4.1.10 เววจนหารวิภงฺค
ตตฺถ กตโม เววจโน หาโร? “เววจนานิ พหูนี”ติ. ยถา เอกํ ภควา ธมฺมํ อญฺญมญฺเญหิ เววจเนหิ นิทฺทิสติ. ยถาห ภควา—
“อาสา จ ปิหา อภินนฺทนา จ,
อเนกธาตูสุ สรา ปติฏฺฐิตา;
อญฺญาณมูลปฺปภวา ปชปฺปิตา,
สพฺพา มยา พฺยนฺติกตา สมูลิกา”ติ.
อาสา นาม วุจฺจติ ยา ภวิสฺสสฺส อตฺถสฺส อาสีสนา อวสฺสํ อาคมิสฺสตีติ อาสาสฺส อุปฺปชฺชติ. ปิหา นาม ยา วตฺตมานสฺส อตฺถสฺส ปตฺถนา, เสยฺยตรํ วา ทิสฺวา “เอทิโส ภเวยฺยนฺ”ติ ปิหาสฺส อุปฺปชฺชติ. อตฺถนิปฺผตฺติปฏิปาลนา อภินนฺทนา นาม, ปิยํ วา ญาติํ อภินนฺทติ, ปิยํ วา ธมฺมํ อภินนฺทติ, อปฺปฏิกูลโต วา อภินนฺทติ.
อเนกธาตู ติ จกฺขุธาตุ รูปธาตุ จกฺขุวิญฺญาณธาตุ, โสตธาตุ สทฺทธาตุ โสตวิญฺญาณธาตุ, ฆานธาตุ คนฺธธาตุ ฆานวิญฺญาณธาตุ, ชิวฺหาธาตุ รสธาตุ ชิวฺหาวิญฺญาณธาตุ, กายธาตุ โผฏฺฐพฺพธาตุ กายวิญฺญาณธาตุ, มโนธาตุ ธมฺมธาตุ มโนวิญฺญาณธาตุ.
สรา ติ เกจิ รูปาธิมุตฺตา เกจิ สทฺทาธิมุตฺตา เกจิ คนฺธาธิมุตฺตา เกจิ รสาธิมุตฺตา เกจิ โผฏฺฐพฺพาธิมุตฺตา เกจิ ธมฺมาธิมุตฺตา. ตตฺถ ยานิ ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานิ ยานิ จ ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานิ ยานิ จ ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ โทมนสฺสานิ ยานิ จ ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ โสมนสฺสานิ, อิมานิ จตุวีสปทานิ ตณฺหาปกฺโข, ตณฺหาย เอตํ เววจนํ. ยา ฉ อุเปกฺขา เคหสิตา, อยํ ทิฏฺฐิปกฺโข.
สาเยว ปตฺถนากาเรน ธมฺมนนฺที ธมฺมเปมํ ธมฺมชฺโฌสานนฺติ ตณฺหาย เอตํ เววจนํ. จิตฺตํ มโน วิญฺญาณนฺติ จิตฺตสฺส เอตํ เววจนํ. มนินฺทฺริยํ มโนธาตุ มนายตนํ วิชานนาติ มนเสฺสตํ เววจนํ. ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ อธิปญฺญา สิกฺขา ปญฺญา ปญฺญากฺขนฺโธ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ญาณํ สมฺมาทิฏฺฐิ ตีรณา วิปสฺสนา ธมฺเม ญาณํ อตฺเถ ญาณํ อนฺวเย ญาณํ ขเย ญาณํ อนุปฺปาเท ญาณํ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ อญฺญินฺทฺริยํ อญฺญาตาวินฺทฺริยํ จกฺขุ วิชฺชา พุทฺธิ ภูริ เมธา อาโลโก, ยํ วา ปน ยํ กิญฺจิ อญฺญมฺปิ เอวํ ชาติยํ, ปญฺญาย เอตํ เววจนํ. ปญฺจินฺทฺริยานิ โลกุตฺตรานิ, สพฺพา ปญฺญา. อปิ จ อาธิปเตยฺยฏฺเฐน สทฺธา, อารมฺภฏฺเฐน วีริยํ, อปิลาปนฏฺเฐน สติ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธิ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญา.
ยถา จ พุทฺธานุสฺสติยํ วุตฺตํ อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา. พลนิปฺผตฺติคโต เวสารชฺชปฺปตฺโต อธิคตปฺปฏิสมฺภิโท จตุโยควิปฺปหีโน อคติคมนวีติวตฺโต อุทฺธฏสโลฺล นิรูฬฺหวโณ มทฺทิตกณฺฑโก นิพฺพาปิตปริยุฏฺฐาโน พนฺธนาตีโต คนฺถวินิเวฐโน อชฺฌาสยวีติวตฺโต ภินฺนนฺธกาโร จกฺขุมา โลกธมฺมสมติกฺกนฺโต อนุโรธวิโรธวิปฺปยุตฺโต อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ ธมฺเมสุ อสงฺเขปคโต พนฺธนาติวตฺโต ฐปิตสงฺคาโม อภิกฺกนฺตตโร อุกฺกาธโร อาโลกกโร ปชฺโชตกโร ตโมนุโท รณญฺชโห อปริมาณวณฺโณ อปฺปเมยฺยวณฺโณ อสงฺเขยฺยวณฺโณ อาภงฺกโร ปภงฺกโร ธมฺโมภาสปชฺโชตกโรติ จ พุทฺธา ภควนฺโตติ จ พุทฺธานุสฺสติยา เอตํ เววจนํ.
