิฏฺฐิญฺจ นิสฺสายนุปุจฺฉมาโน.
มาคณฺฑิยา ติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควา ติ คารวาธิวจนํ …เป… สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควาติ— มาคณฺฑิยาติ ภควา.
สมุคฺคหีเตสุ ปโมหมาคา ติ. ยา สา ทิฏฺฐิ ตยา คหิตา ปรามฏฺฐา อภินิวิฏฺฐา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตา, ตาเยว ตฺวํ ทิฏฺฐิยา มูโฬฺหสิ ปมูโฬฺหสิ สมฺมูโฬฺหสิ โมหํ อาคโตสิ ปโมหํ อาคโตสิ สมฺโมหํ อาคโตสิ อนฺธการํ ปกฺขนฺโทสีติ— สมุคฺคหีเตสุ ปโมหมาคา.
อิโต จ นาทฺทกฺขิ อณุมฺปิ สญฺญนฺ ติ. อิโต อชฺฌตฺตสนฺติโต วา ปฏิปทาโต วา ธมฺมเทสนาโต วา, ยุตฺตสญฺญํ ปตฺตสญฺญํ ลกฺขณสญฺญํ การณสญฺญํ ฐานสญฺญํ น ปฏิลภติ, กุโต ญาณนฺติ. เอวมฺปิ อิโต จ นาทฺทกฺขิ อณุมฺปิ สญฺญํ. อถ วา อนิจฺจํ วา อนิจฺจสญฺญานุโลมํ วา, ทุกฺขํ วา ทุกฺขสญฺญานุโลมํ วา, อนตฺตํ วา อนตฺตสญฺญานุโลมํ วา, สญฺญุปฺปาทมตฺตํ วา สญฺชานิตมตฺตํ วา น ปฏิลภติ, กุโต ญาณนฺติ. เอวมฺปิ อิโต จ นาทฺทกฺขิ อณุมฺปิ สญฺญํ.
ตสฺมา ตุวํ โมมุหโต ทหาสี ติ. ตสฺมา ติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา โมมูหธมฺมโต พาลธมฺมโต มูฬฺหธมฺมโต อญฺญาณธมฺมโต อมราวิกฺเขปธมฺมโต ทหาสิ ปสฺสสิ ทกฺขสิ โอโลเกสิ นิชฺฌายสิ อุปปริกฺขสีติ— ตสฺมา ตุวํ โมมุหโต ทหาสิ.
เตนาห ภควา—
“ทิฏฺฐิญฺจ นิสฺสายนุปุจฺฉมาโน, (มาคณฺฑิยาติ ภควา)
สมุคฺคหีเตสุ ปโมหมาคา;
อิโต จ นาทฺทกฺขิ อณุมฺปิ สญฺญํ,_
ตสฺมา ตุวํ โมมุหโต ทหาสี”ติ.
สโม วิเสสี อุท วา นิหีโน,
โย มญฺญติ โส วิวเทถ เตน;
ตีสุ วิธาสุ อวิกมฺปมาโน,
สโม วิเสสีติ น ตสฺส โหติ.
สโม วิเสสี อุท วา นิหีโน, โย มญฺญติ โส วิวเทถ เตนา ติ. สทิโสหมสฺมีติ วา เสโยฺยหมสฺมีติ วา หีโนหมสฺมีติ วา โย มญฺญติ, โส เตน มาเนน ตาย ทิฏฺฐิยา เตน วา ปุคฺคเลน กลหํ กเรยฺย ภณฺฑนํ กเรยฺย วิคฺคหํ กเรยฺย วิวาทํ กเรยฺย เมธคํ กเรยฺย— “น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ, อหํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานามิ, กิํ ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานิสฺสสิ, มิจฺฉาปฏิปนฺโน ตฺวมสิ, อหมสฺมิ สมฺมาปฏิปนฺโน, สหิตํ เม, อสหิตํ เต, ปุเร วจนียํ ปจฺฉา อวจ, ปจฺฉา วจนียํ ปุเร อวจ, อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตํ, อาโรปิโต เต วาโท, นิคฺคหิโต ตฺวมสิ, จร วาทปฺปโมกฺขาย, นิพฺเพเฐหิ วา สเจ ปโหสี”ติ— สโม วิเสสี อุท วา นิหีโน โย มญฺญติ โส วิวเทถ เตน.
