4.1.11 ปญฺญตฺติหารวิภงฺค
ตตฺถ กตโม ปญฺญตฺติหาโร? “เอกํ ภควา ธมฺมํ ปญฺญตฺตีหิ วิวิธาหิ เทเสตี”ติ.
ยา ปกติกถาย เทสนา. อยํ นิกฺเขปปญฺญตฺติ. กา จ ปกติกถาย เทสนา, จตฺตาริ สจฺจานิ. ยถา ภควา อาห— “อิทํ ทุกฺขนฺ”ติ อยํ ปญฺญตฺติ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ ฉนฺนํ ธาตูนํ อฏฺฐารสนฺนํ ธาตูนํ ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ ทสนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิกฺเขปปญฺญตฺติ.
กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺที อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํ. ยตฺถ ปติฏฺฐิตํ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ. ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สทรํ เสาปายาสนฺติ วทามิ.
ผเสฺส เจ …เป… มโนสญฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร. วิญฺญาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺที อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํ. ยตฺถ ปติฏฺฐิตํ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ. ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สทรํ เสาปายาสนฺติ วทามิ. อยํ ปภวปญฺญตฺติ ทุกฺขสฺส จ สมุทยสฺส จ.
กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร นตฺถิ ราโค นตฺถิ นนฺที นตฺถิ ตณฺหา, อปฺปติฏฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ อวิรูฬฺหํ. ยตฺถ อปฺปติฏฺฐิตํ วิญฺญาณํ อวิรูฬฺหํ, นตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ. ยตฺถ นตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, นตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ นตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, นตฺถิ ตตฺถ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ นตฺถิ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, นตฺถิ ตตฺถ อายติํ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ นตฺถิ อายติํ ชาติชรามรณํ, อโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, อทรํ อนุปายาสนฺติ วทามิ.
ผเสฺส เจ …เป… มโนสญฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร. วิญฺญาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร นตฺถิ ราโค นตฺถิ นนฺที นตฺถิ ตณฺหา, อปฺปติฏฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ อวิรูฬฺหํ. ยตฺถ อปฺปติฏฺฐิตํ วิญฺญาณํ อวิรูฬฺหํ, นตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ. ยตฺถ นตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, นตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ นตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, นตฺถิ ตตฺถ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ นตฺถิ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, นตฺถิ ตตฺถ อายติํ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ นตฺถิ อายติํ ชาติชรามรณํ, อโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, อทรํ อนุปายาสนฺติ วทามิ.
อยํ ปริญฺญาปญฺญตฺติ ทุกฺขสฺส, ปหานปญฺญตฺติ สมุทยสฺส, ภาวนาปญฺญตฺติ มคฺคสฺส, สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺติ นิโรธสฺส.
สมาธิํ, ภิกฺขเว, ภาเวถ. อปฺปมตฺโต นิปโก สโต, สมาหิโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาติ. กิญฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ? “จกฺขุ อนิจฺจนฺ”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. “รูปา อนิจฺจา”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ “จกฺขุวิญฺญาณํ อนิจฺจนฺ”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. “จกฺขุสมฺผโสฺส อนิจฺโจ”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ อนิจฺจนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ.
โสตํ …เป… ฆานํ… ชิวฺหา… กาโย… “มโน อนิจฺโจ”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. “ธมฺมา อนิจฺจา”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. “มโนวิญฺญาณํ อนิจฺจนฺ”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. “มโนสมฺผโสฺส อนิจฺโจ”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ อนิจฺจนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ.
อยํ ภาวนาปญฺญตฺติ มคฺคสฺส, ปริญฺญาปญฺญตฺติ ทุกฺขสฺส, ปหานปญฺญตฺติ สมุทยสฺส, สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺติ นิโรธสฺส.
รูปํ, ราธ, วิกิรถ วิธมถ วิทฺธํเสถ วิกีฬนิยํ กโรถ, ปญฺญาย ตณฺหกฺขยาย ปฏิปชฺชถ. ตณฺหกฺขยา ทุกฺขกฺขโย, ทุกฺขกฺขยา นิพฺพานํ. เวทนํ …เป… สญฺญํ… สงฺขาเร วิญฺญาณํ วิกิรถ วิธมถ วิทฺธํเสถ วิกีฬนิยํ กโรถ, ปญฺญาย ตณฺหกฺขยาย ปฏิปชฺชถ. ตณฺหกฺขยา ทุกฺขกฺขโย, ทุกฺขกฺขยา นิพฺพานํ.
อยํ นิโรธปญฺญตฺติ นิโรธสฺส, นิพฺพิทาปญฺญตฺติ อสฺสาทสฺส, ปริญฺญาปญฺญตฺติ ทุกฺขสฺส, ปหานปญฺญตฺติ สมุทยสฺส, ภาวนาปญฺญตฺติ มคฺคสฺส, สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺติ นิโรธสฺส.
“โส อิทํ ทุกฺขนฺ”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อยํ ทุกฺขสมุทโย”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อยํ ทุกฺขนิโรโธ”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ “อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ.
