5 นยสมุฏฺฐาน
ตตฺถ กตมํ นยสมุฏฺฐานํ? ปุพฺพา โกฏิ น ปญฺญายติ อวิชฺชาย จ ภวตณฺหาย จ, ตตฺถ อวิชฺชานีวรณํ ตณฺหาสํโยชนํ. อวิชฺชานีวรณา สตฺตา อวิชฺชาสํยุตฺตา อวิชฺชาปกฺเขน วิจรนฺติ, เต วุจฺจนฺติ ทิฏฺฐิจริตาติ. ตณฺหาสํโยชนา สตฺตา ตณฺหาสํยุตฺตา ตณฺหาปกฺเขน วิจรนฺติ, เต วุจฺจนฺติ ตณฺหาจริตาติ. ทิฏฺฐิจริตา อิโต พหิทฺธา ปพฺพชิตา อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ. ตณฺหาจริตา อิโต พหิทฺธา ปพฺพชิตา กาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ.
ตตฺถ กิํการณํ ยํ ทิฏฺฐิจริตา อิโต พหิทฺธา ปพฺพชิตา อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ, ตณฺหาจริตา อิโต พหิทฺธา ปพฺพชิตา กาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ? อิโต พหิทฺธา นตฺถิ สจฺจววตฺถานํ, กุโต จตุสจฺจปฺปกาสนา วา สมถวิปสฺสนาโกสลฺลํ วา อุปสมสุขปฺปตฺติ วา. เต อุปสมสุขสฺส อนภิญฺญา วิปรีตเจตา เอวมาหํสุ “นตฺถิ สุเขน สุขํ, ทุกฺเขน นาม สุขํ อธิคนฺตพฺพนฺ”ติ. โย กาเม ปฏิเสวติ, โส โลกํ วฑฺฒยติ, โย โลกํ วฑฺฒยติ, โส พหุํ ปุญฺญํ ปสวตีติ เต เอวํสญฺญี เอวํทิฏฺฐี ทุกฺเขน สุขํ ปตฺถยมานา กาเมสุ ปุญฺญสญฺญี อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา จ วิหรนฺติ กามสุขลฺลิกานุโยคมนุยุตฺตา จ, เต ตทภิญฺญา สนฺตา โรคเมว วฑฺฒยนฺติ, คณฺฑเมว วฑฺฒยนฺติ, สลฺลเมว วฑฺฒยนฺติ, เต โรคาภิตุนฺนา คณฺฑปฏิปีฬิตา สลฺลานุวิทฺธา นิรยติรจฺฉานโยนิเปตาสุเรสุ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชานิ กโรนฺตา อุคฺฆาตนิคฺฆาตํ ปจฺจนุโภนฺตา โรคคณฺฑสลฺลเภสชฺชํ น วินฺทนฺติ. ตตฺถ อตฺตกิลมถานุโยโค กามสุขลฺลิกานุโยโค จ สํกิเลโส, สมถวิปสฺสนา โวทานํ. อตฺตกิลมถานุโยโค กามสุขลฺลิกานุโยโค จ โรโค, สมถวิปสฺสนา โรคนิคฺฆาตกเภสชฺชํ. อตฺตกิลมถานุโยโค กามสุขลฺลิกานุโยโค จ คณฺโฑ, สมถวิปสฺสนา คณฺฑนิคฺฆาตกเภสชฺชํ. อตฺตกิลมถานุโยโค กามสุขลฺลิกานุโยโค จ สโลฺล, สมถวิปสฺสนา สลฺลุทฺธรณเภสชฺชํ.
ตตฺถ สํกิเลโส ทุกฺขํ, ตทภิสงฺโค ตณฺหา สมุทโย, ตณฺหานิโรโธ ทุกฺขนิโรโธ, สมถวิปสฺสนา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา, อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ. ทุกฺขํ ปริญฺเญยฺยํ, สมุทโย ปหาตพฺโพ, มคฺโค ภาเวตพฺโพ, นิโรโธ สจฺฉิกาตพฺโพ.
ตตฺถ ทิฏฺฐิจริตา รูปํ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺติ. เวทนํ …เป… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺติ. ตณฺหาจริตา รูปวนฺตํ อตฺตานํ อุปคจฺฉนฺติ. อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมิํ วา อตฺตานํ, เวทนาวนฺตํ …เป… สญฺญาวนฺตํ… สงฺขารวนฺตํ… วิญฺญาณวนฺตํ อตฺตานํ อุปคจฺฉนฺติ, อตฺตนิ วา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณสฺมิํ วา อตฺตานํ, อยํ วุจฺจติ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ.
