4.1.6 จตุพฺยูหหารวิภงฺค
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? “เนรุตฺตมธิปฺปาโย”ติ อยํ. พฺยญฺชเนน สุตฺตสฺส เนรุตฺตญฺจ อธิปฺปาโย จ นิทานญฺจ ปุพฺพาปรสนฺธิ จ คเวสิตพฺโพ. ตตฺถ กตมํ เนรุตฺตํ, ยา นิรุตฺติปทสํหิตา, ยํ ธมฺมานํ นามโส ญาณํ. ยทา หิ ภิกฺขุ อตฺถสฺส จ นามํ ชานาติ, ธมฺมสฺส จ นามํ ชานาติ, ตถา ตถา นํ อภินิโรเปติ. อยญฺจ วุจฺจติ อตฺถกุสโล ธมฺมกุสโล พฺยญฺชนกุสโล นิรุตฺติกุสโล ปุพฺพาปรกุสโล เทสนากุสโล อตีตาธิวจนกุสโล อนาคตาธิวจนกุสโล ปจฺจุปฺปนฺนาธิวจนกุสโล อิตฺถาธิวจนกุสโล ปุริสาธิวจนกุสโล นปุํสกาธิวจนกุสโล เอกาธิวจนกุสโล อเนกาธิวจนกุสโล, เอวํ สพฺพานิ กาตพฺพานิ ชนปทนิรุตฺตานิ สพฺพา จ ชนปทนิรุตฺติโย. อยํ นิรุตฺติปทสํหิตา. (1)
ตตฺถ กตโม อธิปฺปาโย?
“ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจาริํ,
ฉตฺตํ มหนฺตํ ยถ วสฺสกาเล;
เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ,
น ทุคฺคติํ คจฺฉติ ธมฺมจารี”ติ.
อิธ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย อปาเยหิ ปริมุจฺจิตุกามา ภวิสฺสนฺติ, เต ธมฺมจาริโน ภวิสฺสนฺตีติ อยํ เอตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย.
“โจโร ยถา สนฺธิมุเข คหีโต,
สกมฺมุนา หญฺญติ พชฺฌเต จ;
เอวํ อยํ เปจฺจ ปชา ปรตฺถ,
สกมฺมุนา หญฺญติ พชฺฌเต จา”ติ.
อิธ ภควโต โก อธิปฺปาโย? สญฺเจตนิกานํ กตานํ กมฺมานํ อุปจิตานํ ทุกฺขเวทนียานํ อนิฏฺฐํ อสาตํ วิปากํ ปจฺจนุภวิสฺสตีติ อยํ เอตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย.
“สุขกามานิ ภูตานิ,
โย ทณฺเฑน วิหิํสติ;
อตฺตโน สุขเมสาโน,
เปจฺจ โส น ลภเต สุขนฺ”ติ.
อิธ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย สุเขน อตฺถิกา ภวิสฺสนฺติ, เต ปาปกมฺมํ น กริสฺสนฺตีติ อยํ เอตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย.
“มิทฺธี ยทา โหติ มหคฺฆโส จ,
นิทฺทายิตา สมฺปริวตฺตสายี;
มหาวราโหว นิวาปปุฏฺโฐ,
ปุนปฺปุนํ คพฺภมุเปติ มนฺโท”ติ.
อิธ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย ชรามรเณน อฏฺฏิยิตุกามา ภวิสฺสนฺติ, เต ภวิสฺสนฺติ โภชเน มตฺตญฺญุโน อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารา ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ชาคริยานุโยคมนุยุตฺตา วิปสฺสกา กุสเลสุ ธมฺเมสุ สคารวา จ สพฺรหฺมจารีสุ เถเรสุ นเวสุ มชฺฌิเมสูติ อยํ เอตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย.
“อปฺปมาโท อมตปทํ,
ปมาโท มจฺจุโน ปทํ;
อปฺปมตฺตา น มียนฺติ,
เย ปมตฺตา ยถา มตา”ติ.