อยํ ปฏิเวธปญฺญตฺติ สจฺจานํ, นิกฺเขปปญฺญตฺติ ทสฺสนภูมิยา, ภาวนาปญฺญตฺติ มคฺคสฺส, สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺติ โสตาปตฺติผลสฺส. “โส อิเม อาสวา”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อยํ อาสวสมุทโย”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, “อยํ อาสวนิโรโธ”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. “อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. “อิเม อาสวา อเสสํ นิรุชฺฌนฺตี”ติ ยถาภูตํ ปชานาติ.
อยํ อุปฺปาทปญฺญตฺติ ขเย ญาณสฺส, โอกาสปญฺญตฺติ อนุปฺปาเท ญาณสฺส, ภาวนาปญฺญตฺติ มคฺคสฺส, ปริญฺญาปญฺญตฺติ ทุกฺขสฺส, ปหานปญฺญตฺติ สมุทยสฺส, อารมฺภปญฺญตฺติ วีริยินฺทฺริยสฺส, อาหฏนาปญฺญตฺติ อาสาฏิกานํ, นิกฺเขปปญฺญตฺติ ภาวนาภูมิยา, อภินิฆาตปญฺญตฺติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ.
อิทํ “ทุกฺขนฺ”ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. อยํ “ทุกฺขสมุทโย”ติ เม, ภิกฺขเว …เป… อยํ “ทุกฺขนิโรโธ”ติ เม, ภิกฺขเว… . อยํ “ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา”ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.
อยํ เทสนาปญฺญตฺติ สจฺจานํ, นิกฺเขปปญฺญตฺติ สุตมยิยา ปญฺญาย สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺติ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยสฺส, ปวตฺตนาปญฺญตฺติ ธมฺมจกฺกสฺส.
“ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ ปริญฺเญยฺยนฺ”ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. “โส โข ปนายํ ทุกฺขสมุทโย ปหาตพฺโพ”ติ เม, ภิกฺขเว …เป… “โส โข ปนายํ ทุกฺขนิโรโธ สจฺฉิกาตพฺโพ”ติ เม, ภิกฺขเว …เป… “สา โข ปนายํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา ภาเวตพฺพา”ติ เม, ภิกฺขเว ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.
อยํ ภาวนาปญฺญตฺติ มคฺคสฺส, นิกฺเขปปญฺญตฺติ จินฺตามยิยา ปญฺญาย, สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺติ อญฺญินฺทฺริยสฺส.
“ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ ปริญฺญาตนฺ”ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. “โส โข ปนายํ ทุกฺขสมุทโย ปหีโน”ติ เม, ภิกฺขเว …เป… โส โข ปนายํ ทุกฺขนิโรโธ สจฺฉิกโต”ติ เม, ภิกฺขเว …เป… “สา โข ปนายํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา ภาวิตา”ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, ญาณํ อุทปาทิ, ปญฺญา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.
อยํ ภาวนาปญฺญตฺติ มคฺคสฺส, นิกฺเขปปญฺญตฺติ ภาวนามยิยา ปญฺญาย, สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺติ อญฺญาตาวิโน อินฺทฺริยสฺส, ปวตฺตนาปญฺญตฺติ ธมฺมจกฺกสฺส.
“ตุลมตุลญฺจ สมฺภวํ,
ภวสงฺขารมวสฺสชิ มุนิ;
อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต,
อภินฺทิ กวจมิวตฺตสมฺภวนฺ”ติ.
“ตุลนฺ”ติ สงฺขารธาตุ. “อตุลนฺ”ติ นิพฺพานธาตุ, “ตุลมตุลญฺจ สมฺภวนฺ”ติ อภิญฺญาปญฺญตฺติ สพฺพธมฺมานํ. นิกฺเขปปญฺญตฺติ ธมฺมปฏิสมฺภิทาย. “ภวสงฺขารมวสฺสชิ มุนี”ติ ปริจฺจาคปญฺญตฺติ สมุทยสฺส. ปริญฺญาปญฺญตฺติ ทุกฺขสฺส. “อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต”ติ ภาวนาปญฺญตฺติ กายคตาย สติยา. ฐิติปญฺญตฺติ จิตฺเตกคฺคตาย. “อภินฺทิ กวจมิวตฺตสมฺภวนฺ”ติ อภินิพฺพิทาปญฺญตฺติ จิตฺตสฺส, อุปาทานปญฺญตฺติ สพฺพญฺญุตาย, ปทาลนาปญฺญตฺติ อวิชฺชณฺฑโกสานํ. เตนาห ภควา “ตุลมตุลญฺจ สมฺภวนฺ”ติ.
“โย ทุกฺขมทฺทกฺขิ ยโตนิทานํ,
กาเมสุ โส ชนฺตุ กถํ นเมยฺย;
กามา หิ โลเก สงฺโคติ ญตฺวา,
เตสํ สตีมา วินยาย สิกฺเข”ติ.