ตีสุ วิธาสุ อวิกมฺปมาโน, สโม วิเสสีติ น ตสฺส โหตี ติ. ยเสฺสตา ติโสฺส วิธา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ญาณคฺคินา ทฑฺฒา, โส ตีสุ วิธาสุ น กมฺปติ น วิกมฺปติ, อวิกมฺปมานสฺส ปุคฺคลสฺส สทิโสหมสฺมีติ วา เสโยฺยหมสฺมีติ วา หีโนหมสฺมีติ วา. น ตสฺส โหตี ติ. ตีสุ วิธาสุ อวิกมฺปมาโน, สโม วิเสสีติ— น ตสฺส โหติ.
เตนาห ภควา—
“สโม วิเสสี อุท วา นิหีโน,
โย มญฺญติ โส วิวเทถ เตน;
ตีสุ วิธาสุ อวิกมฺปมาโน,
สโม วิเสสีติ น ตสฺส โหตี”ติ.
สจฺจนฺติ โส พฺราหฺมโณ กิํ วเทยฺย,
มุสาติ วา โส วิวเทถ เกน;
ยสฺมิํ สมํ วิสมํ วาปิ นตฺถิ,
ส เกน วาทํ ปฏิสํยุเชยฺย.
สจฺจนฺติ โส พฺราหฺมโณ กิํ วเทยฺยา ติ. พฺราหฺมโณ ติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ …เป… อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมา. สจฺจนฺติ โส พฺราหฺมโณ กิํ วเทยฺยา ติ. “สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ”ติ พฺราหฺมโณ กิํ วเทยฺย กิํ กเถยฺย กิํ ภเณยฺย กิํ ทีปเยยฺย กิํ โวหเรยฺย; “อสสฺสโต โลโก …เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ”ติ พฺราหฺมโณ กิํ วเทยฺย กิํ กเถยฺย กิํ ภเณยฺย กิํ ทีปเยยฺย กิํ โวหเรยฺยาติ— สจฺจนฺติ โส พฺราหฺมโณ กิํ วเทยฺย.
มุสาติ วา โส วิวเทถ เกนา ติ. พฺราหฺมโณ มยฺหํว สจฺจํ, ตุยฺหํ มุสาติ เกน มาเนน, กาย ทิฏฺฐิยา, เกน วา ปุคฺคเลน กลหํ กเรยฺย ภณฺฑนํ กเรยฺย วิคฺคหํ กเรยฺย วิวาทํ กเรยฺย เมธคํ กเรยฺย— “น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ …เป… นิพฺเพเฐหิ วา สเจ ปโหสี”ติ— มุสาติ วา โส วิวเทถ เกน.
ยสฺมิํ สมํ วิสมํ วาปิ นตฺถี ติ. ยสฺมินฺ ติ ยสฺมิํ ปุคฺคเล อรหนฺเต ขีณาสเว สทิโสหมสฺมีติ มาโน นตฺถิ, เสโยฺยหมสฺมีติ มาโน นตฺถิ, หีโนหมสฺมีติ โอมาโน นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ญาณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ— ยสฺมิํ สมํ วิสมํ วาปิ นตฺถิ.
ส เกน วาทํ ปฏิสํยุเชยฺยา ติ. โส เกน มาเนน, กาย ทิฏฺฐิยา, เกน วา ปุคฺคเลน วาทํ ปฏิสํโยเชยฺย ปฏิพเลยฺย กลหํ กเรยฺย ภณฺฑนํ กเรยฺย วิคฺคหํ กเรยฺย วิวาทํ กเรยฺย เมธคํ กเรยฺย— “น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ …เป… นิพฺเพเฐหิ วา สเจ ปโหสี”ติ— ส เกน วาทํ ปฏิสํยุเชยฺย.
เตนาห ภควา—
“สจฺจนฺติ โส พฺราหฺมโณ กิํ วเทยฺย,
มุสาติ วา โส วิวเทถ เกน;
ยสฺมิํ สมํ วิสมํ วาปิ นตฺถิ,
ส เกน วาทํ ปฏิสํยุเชยฺยา”ติ.