อิธ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย อมตปริเยสนํ ปริเยสิตุกามา ภวิสฺสนฺติ, เต อปฺปมตฺตา วิหริสฺสนฺตีติ อยํ เอตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย. อยํ อธิปฺปาโย. (2)
ตตฺถ กตมํ นิทานํ? ยถา โส ธนิโย โคปาลโก ภควนฺตํ อาห—
“นนฺทติ ปุตฺเตหิ ปุตฺติมา,
โคมา โคหิ ตเถว นนฺทติ;
อุปธี หิ นรสฺส นนฺทนา,_
น หิ โส นนฺทติ โย นิรูปธี”ติ.
ภควา อาห—
“โสจติ ปุตฺเตหิ ปุตฺติมา,
โคปิโก โคหิ ตเถว โสจติ;
อุปธี หิ นรสฺส โสจนา,_
น หิ โส โสจติ โย นิรูปธี”ติ.
อิมินา วตฺถุนา อิมินา นิทาเนน เอวํ ญายติ “อิธ ภควา พาหิรํ ปริคฺคหํ อุปธิํ อาหา”ติ. ยถา จ มาโร ปาปิมา คิชฺฌกูฏา ปพฺพตา ปุถุสิลํ ปาเตสิ, ภควา อาห—
“สเจปิ เกวลํ สพฺพํ,
คิชฺฌกูฏํ จเลสฺสสิ;
เนว สมฺมาวิมุตฺตานํ,
พุทฺธานํ อตฺถิ อิญฺชิตํ.
นภํ ผเลยฺยปฺปถวี จเลยฺย,
สพฺเพว ปาณา อุท สนฺตเสยฺยุํ;
สลฺลมฺปิ เจ อุรสิ ปกปฺปเยยฺยุํ,
อุปธีสุ ตาณํ น กโรนฺติ พุทฺธา”ติ._
อิมินา วตฺถุนา อิมินา นิทาเนน เอวํ ญายติ “อิธ ภควา กายํ อุปธิํ อาหา”ติ. ยถา จาห—
“น ตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีรา,
ยทายสํ ทารุชปพฺพชญฺจ;
สารตฺตรตฺตา มณิกุณฺฑเลสุ,
ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา”ติ.
อิมินา วตฺถุนา อิมินา นิทาเนน เอวํ ญายติ “อิธ ภควา พาหิเรสุ วตฺถูสุ ตณฺหํ อาหา”ติ. ยถา จาห—
“เอตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีรา,
โอหารินํ สิถิลํ ทุปฺปมุญฺจํ;
เอตมฺปิ เฉตฺวาน ปริพฺพชนฺติ,
อนเปกฺขิโน กามสุขํ ปหายา”ติ.
อิมินา วตฺถุนา อิมินา นิทาเนน เอวํ ญายติ “อิธ ภควา พาหิรวตฺถุกาย ตณฺหาย ปหานํ อาหา”ติ. ยถา จาห—
“อาตุรํ อสุจิํ ปูติํ,
ทุคฺคนฺธํ เทหนิสฺสิตํ;
ปคฺฆรนฺตํ ทิวา รตฺติํ,
พาลานํ อภินนฺทิตนฺ”ติ.
อิมินา วตฺถุนา อิมินา นิทาเนน เอวํ ญายติ “อิธ ภควา อชฺฌตฺติกวตฺถุกาย ตณฺหาย ปหานํ อาหา”ติ. ยถา จาห—
“อุจฺฉินฺท สิเนหมตฺตโน,
กุมุทํ สารทิกํว ปาณินา;
สนฺติมคฺคเมว พฺรูหย,
นิพฺพานํ สุคเตน เทสิตนฺ”ติ.
