4.1.5 ลกฺขณหารวิภงฺค
ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หาโร? “วุตฺตมฺหิ เอกธมฺเม”ติ, อยํ ลกฺขโณ หาโร. กิํ ลกฺขยติ? เย ธมฺมา เอกลกฺขณา, เตสํ ธมฺมานํ เอกสฺมิํ ธมฺเม วุตฺเต อวสิฏฺฐา ธมฺมา วุตฺตา ภวนฺติ. ยถา กิํ ภเว? ยถาห ภควา—
“จกฺขุํ, ภิกฺขเว, อนวฏฺฐิตํ อิตฺตรํ ปริตฺตํ ปภงฺคุ ปรโต ทุกฺขํ พฺยสนํ จลนํ กุกฺกุฬํ สงฺขารํ วธกํ อมิตฺตมชฺเฌ”. อิมสฺมิํ จกฺขุสฺมิํ วุตฺเต อวสิฏฺฐานิ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ วุตฺตานิ ภวนฺติ. เกน การเณน? สพฺพานิ หิ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ วธกฏฺเฐน เอกลกฺขณานิ. ยถา จาห ภควา—
“อตีเต, ราธ, รูเป อนเปกฺโข โหหิ, อนาคตํ รูปํ มา อภินนฺทิ, ปจฺจุปฺปนฺนสฺส รูปสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย จาคาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปชฺช”. อิมสฺมิํ รูปกฺขนฺเธ วุตฺเต อวสิฏฺฐา ขนฺธา วุตฺตา ภวนฺติ. เกน การเณน? สพฺเพ หิ ปญฺจกฺขนฺธา ยมโกวาทสุตฺเต วธกฏฺเฐน เอกลกฺขณา วุตฺตา. ยถา จาห ภควา—
“เยสญฺจ สุสมารทฺธา,
นิจฺจํ กายคตาสติ;
อกิจฺจํ เต น เสวนฺติ,
กิจฺเจ สาตจฺจการิโน”.
อิติ กายคตาย สติยา วุตฺตาย วุตฺตา ภวนฺติ เวทนาคตา สติ จิตฺตคตา ธมฺมคตา จ. ตถา ยํ กิญฺจิ ทิฏฺฐํ วา สุตํ วา มุตํ วาติ วุตฺเต วุตฺตํ ภวติ วิญฺญาตํ. ยถา จาห ภควา—
“ตสฺมาติห ตฺวํ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ”. “อาตาปี”ติ วีริยินฺทฺริยํ, “สมฺปชาโน”ติ ปญฺญินฺทฺริยํ, “สติมา”ติ สตินฺทฺริยํ, “วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺ”ติ สมาธินฺทฺริยํ, เอวํ กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ. เกน การเณน, เอกลกฺขณตฺตา จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ.
จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ ภาวิยมาเนสุ จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ, จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ ภาวิยมาเนสุ จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ, จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ ภาวิยมาเนสุ ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ, ปญฺจสุ อินฺทฺริเยสุ ภาวิยมาเนสุ ปญฺจ พลานิ ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ, ปญฺจสุ พเลสุ ภาวิยมาเนสุ สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ, สตฺตสุ โพชฺฌงฺเคสุ ภาวิยมาเนสุ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉติ, สพฺเพว โพธงฺคมา ธมฺมา โพธิปกฺขิยา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ. เกน การเณน, สพฺเพ หิ โพธงฺคมา โพธิปกฺขิยา เนยฺยานิกลกฺขเณน เอกลกฺขณา, เต เอกลกฺขณตฺตา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติ.
เอวํ อกุสลาปิ ธมฺมา เอกลกฺขณตฺตา ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ ภาวิยมาเนสุ วิปลฺลาสา ปหียนฺติ, อาหารา จสฺส ปริญฺญํ คจฺฉนฺติ, อุปาทาเนหิ อนุปาทาโน ภวติ, โยเคหิ จ วิสํยุตฺโต ภวติ, คนฺเถหิ จ วิปฺปยุตฺโต ภวติ, อาสเวหิ จ อนาสโว ภวติ, โอเฆหิ จ นิตฺถิณฺโณ ภวติ, สเลฺลหิ จ วิสโลฺล ภวติ, วิญฺญาณฏฺฐิติโย จสฺส ปริญฺญํ คจฺฉนฺติ, อคติคมเนหิ น อคติํ คจฺฉติ, เอวํ อกุสลาปิ ธมฺมา เอกลกฺขณตฺตา ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ.
ยตฺถ วา ปน รูปินฺทฺริยํ เทสิตํ, เทสิตา ตตฺเถว รูปธาตุ รูปกฺขนฺโธ รูปญฺจายตนํ. ยตฺถ วา ปน สุขา เวทนา เทสิตา, เทสิตํ ตตฺถ สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ ทุกฺขสมุทโย จ อริยสจฺจํ. ยตฺถ วา ปน ทุกฺขา เวทนา เทสิตา, เทสิตํ ตตฺถ ทุกฺขินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ ทุกฺขญฺจ อริยสจฺจํ. ยตฺถ วา ปน อทุกฺขมสุขา เวทนา เทสิตา, เทสิตํ ตตฺถ อุเปกฺขินฺทฺริยํ สพฺโพ จ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท. เกน การเณน, อทุกฺขมสุขาย หิ เวทนาย อวิชฺชา อนุเสติ. อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผโสฺส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ, เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. โส จ สราคสโทสสโมหสํกิเลสปกฺเขน หาตพฺโพ, วีตราควีตโทสวีตโมหอริยธมฺเมหิ หาตพฺโพ.
เอวํ เย ธมฺมา เอกลกฺขณา กิจฺจโต จ ลกฺขณโต จ สามญฺญโต จ จุตูปปาตโต จ, เตสํ ธมฺมานํ เอกสฺมิํ ธมฺเม วุตฺเต อวสิฏฺฐา ธมฺมา วุตฺตา ภวนฺติ. เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน “วุตฺตมฺหิ เอกธมฺเม”ติ.
นิยุตฺโต ลกฺขโณ หาโร.