“โย ทุกฺขนฺ” ติ เววจนปญฺญตฺติ จ ทุกฺขสฺส ปริญฺญาปญฺญตฺติ จ. “ยโตนิทานนฺ” ติ ปภวปญฺญตฺติ จ สมุทยสฺส ปหานปญฺญตฺติ จ. “อทฺทกฺขี” ติ เววจนปญฺญตฺติ จ ญาณจกฺขุสฺส ปฏิเวธปญฺญตฺติ จ. “กาเมสุ โส ชนฺตุ กถํ นเมยฺยา” ติ เววจนปญฺญตฺติ จ กามตณฺหาย อภินิเวสปญฺญตฺติ จ. “กามา หิ โลเก สงฺโคติ ญตฺวา” ติ ปจฺจตฺถิกโต ทสฺสนปญฺญตฺติ กามานํ. กามา หิ องฺคารกาสูปมา มํสเปสูปมา ปาวกกปฺปา ปปาเตารโคปมา จ. “เตสํ สตีมา” ติ อปจยปญฺญตฺติ ปหานาย, นิกฺเขปปญฺญตฺติ กายคตาย สติยา, ภาวนาปญฺญตฺติ มคฺคสฺส. “วินยาย สิกฺเข” ติ ปฏิเวธปญฺญตฺติ ราควินยสฺส โทสวินยสฺส โมหวินยสฺส. “ชนฺตู” ติ เววจนปญฺญตฺติ โยคิสฺส. ยทา หิ โยคี กามา สงฺโคติ ปชานาติ. โส กามานํ อนุปฺปาทาย กุสเล ธมฺเม อุปฺปาทยติ, โส อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย วายมติ. อยํ วายามปญฺญตฺติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา. นิกฺเขปปญฺญตฺติ โอรมตฺติกาย อสนฺตุฏฺฐิยา. ตตฺถ โส อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ฐิติยา วายมตีติ อยํ อปฺปมาทปญฺญตฺติ ภาวนาย, นิกฺเขปปญฺญตฺติ วีริยินฺทฺริยสฺส, อารกฺขปญฺญตฺติ กุสลานํ ธมฺมานํ, ฐิติปญฺญตฺติ อธิจิตฺตสิกฺขาย. เตนาห ภควา “โย ทุกฺขมทฺทกฺขิ ยโตนิทานนฺ”ติ.
“โมหสมฺพนฺธโน โลโก,
ภพฺพรูโปว ทิสฺสติ;
อุปธิพนฺธโน พาโล,_
ตมสา ปริวาริโต;
อสฺสิรี วิย ขายติ,
ปสฺสโต นตฺถิ กิญฺจนนฺ”ติ.
“โมหสมฺพนฺธโน โลโก” ติ เทสนาปญฺญตฺติ วิปลฺลาสานํ. “ภพฺพรูโปว ทิสฺสตี” ติ วิปรีตปญฺญตฺติ โลกสฺส. “อุปธิพนฺธโน พาโล” ติ ปภวปญฺญตฺติ ปาปกานํ อิจฺฉาวจรานํ, กิจฺจปญฺญตฺติ ปริยุฏฺฐานานํ. พลวปญฺญตฺติ กิเลสานํ. วิรูหนาปญฺญตฺติ สงฺขารานํ. “ตมสา ปริวาริโต” ติ เทสนาปญฺญตฺติ อวิชฺชนฺธการสฺส เววจนปญฺญตฺติ จ. “อสฺสิรี วิย ขายตี” ติ ทสฺสนปญฺญตฺติ ทิพฺพจกฺขุสฺส, นิกฺเขปปญฺญตฺติ ปญฺญาจกฺขุสฺส. “ปสฺสโต นตฺถิ กิญฺจนนฺ” ติ ปฏิเวธปญฺญตฺติ สตฺตานํ, ราโค กิญฺจนํ โทโส กิญฺจนํ โมโห กิญฺจนํ. เตนาห ภควา “โมหสมฺพนฺธโน โลโก”ติ.
“อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตํ, โน เจตํ, ภิกฺขเว, อภวิสฺส อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตํ. นยิธ ชาตสฺส ภูตสฺส กตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ ปญฺญาเยถ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตํ, ตสฺมา ชาตสฺส ภูตสฺส กตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ ปญฺญายตี”ติ.
“โน เจตํ, ภิกฺขเว, อภวิสฺส อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตนฺ”ติ เทสนาปญฺญตฺติ นิพฺพานสฺส เววจนปญฺญตฺติ จ. “นยิธ ชาตสฺส ภูตสฺส กตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ ปญฺญาเยถา”ติ เววจนปญฺญตฺติ สงฺขตสฺส อุปนยนปญฺญตฺติ จ. “ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตนฺ”ติ เววจนปญฺญตฺติ นิพฺพานสฺส โชตนาปญฺญตฺติ จ. “ตสฺมา ชาตสฺส ภูตสฺส กตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ ปญฺญายตี”ติ อยํ เววจนปญฺญตฺติ นิพฺพานสฺส, นิยฺยานิกปญฺญตฺติ มคฺคสฺส, นิสฺสรณปญฺญตฺติ สํสารโต. เตนาห ภควา “โน เจตํ, ภิกฺขเว, อภวิสฺสา”ติ. เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน “เอกํ ภควา ธมฺมํ, ปญฺญตฺตีหิ วิวิธาหิ เทเสตี”ติ.
นิยุตฺโต ปญฺญตฺติ หาโร.