โอกํ ปหาย อนิเกตสารี,
คาเม อกุพฺพํ มุนิ สนฺถวานิ;
กาเมหิ ริตฺโต อปุรกฺขราโน,
กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิรา.
อถ โข หาลิทฺทกานิ คหปติ เยนายสฺมา มหากจฺจาโน เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข หาลิทฺทกานิ คหปติ อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ เอตทโวจ— “วุตฺตมิทํ, ภนฺเต กจฺจาน, ภควตา อฏฺฐกวคฺคิเย มาคณฺฑิยปเญฺห—
‘โอกํ ปหาย อนิเกตสารี,
คาเม อกุพฺพํ มุนิ สนฺถวานิ;
กาเมหิ ริตฺโต อปุรกฺขราโน,
กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิรา’ติ.
อิมสฺส นุ โข, ภนฺเต กจฺจาน, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส กถํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ”ติ?
“รูปธาตุ โข, คหปติ, วิญฺญาณสฺส โอโก รูปธาตุราควินิพทฺธญฺจ ปน วิญฺญาณํ โอกสารีติ วุจฺจติ. เวทนาธาตุ โข, คหปติ… สญฺญาธาตุ โข, คหปติ… สงฺขารธาตุ โข, คหปติ, วิญฺญาณสฺส โอโก สงฺขารธาตุราควินิพนฺธญฺจ ปน วิญฺญาณํ โอกสารีติ วุจฺจติ. เอวํ โข, คหปติ, โอกสารี โหติ.
กถญฺจ, คหปติ, อโนกสารี โหติ? รูปธาตุยา โข, คหปติ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปายุปาทานา เจตโส อธิฏฺฐานาภินิเวสานุสยา เต ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา; ตสฺมา ตถาคโต อโนกสารีติ วุจฺจติ. เวทนาธาตุยา โข, คหปติ… สญฺญาธาตุยา โข, คหปติ… สงฺขารธาตุยา โข, คหปติ… วิญฺญาณธาตุยา โข, คหปติ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปายุปาทานา เจตโส อธิฏฺฐานาภินิเวสานุสยา เต ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา; ตสฺมา ตถาคโต อโนกสารีติ วุจฺจติ. เอวํ โข, คหปติ, อโนกสารี โหติ.
กถญฺจ, คหปติ, นิเกตสารี โหติ? รูปนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, นิเกตสารีติ วุจฺจติ. สทฺทนิมิตฺต… คนฺธนิมิตฺต… รสนิมิตฺต… โผฏฺฐพฺพนิมิตฺต… ธมฺมนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, นิเกตสารีติ วุจฺจติ. เอวํ โข, คหปติ, นิเกตสารี โหติ.
กถญฺจ, คหปติ, อนิเกตสารี โหติ? รูปนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา; ตสฺมา ตถาคโต อนิเกตสารีติ วุจฺจติ. สทฺทนิมิตฺต… คนฺธนิมิตฺต… รสนิมิตฺต… โผฏฺฐพฺพนิมิตฺต… ธมฺมนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา; ตสฺมา ตถาคโต อนิเกตสารีติ วุจฺจติ. เอวํ โข, คหปติ, อนิเกตสารี โหติ.
กถญฺจ, คหปติ, คาเม สนฺถวชาโต โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ ภิกฺขุ คิหีหิ สํสฏฺโฐ วิหรติ สหนนฺที สหโสกี, สุขิเตสุ สุขิโต, ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ อตฺตนา โวโยคํ อาปชฺชติ. เอวํ โข, คหปติ, คาเม สนฺถวชาโต โหติ.
กถญฺจ, คหปติ, คาเม น สนฺถวชาโต โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ ภิกฺขุ คิหีหิ อสํสฏฺโฐ วิหรติ น สหนนฺที น สหโสกี, น สุขิเตสุ สุขิโต, น ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ น อตฺตนา โวโยคํ อาปชฺชติ. เอวํ โข, คหปติ, คาเม น สนฺถวชาโต โหติ.
