4.1.1 เทสนาหารวิภงฺค
ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร? “อสฺสาทาทีนวตา”ติ คาถา อยํ เทสนาหาโร. กิํ เทสยติ? อสฺสาทํ อาทีนวํ นิสฺสรณํ ผลํ อุปายํ อาณตฺติํ. “ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสสฺสามี”ติ.
ตตฺถ กตโม อสฺสาโท?
“กามํ กามยมานสฺส,
ตสฺส เจตํ สมิชฺฌติ;
อทฺธา ปีติมโน โหติ,
ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉตี”ติ.
อยํ อสฺสาโท. (1)
ตตฺถ กตโม อาทีนโว?
“ตสฺส เจ กามยานสฺส,
ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน;
เต กามา ปริหายนฺติ,
สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตี”ติ.
อยํ อาทีนโว. (2)
ตตฺถ กตมํ นิสฺสรณํ?
“โย กาเม ปริวชฺเชติ,
สปฺปเสฺสว ปทา สิโร;
โสมํ วิสตฺติกํ โลเก,
สโต สมติวตฺตตี”ติ.
อิทํ นิสฺสรณํ. (3)
ตตฺถ กตโม อสฺสาโท?
“เขตฺตํ วตฺถุํ หิรญฺญํ วา,
ควาสฺสํ ทาสโปริสํ;
ถิโย พนฺธู ปุถู กาเม,
โย นโร อนุคิชฺฌตี”ติ.
อยํ อสฺสาโท. (4)
ตตฺถ กตโม อาทีนโว?
“อพลา นํ พลียนฺติ,
มทฺทนฺเตนํ ปริสฺสยา;
ตโต นํ ทุกฺขมเนฺวติ,
นาวํ ภินฺนมิโวทกนฺ”ติ.
อยํ อาทีนโว. (5)
ตตฺถ กตมํ นิสฺสรณํ?
“ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโต,
กามานิ ปริวชฺชเย;
เต ปหาย ตเร โอฆํ,
นาวํ สิตฺวาว ปารคู”ติ.
อิทํ นิสฺสรณํ. (6)
ตตฺถ กตมํ ผลํ?
“ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจาริํ,
ฉตฺตํ มหนฺตํ ยถ วสฺสกาเล;
เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ,
น ทุคฺคติํ คจฺฉติ ธมฺมจารี”ติ.
อิทํ ผลํ. (7)
ตตฺถ กตโม อุปาโย?
“สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจาติ,
_ …เป… _
“สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขาติ,
_ …เป… _
“สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ,
ยทา ปญฺญาย ปสฺสติ;
อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข,
เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา”ติ.
อยํ อุปาโย. (8)
ตตฺถ กตมา อาณตฺติ?
“จกฺขุมา วิสมานีว,
วิชฺชมาเน ปรกฺกเม;
ปณฺฑิโต ชีวโลกสฺมิํ,
ปาปานิ ปริวชฺชเย”ติ.
อยํ อาณตฺติ. (9)
ตตฺถ กตมํ ผลํ?
“‘สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ,
โมฆราชา’ติ อาณตฺติ;
‘สทา สโต’ติ อุปาโย,
‘อตฺตานุทิฏฺฐิํ อูหจฺจ;
เอวํ มจฺจุตโร สิยา’”.
อิทํ ผลํ. (10)
ตตฺถ ภควา อุคฺฆฏิตญฺญุสฺส ปุคฺคลสฺส นิสฺสรณํ เทสยติ, วิปญฺจิตญฺญุสฺส ปุคฺคลสฺส อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ เทสยติ, เนยฺยสฺส ปุคฺคลสฺส อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ เทสยติ.