อิมินา วตฺถุนา อิมินา นิทาเนน เอวํ ญายติ “อิธ ภควา อชฺฌตฺติกวตฺถุกาย ตณฺหาย ปหานํ อาหา”ติ. อิทํ นิทานํ. (3)
ตตฺถ กตโม ปุพฺพาปรสนฺธิ. ยถาห—
“กามนฺธา ชาลสญฺฉนฺนา,
ตณฺหาฉทนฉาทิตา;
ปมตฺตพนฺธนา พทฺธา,
มจฺฉาว กุมินามุเข;
ชรามรณมเนฺวนฺติ,
วจฺโฉ ขีรปโกว มาตรนฺ”ติ.
อยํ กามตณฺหา วุตฺตา. สา กตเมน ปุพฺพาปเรน ยุชฺชติ? ยถาห—
“รตฺโต อตฺถํ น ชานาติ,
รตฺโต ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ ตทา โหติ,
ยํ ราโค สหเต นรนฺ”ติ.
อิติ อนฺธตาย จ สญฺฉนฺนตาย จ สาเยว ตณฺหา อภิลปิตา. ยญฺจาห กามนฺธา ชาลสญฺฉนฺนา, ตณฺหาฉทนฉาทิตาติ. ยญฺจาห รตฺโต อตฺถํ น ชานาติ, รตฺโต ธมฺมํ น ปสฺสตีติ, อิเมหิ ปเทหิ ปริยุฏฺฐาเนหิ สาเยว ตณฺหา อภิลปิตา. ยํ อนฺธการํ, อยํ ทุกฺขสมุทโย, ยา จ ตณฺหา โปโนภวิกา, ยญฺจาห กามาติ อิเม กิเลสกามา. ยญฺจาห ชาลสญฺฉนฺนาติ เตสํเยว กามานํ ปโยเคน ปริยุฏฺฐานํ ทเสฺสติ, ตสฺมา กิเลสวเสน จ ปริยุฏฺฐานวเสน จ ตณฺหาพนฺธนํ วุตฺตํ. เย เอทิสิกา, เต ชรามรณํ อเนฺวนฺติ, อยํ ภควตา ยถานิกฺขิตฺตคาถาพเลน ทสฺสิตา ชรามรณมเนฺวนฺตีติ.
“ยสฺส ปปญฺจา ฐิตี จ นตฺถิ,
สนฺทานํ ปลิฆญฺจ วีติวตฺโต;
ตํ นิตฺตณฺหํ มุนิํ จรนฺตํ,
น วิชานาติ สเทวโกปิ โลโก”ติ.
ปปญฺจา นาม ตณฺหาทิฏฺฐิมานา, ตทภิสงฺขตา จ สงฺขารา. ฐิติ นาม อนุสยา. สนฺทานํ นาม ตณฺหาย ปริยุฏฺฐานํ, ยานิ ฉตฺติํสตณฺหาย ชาลินิยา วิจริตานิ. ปลิโฆ นาม โมโห. เย จ ปปญฺจา สงฺขารา ยา จ ฐิติ ยํ สนฺทานญฺจ ยํ ปลิฆญฺจ โย เอตํ สพฺพํ สมติกฺกนฺโต, อยํ วุจฺจติ นิตฺตโณฺห อิติ.