กถญฺจ, คหปติ, กาเมหิ อริตฺโต โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ ภิกฺขุ กาเมสุ อวีตราโค โหติ อวิคตจฺฉนฺโท อวิคตเปโม อวิคตปิปาโส อวิคตปริฬาโห อวิคตตโณฺห. เอวํ โข, คหปติ, กาเมหิ อริตฺโต โหติ.
กถญฺจ, คหปติ, กาเมหิ ริตฺโต โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ ภิกฺขุ กาเมสุ วีตราโค โหติ วิคตจฺฉนฺโท วิคตเปโม วิคตปิปาโส วิคตปริฬาโห วิคตตโณฺห. เอวํ โข, คหปติ, กาเมหิ ริตฺโต โหติ.
กถญฺจ, คหปติ, ปุรกฺขราโน โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺจสฺส ภิกฺขุโน เอวํ โหติ— ‘เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธานนฺ’ติ… ‘เอวํเวทโน สิยํ… เอวํสญฺโญ สิยํ… เอวํสงฺขาโร สิยํ… เอวํวิญฺญาโณ สิยํ อนาคตมทฺธานนฺ’ติ… เอวํ โข, คหปติ, ปุรกฺขราโน โหติ.
กถญฺจ, คหปติ, อปุรกฺขราโน โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺจสฺส ภิกฺขุโน น เอวํ โหติ— ‘เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธานนฺ’ติ… ‘เอวํเวทโน สิยํ… เอวํสญฺโญ สิยํ… เอวํสงฺขาโร สิยํ… เอวํวิญฺญาโณ สิยํ อนาคตมทฺธานนฺ’ติ… เอวํ โข, คหปติ, อปุรกฺขราโน โหติ.
กถญฺจ, คหปติ, กถํ วิคฺคยฺห ชเนน กตฺตา โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ เอวรูปิํ กถํ กตฺตา โหติ— ‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ, อหํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานามิ, กิํ ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานิสฺสสิ, มิจฺฉาปฏิปนฺโน ตฺวมสิ, อหมสฺมิ สมฺมาปฏิปนฺโน, สหิตํ เม, อสหิตํ เต, ปุเร วจนียํ ปจฺฉา อวจ, ปจฺฉา วจนียํ ปุเร อวจ, อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตํ, อาโรปิโต เต วาโท, นิคฺคหิโต ตฺวมสิ, จร วาทปฺปโมกฺขาย, นิพฺเพเฐหิ วา สเจ ปโหสี’ติ. เอวํ โข, คหปติ, กถํ วิคฺคยฺห ชเนน กตฺตา โหติ.
กถญฺจ, คหปติ, กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กตฺตา โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ น เอวรูปิํ กถํ กตฺตา โหติ— ‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ …เป… นิพฺเพเฐหิ วา สเจ ปโหสี’ติ. เอวํ โข, คหปติ, น วิคฺคยฺห ชเนน กตฺตา โหติ. อิติ โข, คหปติ, ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อฏฺฐกวคฺคิเย มาคณฺฑิยปเญฺห—
‘โอกํ ปหาย อนิเกตสารี,
คาเม อกุพฺพํ มุนิ สนฺถวานิ;
กาเมหิ ริตฺโต อปุรกฺขราโน,
กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิรา’ติ.
อิมสฺส โข, คหปติ, ภควตา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ”ติ.
เตนาห ภควา—
“โอกํ ปหาย อนิเกตสารี,
คาเม อกุพฺพํ มุนิ สนฺถวานิ;
กาเมหิ ริตฺโต อปุรกฺขราโน,
กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิรา”ติ.
เยหิ วิวิตฺโต วิจเรยฺย โลเก,
น ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโค;
เอลมฺพุชํ กณฺฑกวาริชํ ยถา,
ชเลน ปงฺเกน จนูปลิตฺตํ;
เอวํ มุนี สนฺติวาโท อคิทฺโธ,
กาเม จ โลเก จ อนูปลิตฺโต.