ตตฺถ จตโสฺส ปฏิปทา, จตฺตาโร ปุคฺคลา. ตณฺหาจริโต มนฺโท สตินฺทฺริเยน ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย นิยฺยาติ สติปฏฺฐาเนหิ นิสฺสเยหิ. ตณฺหาจริโต อุทตฺโถ สมาธินฺทฺริเยน ทุกฺขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย นิยฺยาติ ฌาเนหิ นิสฺสเยหิ. ทิฏฺฐิจริโต มนฺโท วีริยินฺทฺริเยน สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย นิยฺยาติ สมฺมปฺปธาเนหิ นิสฺสเยหิ. ทิฏฺฐิจริโต อุทตฺโต ปญฺญินฺทฺริเยน สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย นิยฺยาติ สจฺเจหิ นิสฺสเยหิ.
อุโภ ตณฺหาจริตา สมถปุพฺพงฺคมาย วิปสฺสนาย นิยฺยนฺติ ราควิราคาย เจโตวิมุตฺติยา. อุโภ ทิฏฺฐิจริตา วิปสฺสนาปุพฺพงฺคเมน สมเถน นิยฺยนฺติ อวิชฺชาวิราคาย ปญฺญาวิมุตฺติยา.
ตตฺถ เย สมถปุพฺพงฺคมาหิ ปฏิปทาหิ นิยฺยนฺติ, เต นนฺทิยาวฏฺเฏน นเยน หาตพฺพา, เย วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมาหิ ปฏิปทาหิ นิยฺยนฺติ, เต สีหวิกฺกีฬิเตน นเยน หาตพฺพา.
สฺวายํ หาโร กตฺถ สมฺภวติ, ยสฺส สตฺถา วา ธมฺมํ เทสยติ อญฺญตโร วา ครุฏฺฐานีโย สพฺรหฺมจารี, โส ตํ ธมฺมํ สุตฺวา สทฺธํ ปฏิลภติ. ตตฺถ ยา วีมํสา อุสฺสาหนา ตุลนา อุปปริกฺขา, อยํ สุตมยี ปญฺญา. ตถา สุเตน นิสฺสเยน ยา วีมํสา ตุลนา อุปปริกฺขา มนสานุเปกฺขณา, อยํ จินฺตามยี ปญฺญา. อิมาหิ ทฺวีหิ ปญฺญาหิ มนสิการสมฺปยุตฺตสฺส ยํ ญาณํ อุปฺปชฺชติ ทสฺสนภูมิยํ วา ภาวนาภูมิยํ วา, อยํ ภาวนามยี ปญฺญา.
ปรโตโฆสา สุตมยี ปญฺญา. ปจฺจตฺตสมุฏฺฐิตา โยนิโส มนสิการา จินฺตามยี ปญฺญา. ยํ ปรโต จ โฆเสน ปจฺจตฺตสมุฏฺฐิเตน จ โยนิโสมนสิกาเรน ญาณํ อุปฺปชฺชติ, อยํ ภาวนามยี ปญฺญา. ยสฺส อิมา ทฺเว ปญฺญา อตฺถิ สุตมยี จินฺตามยี จ, อยํ อุคฺฆฏิตญฺญู. ยสฺส สุตมยี ปญฺญา อตฺถิ, จินฺตามยี นตฺถิ, อยํ วิปญฺจิตญฺญู. ยสฺส เนว สุตมยี ปญฺญา อตฺถิ น จินฺตามยี, อยํ เนโยฺย.
สายํ ธมฺมเทสนา กิํ เทสยติ? จตฺตาริ สจฺจานิ ทุกฺขํ สมุทยํ นิโรธํ มคฺคํ. อาทีนโว จ ผลญฺจ ทุกฺขํ, อสฺสาโท สมุทโย, นิสฺสรณํ นิโรโธ, อุปาโย อาณตฺติ จ มคฺโค. อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ. อิทํ ธมฺมจกฺกํ.
ยถาห ภควา— “อิทํ ทุกฺขนฺ”ติ เม, ภิกฺขเว, พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมิํ, สพฺพํ ธมฺมจกฺกํ.