ตตฺถ ปริยุฏฺฐานสงฺขารา ทิฏฺฐธมฺมเวทนียา วา อุปปชฺชเวทนียา วา อปราปริยเวทนียา วา, เอวํ ตณฺหา ติวิธํ ผลํ เทติ ทิฏฺเฐ วา ธมฺเม อุปปชฺเช วา อปเร วา ปริยาเย. เอวํ ภควา อาห— “ยํ โลภปกตํ กมฺมํ กโรติ กาเยน วา วาจาย วา มนสา วา, ตสฺส วิปากํ อนุโภติ ทิฏฺเฐ วา ธมฺเม อุปปชฺเช วา อปเร วา ปริยาเย”ติ. อิทํ ภควโต ปุพฺพาปเรน ยุชฺชติ. ตตฺถ ปริยุฏฺฐานํ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ วา กมฺมํ อุปปชฺชเวทนียํ วา กมฺมํ อปราปริยายเวทนียํ วา กมฺมํ, เอวํ กมฺมํ ติธา วิปจฺจติ ทิฏฺเฐ วา ธมฺเม อุปปชฺเช วา อปเร วา ปริยาเย. ยถาห—
“ยญฺเจ พาโล อิธ ปาณาติปาตี โหติ …เป… มิจฺฉาทิฏฺฐิ โหติ, ตสฺส ทิฏฺเฐ วา ธมฺเม วิปากํ ปฏิสํเวเทติ อุปปชฺเช วา อปเร วา ปริยาเย”ติ. อิทํ ภควโต ปุพฺพาปเรน ยุชฺชติ. ตตฺถ ปริยุฏฺฐานํ ปฏิสงฺขานพเลน ปหาตพฺพํ, สงฺขารา ทสฺสนพเลน, ฉตฺติํส ตณฺหาวิจริตานิ ภาวนาพเลน ปหาตพฺพานีติ เอวํ ตณฺหาปิ ติธา ปหียติ. ยา นิตฺตณฺหาตา อยํ เสาปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ. เภทา กายสฺส อยํ อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ.
ปปญฺโจ นาม วุจฺจติ อนุพนฺโธ. ยญฺจาห ภควา “ปปญฺเจติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขุวิญฺเญยฺยํ รูปํ อารพฺภา”ติ. ยญฺจาห ภควา— “อตีเต, ราธ, รูเป อนเปกฺโข โหหิ, อนาคตํ รูปํ มา อภินนฺทิ, ปจฺจุปฺปนฺนสฺส รูปสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปชฺชา”ติ. อิทํ ภควโต ปุพฺพาปเรน ยุชฺชติ. โย จาปิ ปปญฺโจ เย จ สงฺขารา ยา จ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนสฺส อภินนฺทนา, อิทํ เอกตฺถํ. อปิ จ อญฺญมญฺเญหิ ปเทหิ อญฺญมญฺเญหิ อกฺขเรหิ อญฺญมญฺเญหิ พฺยญฺชเนหิ อปริมาณา ธมฺมเทสนา วุตฺตา ภควตา. เอวํ สุตฺเตน สุตฺตํ สํสนฺทยิตฺวา ปุพฺพาปเรน สทฺธิํ โยชยิตฺวา สุตฺตํ นิทฺทิฏฺฐํ ภวติ.
โส จายํ ปุพฺพาปโร สนฺธิ จตุพฺพิโธ อตฺถสนฺธิ พฺยญฺชนสนฺธิ เทสนาสนฺธิ นิทฺเทสสนฺธีติ.
ตตฺถ อตฺถสนฺธิ ฉปฺปทานิ สงฺกาสนา ปกาสนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมตา ปญฺญตฺตีติ.
พฺยญฺชนสนฺธิ ฉปฺปทานิ อกฺขรํ ปทํ พฺยญฺชนํ อากาโร นิรุตฺติ นิทฺเทโสติ.
เทสนาสนฺธิ น จ ปถวิํ นิสฺสาย ฌายติ ฌายี ฌายติ จ. น จ อาปํ นิสฺสาย ฌายติ ฌายี ฌายติ จ, น จ เตชํ นิสฺสาย ฌายติ ฌายี ฌายติ จ, น จ วายุํ นิสฺสาย ฌายติ ฌายี ฌายติ จ …เป… น จ อากาสานญฺจายตนํ นิสฺสาย… น จ วิญฺญาณญฺจายตนํ นิสฺสาย… น จ อากิญฺจญฺญายตนํ นิสฺสาย… น จ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ นิสฺสาย… น จ อิมํ โลกํ นิสฺสาย… น จ ปรโลกํ นิสฺสาย ฌายติ ฌายี ฌายติ จ. ยมิทํ อุภยมนฺตเรน ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ วิตกฺกิตํ วิจาริตํ มนสานุจินฺติตํ, ตมฺปิ นิสฺสาย น ฌายติ ฌายี ฌายติ จ. อยํ สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อนิสฺสิเตน จิตฺเตน น ญายติ ฌายนฺโต.