เยหิ วิวิตฺโต วิจเรยฺย โลเก ติ. เยหี ติ เยหิ ทิฏฺฐิคเตหิ. วิวิตฺโต ติ กายทุจฺจริเตน ริตฺโต วิวิตฺโต ปวิวิตฺโต, วจีทุจฺจริเตน… มโนทุจฺจริเตน… ราเคน …เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ ริตฺโต วิวิตฺโต ปวิวิตฺโต. วิจเรยฺยา ติ วิจเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺย. โลเก ติ มนุสฺสโลเกติ— เยหิ วิวิตฺโต วิจเรยฺย โลเก.
น ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโค ติ. นาโค ติ อาคุํ น กโรตีติ— นาโค, น คจฺฉตีติ— นาโค, นาคจฺฉตีติ— นาโค. กถํ อาคุํ น กโรตีติ— นาโค? อาคู วุจฺจนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยา.
อาคุํ น กโรติ กิญฺจิ โลเก, (สภิยาติ ภควา)
สพฺพสญฺโญเค วิสชฺช พนฺธนานิ;
สพฺพตฺถ น สชฺชตี วิมุตฺโต,
นาโค ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตา.
เอวํ อาคุํ น กโรตีติ— นาโค.
กถํ น คจฺฉตีติ— นาโค? น ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ, น โทสาคติํ คจฺฉติ, น โมหาคติํ คจฺฉติ, น ภยาคติํ คจฺฉติ, น ราควเสน คจฺฉติ, น โทสวเสน คจฺฉติ, น โมหวเสน คจฺฉติ, น มานวเสน คจฺฉติ, น ทิฏฺฐิวเสน คจฺฉติ, น อุทฺธจฺจวเสน คจฺฉติ, น วิจิกิจฺฉาวเสน คจฺฉติ, นานุสยวเสน คจฺฉติ, น วคฺเคหิ ธมฺเมหิ ยายติ นียติ วุยฺหติ สํหรียติ. เอวํ น คจฺฉตีติ— นาโค.
กถํ นาคจฺฉตีติ— นาโค? โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ. สกทาคามิมคฺเคน… อนาคามิมคฺเคน… อรหตฺตมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ. เอวํ นาคจฺฉตีติ— นาโค.
น ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโค ติ. นาโค น ตานิ ทิฏฺฐิคตานิ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีปเยยฺย โวหเรยฺย; “สสฺสโต โลโก …เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺ”ติ วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีปเยยฺย โวหเรยฺยาติ— น ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโค.
เอลมฺพุชํ กณฺฑกวาริชํ ยถา, ชเลน ปงฺเกน จนูปลิตฺตนฺ ติ. เอลํ วุจฺจติ อุทกํ, อมฺพุชํ วุจฺจติ ปทุมํ, กณฺฑโก วุจฺจติ ขรทณฺโฑ, วาริ วุจฺจติ อุทกํ, วาริชํ วุจฺจติ ปทุมํ วาริสมฺภวํ, ชลํ วุจฺจติ อุทกํ, ปงฺโก วุจฺจติ กทฺทโม. ยถา ปทุมํ วาริชํ วาริสมฺภวํ ชเลน จ ปงฺเกน จ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ, อลิตฺตํ อสํลิตฺตํ อนุปลิตฺตนฺติ— เอลมฺพุชํ กณฺฑกวาริชํ ยถา ชเลน ปงฺเกน จนูปลิตฺตํ.