ตตฺถ อปริมาณา ปทา, อปริมาณา อกฺขรา, อปริมาณา พฺยญฺชนา, อปริมาณา อาการา เนรุตฺตา นิทฺเทสา. เอตเสฺสว อตฺถสฺส สงฺกาสนา ปกาสนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ ปญฺญตฺติ, อิติปิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ.
“อยํ ทุกฺขสมุทโย”ติ เม, ภิกฺขเว, พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ …เป… “อยํ ทุกฺขนิโรโธ”ติ เม, ภิกฺขเว …เป… “อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ เม, ภิกฺขเว, พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมิํ.
ตตฺถ อปริมาณา ปทา, อปริมาณา อกฺขรา, อปริมาณา พฺยญฺชนา, อปริมาณา อาการา เนรุตฺตา นิทฺเทสา. เอตเสฺสว อตฺถสฺส สงฺกาสนา ปกาสนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ ปญฺญตฺติ อิติปิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ.
ตตฺถ ภควา อกฺขเรหิ สงฺกาเสติ, ปเทหิ ปกาเสติ, พฺยญฺชเนหิ วิวรติ, อากาเรหิ วิภชติ, นิรุตฺตีหิ อุตฺตานีกโรติ, นิทฺเทเสหิ ปญฺญเปติ. ตตฺถ ภควา อกฺขเรหิ จ ปเทหิ จ อุคฺฆเฏติ, พฺยญฺชเนหิ จ อากาเรหิ จ วิปญฺจยติ, นิรุตฺตีหิ จ นิทฺเทเสหิ จ วิตฺถาเรติ. ตตฺถ อุคฺฆฏนา อาทิ, วิปญฺจนา มชฺเฌ, วิตฺถารณา ปริโยสานํ. โสยํ ธมฺมวินโย อุคฺฆฏียนฺโต อุคฺฆฏิตญฺญูปุคฺคลํ วิเนติ, เตน นํ อาหุ “อาทิกลฺยาโณ”ติ. วิปญฺจียนฺโต วิปญฺจิตญฺญูปุคฺคลํ วิเนติ, เตน นํ อาหุ “มชฺเฌกลฺยาโณ”ติ. วิตฺถารียนฺโต เนยฺยํ ปุคฺคลํ วิเนติ, เตน นํ อาหุ “ปริโยสานกลฺยาโณ”ติ.
ตตฺถ ฉปฺปทานิ อตฺโถ สงฺกาสนา ปกาสนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ ปญฺญตฺติ, อิมานิ ฉปฺปทานิ อตฺโถ. ฉปฺปทานิ พฺยญฺชนํ อกฺขรํ ปทํ พฺยญฺชนํ อากาโร นิรุตฺติ นิทฺเทโส, อิมานิ ฉปฺปทานิ พฺยญฺชนํ. เตนาห ภควา “ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยญฺชนนฺ”ติ.
เกวลนฺ ติ โลกุตฺตรํ, น มิสฺสํ โลกิเยหิ ธมฺเมหิ. ปริปุณฺณนฺ ติ ปริปูรํ อนูนํ อนติเรกํ. ปริสุทฺธนฺ ติ นิมฺมลํ สพฺพมลาปคตํ ปริโยทาตํ อุปฏฺฐิตํ สพฺพวิเสสานํ, อิทํ วุจฺจติ ตถาคตปทํอิติปิ ตถาคตนิเสวิตํอิติปิ ตถาคตารญฺชิตํอิติปิ, อโต เจตํ พฺรหฺมจริยํ ปญฺญายติ. เตนาห ภควา “เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสสฺสามี”ติ.
เกสํ อยํ ธมฺมเทสนา, โยคีนํ. เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน—
“อสฺสาทาทีนวตา,
นิสฺสรณมฺปิ จ ผลํ อุปาโย จ;
อาณตฺตี จ ภควโต,
โยคีนํ เทสนาหาโร”ติ.
นิยุตฺโต เทสนาหาโร.