ยถา จ ธมฺมานุสฺสติยํ วุตฺตํ สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม สนฺทิฏฺฐิโก อกาลิโก เอหิปสฺสิโก โอปเนยฺยิโก ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิญฺญูหิ. ยทิทํ มทนิมฺมทโน ปิปาสวินโย อาลยสมุคฺฆาโฏ วฏฺฏูปจฺเฉโท สุญฺญโต อติทุลฺลโภ ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ.
“อสงฺขตํนนฺตมนาสวญฺจ,
สจฺจญฺจ ปารํ นิปุณํ สุทุทฺทสํ;
อชชฺชรํ ธุวํ อปโลกิตํ,
อนิทสฺสนํ นิปฺปปญฺจ สนฺตํ.
อมตํ ปณีตญฺจ สิวญฺจ เขมํ,
ตณฺหกฺขโย อจฺฉริยญฺจ อพฺภุตํ;
อนีติกํ อนีติกธมฺมํ,
นิพฺพานเมตํ สุคเตน เทสิตํ.
อชาตํ อภูตํ อนุปทฺทวญฺจ,
อกตํ อโสกญฺจ อโถ วิโสกํ;
อนูปสคฺคํนุปสคฺคธมฺมํ,
นิพฺพานเมตํ สุคเตน เทสิตํ.
คมฺภีรญฺเจว ทุปฺปสฺสํ,
อุตฺตรญฺจ อนุตฺตรํ;_
อสมํ อปฺปฏิสมํ,
เชฏฺฐํ เสฏฺฐนฺติ วุจฺจติ.
เลณญฺจ ตาณํ อรณํ อนงฺคณํ,
อกาจ เมตํ วิมลนฺติ วุจฺจติ;
ทีโป สุขํ อปฺปมาณํ ปติฏฺฐา,
อกิญฺจนํ อปฺปปญฺจนฺติ วุตฺตนฺ”ติ.
ธมฺมานุสฺสติยา เอตํ เววจนํ.
ยถา จ สํฆานุสฺสติยํ วุตฺตํ สุปฺปฏิปนฺโน อุชุปฺปฏิปนฺโน ญายปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโน ยทิทํ จตฺตาริ ปุริสยุคานิ อฏฺฐ ปุริสปุคฺคลา เอส ภควโต สาวกสํโฆ อาหุเนโยฺย ปาหุเนโยฺย ทกฺขิเณโยฺย อญฺชลิกรณีโย อนุตฺตรํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ โลกสฺส, สีลสมฺปนฺโน สมาธิสมฺปนฺโน ปญฺญาสมฺปนฺโน วิมุตฺติสมฺปนฺโน วิมุตฺติญาณทสฺสนสมฺปนฺโน สตฺตานํ สาโร สตฺตานํ มณฺโฑ สตฺตานํ อุทฺธาโร สตฺตานํ เอสิกา สตฺตานํ สุรภิปสูนํ ปุชฺโช เทวานญฺจ มนุสฺสานญฺจาติ สํฆานุสฺสติยา เอตํ เววจนํ.
ยถา จ สีลานุสฺสติยํ วุตฺตํ ยานิ ตานิ สีลานิ อขณฺฑานิ อจฺฉิทฺทานิ อสพลานิ อกมฺมาสานิ อริยานิ อริยกนฺตานิ ภุชิสฺสานิ วิญฺญุปฺปสตฺถานิ อปรามฏฺฐานิ สมาธิสํวตฺตนิกานิ, อลงฺกาโร จ สีลํ อุตฺตมงฺโคปโสภณตาย, นิธานญฺจ สีลํ สพฺพโทภคฺคสมติกฺกมนฏฺเฐน, สิปฺปญฺจ สีลํ อกฺขณเวธิตาย, เวลา จ สีลํ อนติกฺกมนฏฺเฐน, ธญฺญญฺจ สีลํ ทลิทฺโทปจฺเฉทนฏฺเฐน, อาทาโส จ สีลํ ธมฺมโวโลกนตาย, ปาสาโท จ สีลํ โวโลกนฏฺเฐน, สพฺพภูมานุปริวตฺติ จ สีลํ อมตปริโยสานนฺติ สีลานุสฺสติยา เอตํ เววจนํ.
ยถา จ จาคานุสฺสติยํ วุตฺตํ ยสฺมิํ สมเย อริยสาวโก อคารํ อชฺฌาวสติ มุตฺตจาโค ปยตปาณิ โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโตติ จาคานุสฺสติยา เอตํ เววจนํ. เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน “เววจนานิ พหูนี”ติ.
นิยุตฺโต เววจโน หาโร.