เอวํ มุนี สนฺติวาโท อคิทฺโธ, กาเม จ โลเก จ อนูปลิตฺโต ติ. เอวนฺ ติ โอปมฺมสํปฏิปาทนํ. มุนี ติ. โมนํ วุจฺจติ ญาณํ …เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. สนฺติวาโท ติ สนฺติวาโท มุนิ ตาณวาโท เลณวาโท สรณวาโท อภยวาโท อจฺจุตวาโท อมตวาโท นิพฺพานวาโทติ— เอวํ มุนิ สนฺติวาโท. อคิทฺโธ ติ. เคโธ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค …เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ยเสฺสโส เคโธ ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก ญาณคฺคินา ทฑฺโฒ โส วุจฺจติ อคิทฺโธ. โส รูเป อคิทฺโธ, สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺฐพฺเพ… กุเล… คเณ… อาวาเส… ลาเภ… ยเส… ปสํสาย… สุเข… จีวเร… ปิณฺฑปาเต… เสนาสเน… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร… กามธาตุยา… รูปธาตุยา… อรูปธาตุยา… กามภเว… รูปภเว… อรูปภเว… สญฺญาภเว… อสญฺญาภเว… เนวสญฺญานาสญฺญาภเว… เอกโวการภเว… จตุโวการภเว… ปญฺจโวการภเว… อตีเต… อนาคเต… ปจฺจุปฺปนฺเน… ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ อคิทฺโธ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺโฌสนฺโน, วีตเคโธ วิคตเคโธ จตฺตเคโธ วนฺตเคโธ มุตฺตเคโธ ปหีนเคโธ ปฏินิสฺสฏฺฐเคโธ, วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺฐราโค, นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ— เอวํ มุนิ สนฺติวาโท อคิทฺโธ.
กาเม จ โลเก จ อนูปลิตฺโต ติ. กามา ติ อุทานโต ทฺเว กามา— วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ …เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา …เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. โลเก ติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเก. เลปา ติ ทฺเว เลปา— ตณฺหาเลโป จ ทิฏฺฐิเลโป จ …เป… อยํ ตณฺหาเลโป …เป… อยํ ทิฏฺฐิเลโป. มุนิ ตณฺหาเลปํ ปหาย ทิฏฺฐิเลปํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา กาเม จ โลเก จ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ, อลิตฺโต อปลิตฺโต อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ— เอวํ มุนี สนฺติวาโท อคิทฺโธ, กาเม จ โลเก จ อนูปลิตฺโต.
เตนาห ภควา—
“เยหิ วิวิตฺโต วิจเรยฺย โลเก,
น ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโค;
เอลมฺพุชํ กณฺฑกวาริชํ ยถา,
ชเลน ปงฺเกน จนูปลิตฺตํ;
เอวํ มุนี สนฺติวาโท อคิทฺโธ,
กาเม จ โลเก จ อนูปลิตฺโต”ติ.
น เวทคู ทิฏฺฐิยายโก น มุติยา,
ส มานเมติ น หิ ตมฺมโย โส;
น กมฺมุนา โนปิ สุเตน เนโยฺย,
อนูปนีโต ส นิเวสเนสุ.
น เวทคู ทิฏฺฐิยายโก น มุติยา, ส มานเมตี ติ. นา ติ ปฏิกฺเขโป. เวทคู ติ. เวโท วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ, ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฏฺฐิ. เตหิ เวเทหิ ชาติชรามรณสฺส อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต, โกฏิคโต โกฏิปฺปตฺโต, ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปตฺโต, โวสานคโต โวสานปฺปตฺโต, ตาณคโต ตาณปฺปตฺโต, เลณคโต เลณปฺปตฺโต, สรณคโต สรณปฺปตฺโต, อภยคโต อภยปฺปตฺโต, อจฺจุตคโต อจฺจุตปฺปตฺโต, อมตคโต อมตปฺปตฺโต, นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปตฺโต, เวทานํ วา อนฺตํ คโตติ เวทคู, เวเทหิ วา อนฺตํ คโตติ เวทคู, สตฺตนฺนํ วา ธมฺมานํ วิทิตตฺตา เวทคู, สกฺกายทิฏฺฐิ วิทิตา โหติ, วิจิกิจฺฉา วิทิตา โหติ, สีลพฺพตปรามาโส วิทิโต โหติ, ราโค วิทิโต โหติ, โทโส วิทิโต โหติ, โมโห วิทิโต โหติ, มาโน วิทิโต โหติ, วิทิตาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายติํ ชาติชรามรณิยา.
เวทานิ วิเจยฺย เกวลานิ, (สภิยาติ ภควา)
สมณานํ ยานีธตฺถิ พฺราหฺมณานํ;
สพฺพเวทนาสุ วีตราโค,
สพฺพํ เวทมติจฺจ เวทคู โสติ.