ยถา มาโร ปาปิมา โคธิกสฺส กุลปุตฺตสฺส วิญฺญาณํ สมเนฺวสนฺโต น ชานาติ น ปสฺสติ. โส หิ ปปญฺจาตีโต ตณฺหาปหาเนน ทิฏฺฐินิสฺสโยปิสฺส นตฺถิ. ยถา จ โคธิกสฺส, เอวํ วกฺกลิสฺส สเทวเกน โลเกน สมารเกน สพฺรหฺมเกน สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อนิสฺสิตจิตฺตา น ญายนฺติ ฌายมานา. อยํ เทสนาสนฺธิ.
ตตฺถ กตมา นิทฺเทสสนฺธิ? นิสฺสิตจิตฺตา อกุสลปกฺเขน นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา กุสลปกฺเขน นิทฺทิสิตพฺพา. นิสฺสิตจิตฺตา กิเลเสน นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา โวทาเนน นิทฺทิสิตพฺพา. นิสฺสิตจิตฺตา สํสารปฺปวตฺติยา นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา สํสารนิวตฺติยา นิทฺทิสิตพฺพา. นิสฺสิตจิตฺตา ตณฺหาย จ อวิชฺชาย จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา สมเถน จ วิปสฺสนาย จ นิทฺทิสิตพฺพา. นิสฺสิตจิตฺตา อหิริเกน จ อโนตฺตปฺเปน จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา หิริยา จ โอตฺตปฺเปน จ นิทฺทิสิตพฺพา. นิสฺสิตจิตฺตา อสติยา จ อสมฺปชญฺเญน จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา สติยา จ สมฺปชญฺเญน จ นิทฺทิสิตพฺพา. นิสฺสิตจิตฺตา อโยนิยา จ อโยนิโสมนสิกาเรน จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา โยนิยา จ โยนิโสมนสิกาเรน จ นิทฺทิสิตพฺพา. นิสฺสิตจิตฺตา โกสชฺเชน จ โทวจเสฺสน จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา วีริยารมฺเภน จ โสวจเสฺสน จ นิทฺทิสิตพฺพา. นิสฺสิตจิตฺตา อสฺสทฺธิเยน จ ปมาเทน จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา สทฺธาย จ อปฺปมาเทน จ นิทฺทิสิตพฺพา. นิสฺสิตจิตฺตา อสทฺธมฺมสฺสวเนน จ อสํวรเณน จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา สทฺธมฺมสฺสวเนน จ สํวเรน จ นิทฺทิสิตพฺพา. นิสฺสิตจิตฺตา อภิชฺฌาย จ พฺยาปาเทน จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา อนภิชฺฌาย จ อพฺยาปาเทน จ นิทฺทิสิตพฺพา. นิสฺสิตจิตฺตา นีวรเณหิ จ สํโยชนิเยหิ จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา ราควิราคาย จ เจโตวิมุตฺติยา อวิชฺชาวิราคาย จ ปญฺญาวิมุตฺติยา นิทฺทิสิตพฺพา. นิสฺสิตจิตฺตา อุจฺเฉททิฏฺฐิยา จ สสฺสตทิฏฺฐิยา จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา เสาปาทิเสสาย จ อนุปาทิเสสาย จ นิพฺพานธาตุยา นิทฺทิสิตพฺพา. อยํ นิทฺเทสสนฺธิ. เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน “เนรุตฺตมธิปฺปาโย”ติ.
นิยุตฺโต จตุพฺยูโห หาโร.