4.1.16 สมาโรปนหารวิภงฺค
ตตฺถ กตโม สมาโรปโน หาโร? “เย ธมฺมา ยํมูลา, เย เจกตฺถา ปกาสิตา มุนินา”ติ.
เอกสฺมิํ ปทฏฺฐาเน ยตฺตกานิ ปทฏฺฐานานิ โอตรนฺติ, สพฺพานิ ตานิ สมาโรปยิตพฺพานิ. ยถา อาวฏฺเฏ หาเร พหุกานิ ปทฏฺฐานานิ โอตรนฺตีติ. ตตฺถ สมาโรปนา จตุพฺพิธา ปทฏฺฐานํ, เววจนํ, ภาวนา, ปหานมิติ.
ตตฺถ กตมา ปทฏฺฐาเนน สมาโรปนา?
“สพฺพปาปสฺส อกรณํ,
กุสลสฺส อุปสมฺปทา;
สจิตฺตปริโยทาปนํ,
เอตํ พุทฺธาน สาสนนฺ”ติ.
ตสฺส กิํ ปทฏฺฐานํ? ตีณิ สุจริตานิ— กายสุจริตํ วจีสุจริตํ มโนสุจริตํ— อิทํ ปทฏฺฐานํ; ตตฺถ ยํ กายิกญฺจ วาจสิกญฺจ สุจริตํ, อยํ สีลกฺขนฺโธ. มโนสุจริเต ยา อนภิชฺฌา อพฺยาปาโท จ, อยํ สมาธิกฺขนฺโธ. ยา สมฺมาทิฏฺฐิ, อยํ ปญฺญากฺขนฺโธ. อิทํ ปทฏฺฐานํ, ตตฺถ สีลกฺขนฺโธ จ สมาธิกฺขนฺโธ จ สมโถ, ปญฺญากฺขนฺโธ วิปสฺสนา. อิทํ ปทฏฺฐานํ, ตตฺถ สมถสฺส ผลํ ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, วิปสฺสนาย ผลํ อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติ. อิทํ ปทฏฺฐานํ.
วนํ วนถสฺส ปทฏฺฐานํ. กิญฺจ วนํ? โก จ วนโถ? วนํ นาม ปญฺจ กามคุณา, ตณฺหา วนโถ. อิทํ ปทฏฺฐานํ. วนํ นาม นิมิตฺตคฺคาโห “อิตฺถี”ติ วา “ปุริโส”ติ วา. วนโถ นาม เตสํ เตสํ องฺคปจฺจงฺคานํ อนุพฺยญฺชนคฺคาโห “อโห จกฺขุ, อโห โสตํ, อโห ฆานํ, อโห ชิวฺหา, อโห กาโย” อิติ. อิทํ ปทฏฺฐานํ. วนํ นาม ฉ อชฺฌตฺติกพาหิรานิ อายตนานิ อปริญฺญาตานิ. ยํ ตทุภยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สํโยชนํ, อยํ วนโถ. อิทํ ปทฏฺฐานํ. วนํ นาม อนุสโย. วนโถ นาม ปริยุฏฺฐานํ. อิทํ ปทฏฺฐานํ. เตนาห ภควา “เฉตฺวา วนญฺจ วนถญฺจา”ติ. อยํ ปทฏฺฐาเนน สมาโรปนา. (1)
ตตฺถ กตมา เววจเนน สมาโรปนา? ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ เสกฺขผลํ; อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติ อเสกฺขผลํ. อิทํ เววจนํ. ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ อนาคามิผลํ; อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติ อคฺคผลํ อรหตฺตํ. อิทํ เววจนํ. ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ กามธาตุสมติกฺกมนํ; อวิชฺชาวิราคา ปญฺญาวิมุตฺติ เตธาตุสมติกฺกมนํ. อิทํ เววจนํ. ปญฺญินฺทฺริยํ, ปญฺญาพลํ, อธิปญฺญาสิกฺขา, ปญฺญากฺขนฺโธ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค, ญาณํ, สมฺมาทิฏฺฐิ, ตีรณา, สนฺตีรณา, หิรี, วิปสฺสนา, ธมฺเม ญาณํ, สพฺพํ, อิทํ เววจนํ. อยํ เววจเนน สมาโรปนา. (2)
ตตฺถ กตมา ภาวนาย สมาโรปนา? ยถาห ภควา “ตสฺมาติห ตฺวํ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหราหิ, อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ”. อาตาปีติ วีริยินฺทฺริยํ. สมฺปชาโนติ ปญฺญินฺทฺริยํ. สติมาติ สตินฺทฺริยํ. วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ สมาธินฺทฺริยํ. เอวํ กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ. เกน การเณน? เอกลกฺขณตฺตา จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ. จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ ภาวิยมาเนสุ จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ. จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ ภาวิยมาเนสุ จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ. จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ ภาวิยมาเนสุ ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ. เอวํ สพฺเพ. เกน การเณน? สพฺเพ หิ โพธงฺคมา ธมฺมา โพธิปกฺขิยา นิยฺยานิกลกฺขเณน เอกลกฺขณา, เต เอกลกฺขณตฺตา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ. อยํ ภาวนาย สมาโรปนา. (3)
ตตฺถ กตมา ปหาเนน สมาโรปนา? กาเย กายานุปสฺสี วิหรนฺโต “อสุเภ สุภนฺ”ติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, กพฬีกาโร จสฺส อาหาโร ปริญฺญํ คจฺฉติ, กามุปาทาเนน จ อนุปาทาโน ภวติ, กามโยเคน จ วิสํยุตฺโต ภวติ, อภิชฺฌากายคนฺเถน จ วิปฺปยุชฺชติ, กามาสเวน จ อนาสโว ภวติ, กาโมฆญฺจ อุตฺติณฺโณ ภวติ, ราคสเลฺลน จ วิสโลฺล ภวติ, รูปูปิกา จสฺส วิญฺญาณฏฺฐิติ ปริญฺญํ คจฺฉติ, รูปธาตุยํ จสฺส ราโค ปหีโน ภวติ, น จ ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ.
เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต “ทุกฺเข สุขนฺ”ติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, ผโสฺส จสฺส อาหาโร ปริญฺญํ คจฺฉติ, ภวูปาทาเนน จ อนุปาทาโน ภวติ, ภวโยเคน จ วิสํยุตฺโต ภวติ, พฺยาปาทกายคนฺเถน จ วิปฺปยุชฺชติ, ภวาสเวน จ อนาสโว ภวติ, ภโวฆญฺจ อุตฺติณฺโณ ภวติ, โทสสเลฺลน จ วิสโลฺล ภวติ, เวทนูปิกา จสฺส วิญฺญาณฏฺฐิติ ปริญฺญํ คจฺฉติ, เวทนาธาตุยํ จสฺส ราโค ปหีโน ภวติ, น จ โทสาคติํ คจฺฉติ.
จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรนฺโต “อนิจฺเจ นิจฺจนฺ”ติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, วิญฺญาณํ จสฺส อาหาโร ปริญฺญํ คจฺฉติ, ทิฏฺฐุปาทาเนน จ อนุปาทาโน ภวติ, ทิฏฺฐิโยเคน จ วิสํยุตฺโต ภวติ, สีลพฺพตปรามาสกายคนฺเถน จ วิปฺปยุชฺชติ, ทิฏฺฐาสเวน จ อนาสโว ภวติ, ทิฏฺโฐฆญฺจ อุตฺติณฺโณ ภวติ, มานสเลฺลน จ วิสโลฺล ภวติ, สญฺญูปิกา จสฺส วิญฺญาณฏฺฐิติ ปริญฺญํ คจฺฉติ, สญฺญาธาตุยํ จสฺส ราโค ปหีโน ภวติ, น จ ภยาคติํ คจฺฉติ.
ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรนฺโต “อนตฺตนิ อตฺตา”ติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, มโนสญฺเจตนา จสฺส อาหาโร ปริญฺญํ คจฺฉติ, อตฺตวาทุปาทาเนน จ อนุปาทาโน ภวติ, อวิชฺชาโยเคน จ วิสํยุตฺโต ภวติ, อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺเถน จ วิปฺปยุชฺชติ, อวิชฺชาสเวน จ อนาสโว ภวติ, อวิชฺโชฆญฺจ อุตฺติณฺโณ ภวติ, โมหสเลฺลน จ วิสโลฺล ภวติ, สงฺขารูปิกา จสฺส วิญฺญาณฏฺฐิติ ปริญฺญํ คจฺฉติ, สงฺขารธาตุยํ จสฺส ราโค ปหีโน ภวติ, น จ โมหาคติํ คจฺฉติ. อยํ ปหาเนน สมาโรปนา. (4)
เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน—
“เย ธมฺมา ยํมูลา,
เย เจกตฺถา ปกาสิตา มุนินา;
เต สมาโรปยิตพฺพา,
เอส สมาโรปโน หาโร”ติ.
นิยุตฺโต สมาโรปโน หาโร.
นิฏฺฐิโต จ หารวิภงฺโค.