น ทิฏฺฐิยา ติ ตสฺส ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ญาณคฺคินา ทฑฺฒานิ. โส ทิฏฺฐิยา น ยายติ น นียติ น วุยฺหติ น สํหรียติ, นปิ ตํ ทิฏฺฐิคตํ สารโต ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ— น เวทคู ทิฏฺฐิยา. น มุติยา ติ มุตรูเปน วา ปรโต โฆเสน วา มหาชนสมฺมุติยา วา มานํ เนติ น อุเปติ น อุปคจฺฉติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ— น เวทคู ทิฏฺฐิยายโก น มุติยา ส มานเมติ.
น หิ ตมฺมโย โส ติ น ตณฺหาวเสน ทิฏฺฐิวเสน ตมฺมโย โหติ ตปฺปรโม ตปฺปรายโณ. ยโต ตณฺหา จ ทิฏฺฐิ จ มาโน จสฺส ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมา เอตฺตาวตา น ตมฺมโย โหติ น ตปฺปรโม น ตปฺปรายโณติ— ส มานเมติ น หิ ตมฺมโย โส.
น กมฺมุนา โนปิ สุเตน เนโยฺย ติ. น กมฺมุนา ติ ปุญฺญาภิสงฺขาเรน วา อปุญฺญาภิสงฺขาเรน วา อาเนญฺชาภิสงฺขาเรน วา น ยายติ น นียติ น วุยฺหติ น สํหรียตีติ— น กมฺมุนา. โนปิ สุเตน เนโยฺย ติ สุตสุทฺธิยา วา ปรโต โฆเสน วา มหาชนสมฺมุติยา วา น ยายติ น นียติ น วุยฺหติ น สํหรียตีติ— น กมฺมุนา โนปิ สุเตน เนโยฺย.
อนูปนีโต ส นิเวสเนสู ติ. อุปยา ติ ทฺเว อุปยา— ตณฺหูปโย จ ทิฏฺฐูปโย จ …เป… อยํ ตณฺหูปโย …เป… อยํ ทิฏฺฐูปโย. ตสฺส ตณฺหูปโย ปหีโน, ทิฏฺฐูปโย ปฏินิสฺสฏฺโฐ. ตณฺหูปยสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺฐูปยสฺส ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตา โส นิเวสเนสุ อนูปนีโต อนุปลิตฺโต อนุปคโต อนชฺโฌสิโต อนธิมุตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสญฺญุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ— อนูปนีโต ส นิเวสเนสุ.
เตนาห ภควา—
“น เวทคู ทิฏฺฐิยายโก น มุติยา,
ส มานเมติ น หิ ตมฺมโย โส;
น กมฺมุนา โนปิ สุเตน เนโยฺย,
อนูปนีโต ส นิเวสเนสู”ติ.
สญฺญาวิรตฺตสฺส น สนฺติ คนฺถา,
ปญฺญาวิมุตฺตสฺส น สนฺติ โมหา;
สญฺญญฺจ ทิฏฺฐิญฺจ เย อคฺคเหสุํ,
เต ฆฏฺฏยนฺตา วิจรนฺติ โลเก.
สญฺญาวิรตฺตสฺส น สนฺติ คนฺถา ติ. โย สมถปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวติ ตสฺส อาทิโต อุปาทาย คนฺถา วิกฺขมฺภิตา โหนฺติ, อรหตฺเต ปตฺเต อรหโต คนฺถา จ โมหา จ นีวรณา จ กามสญฺญา พฺยาปาทสญฺญา วิหิํสาสญฺญา ทิฏฺฐิสญฺญา จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาติ— สญฺญาวิรตฺตสฺส น สนฺติ คนฺถา.
ปญฺญาวิมุตฺตสฺส น สนฺติ โมหา ติ. โย วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวติ, ตสฺส อาทิโต อุปาทาย โมหา วิกฺขมฺภิตา โหนฺติ, อรหตฺเต ปตฺเต อรหโต โมหา จ คนฺถา จ นีวรณา จ กามสญฺญา พฺยาปาทสญฺญา วิหิํสาสญฺญา ทิฏฺฐิสญฺญา จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาติ— ปญฺญาวิมุตฺตสฺส น สนฺติ โมหา.
สญฺญญฺจ ทิฏฺฐิญฺจ เย อคฺคเหสุํ, เต ฆฏฺฏยนฺตา วิจรนฺติ โลเก ติ. เย สญฺญํ คณฺหนฺติ กามสญฺญํ พฺยาปาทสญฺญํ วิหิํสาสญฺญํ เต สญฺญาวเสน ฆฏฺเฏนฺติ สงฺฆฏฺเฏนฺติ. ราชาโนปิ ราชูหิ วิวทนฺติ, ขตฺติยาปิ ขตฺติเยหิ วิวทนฺติ, พฺราหฺมณาปิ พฺราหฺมเณหิ วิวทนฺติ, คหปตีปิ คหปตีหิ วิวทนฺติ, มาตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ มาตรา วิวทติ, ปิตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ ปิตรา วิวทติ, ภาตาปิ ภาตรา วิวทติ, ภคินีปิ ภคินิยา วิวทติ, ภาตาปิ ภคินิยา วิวทติ, ภคินีปิ ภาตรา วิวทติ, สหาโยปิ สหาเยน วิวทติ. เต ตตฺถ กลหวิคฺคหวิวาทมาปนฺนา อญฺญมญฺญํ ปาณีหิปิ อุปกฺกมนฺติ, เลฑฺฑูหิปิ อุปกฺกมนฺติ, ทณฺเฑหิปิ อุปกฺกมนฺติ, สตฺเถหิปิ อุปกฺกมนฺติ. เต ตตฺถ มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺติ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขํ. เย ทิฏฺฐิํ คณฺหนฺติ “สสฺสโต โลโก”ติ วา …เป… “เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา”ติ วา เต ทิฏฺฐิวเสน ฆฏฺเฏนฺติ สงฺฆฏฺเฏนฺติ, สตฺถารโต สตฺถารํ ฆฏฺเฏนฺติ, ธมฺมกฺขานโต ธมฺมกฺขานํ ฆฏฺเฏนฺติ, คณโต คณํ ฆฏฺเฏนฺติ, ทิฏฺฐิยา ทิฏฺฐิํ ฆฏฺเฏนฺติ, ปฏิปทาย ปฏิปทํ ฆฏฺเฏนฺติ, มคฺคโต มคฺคํ ฆฏฺเฏนฺติ.
อถ วา เต วิวทนฺติ, กลหํ กโรนฺติ, ภณฺฑนํ กโรนฺติ, วิคฺคหํ กโรนฺติ, วิวาทํ กโรนฺติ, เมธคํ กโรนฺติ— “น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ …เป… นิพฺเพเฐหิ วา สเจ ปโหสี”ติ. เตสํ อภิสงฺขารา อปฺปหีนา; อภิสงฺขารานํ อปฺปหีนตฺตา คติยา ฆฏฺเฏนฺติ, นิรเย ฆฏฺเฏนฺติ, ติรจฺฉานโยนิยา ฆฏฺเฏนฺติ, เปตฺติวิสเย ฆฏฺเฏนฺติ, มนุสฺสโลเก ฆฏฺเฏนฺติ, เทวโลเก ฆฏฺเฏนฺติ, คติยา คติํ… อุปปตฺติยา อุปปตฺติํ… ปฏิสนฺธิยา ปฏิสนฺธิํ… ภเวน ภวํ… สํสาเรน สํสารํ… วฏฺเฏน วฏฺฏํ ฆฏฺเฏนฺติ สงฺฆฏฺเฏนฺติ วทนฺติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ. โลเก ติ อปายโลเก …เป… อายตนโลเกติ— สญฺญญฺจ ทิฏฺฐิญฺจ เย อคฺคเหสุํ เต ฆฏฺฏยนฺตา วิจรนฺติ โลเก.
เตนาห ภควา—
“สญฺญาวิรตฺตสฺส น สนฺติ คนฺถา,
ปญฺญาวิมุตฺตสฺส น สนฺติ โมหา;
สญฺญญฺจ ทิฏฺฐิญฺจ เย อคฺคเหสุํ,
เต ฆฏฺฏยนฺตา วิจรนฺติ โลเก”ติ.
มาคณฺฑิยสุตฺตนิทฺเทโส นวโม.