ตสฺสา ปฏิปกฺโข โลกุตฺตรา สมฺมาทิฏฺฐิ, อนฺวายิกา สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ, อยํ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค. เต ตโย ขนฺธา สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ ปญฺญากฺขนฺโธ. สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ จ สมโถ, ปญฺญากฺขนฺโธ วิปสฺสนา. ตตฺถ สกฺกาโย ทุกฺขํ, สกฺกายสมุทโย ทุกฺขสมุทโย, สกฺกายนิโรโธ ทุกฺขนิโรโธ, อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา, อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ. ทุกฺขํ ปริญฺเญยฺยํ, สมุทโย ปหาตพฺโพ, มคฺโค ภาเวตพฺโพ, นิโรโธ สจฺฉิกาตพฺโพ.
ตตฺถ เย รูปํ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺติ. เวทนํ …เป… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺติ. อิเม วุจฺจนฺติ “อุจฺเฉทวาทิโน”ติ. เย รูปวนฺตํ อตฺตานํ อุปคจฺฉนฺติ. อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมิํ วา อตฺตานํ. เย เวทนาวนฺตํ …เป… เย สญฺญาวนฺตํ… เย สงฺขารวนฺตํ… เย วิญฺญาณวนฺตํ อตฺตานํ อุปคจฺฉนฺติ, อตฺตนิ วา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณสฺมิํ วา อตฺตานํ. อิเม วุจฺจนฺติ “สสฺสตวาทิโน”ติ, ตตฺถ อุจฺเฉทสสฺสตวาทา อุโภ อนฺตา, อยํ สํสารปวตฺติ. ตสฺส ปฏิปกฺโข มชฺฌิมา ปฏิปทา อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, อยํ สํสารนิวตฺติ. ตตฺถ ปวตฺติ ทุกฺขํ, ตทภิสงฺโค ตณฺหา สมุทโย, ตณฺหานิโรโธ ทุกฺขนิโรโธ, อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา, อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ. ทุกฺขํ ปริญฺเญยฺยํ, สมุทโย ปหาตพฺโพ, มคฺโค ภาเวตพฺโพ, นิโรโธ สจฺฉิกาตพฺโพ.
ตตฺถ อุจฺเฉทสสฺสตํ สมาสโต วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิ, วิตฺถารโต ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ, เตสํ ปฏิปกฺโข เตจตฺตาลีสํ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา อฏฺฐ วิโมกฺขา ทส กสิณายตนานิ. ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ โมหชาลํ อนาทิอนิธนปฺปวตฺตํ. เตจตฺตาลีสํ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา ญาณวชิรํ โมหชาลปฺปทาลนํ. ตตฺถ โมโห อวิชฺชา, ชาลํ ภวตณฺหา, เตน วุจฺจติ “ปุพฺพา โกฏิ น ปญฺญายติ อวิชฺชาย จ ภวตณฺหาย จา”ติ.
ตตฺถ ทิฏฺฐิจริโต อสฺมิํ สาสเน ปพฺพชิโต สเลฺลขานุสนฺตตวุตฺติ ภวติ สเลฺลเข ติพฺพคารโว. ตณฺหาจริโต อสฺมิํ สาสเน ปพฺพชิโต สิกฺขานุสนฺตตวุตฺติ ภวติ สิกฺขาย ติพฺพคารโว. ทิฏฺฐิจริโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมนฺโต ธมฺมานุสารี ภวติ. ตณฺหาจริโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมนฺโต สทฺธานุสารี ภวติ, ทิฏฺฐิจริโต สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยาติ. ตณฺหาจริโต ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยาติ.
ตตฺถ กิํการณํ, ยํ ตณฺหาจริโต ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยาติ, ตสฺส หิ กามา อปริจฺจตฺตา ภวนฺติ, โส กาเมหิ วิเวจิยมาโน ทุกฺเขน ปฏินิสฺสรติ ทนฺธญฺจ ธมฺมํ อาชานาติ? โย ปนายํ ทิฏฺฐิจริโต อยํ อาทิโตเยว กาเมหิ อนตฺถิโก ภวติ. โส ตโต วิเวจิยมาโน ขิปฺปญฺจ ปฏินิสฺสรติ, ขิปฺปญฺจ ธมฺมํ อาชานาติ. ทุกฺขาปิ ปฏิปทา ทุวิธา ทนฺธาภิญฺญา จ ขิปฺปาภิญฺญา จ. สุขาปิ ปฏิปทา ทุวิธา ทนฺธาภิญฺญา จ ขิปฺปาภิญฺญา จ. สตฺตาปิ ทุวิธา มุทินฺทฺริยาปิ ติกฺขินฺทฺริยาปิ. เย มุทินฺทฺริยา, เต ทนฺธญฺจ ปฏินิสฺสรนฺติ ทนฺธญฺจ ธมฺมํ อาชานนฺติ. เย ติกฺขินฺทฺริยา, เต ขิปฺปญฺจ ปฏินิสฺสรนฺติ, ขิปฺปญฺจ ธมฺมํ อาชานนฺติ, อิมา จตโสฺส ปฏิปทา. เย หิ เกจิ นิยฺยิํสุ วา นิยฺยนฺติ วา นิยฺยิสฺสนฺติ วา, เต อิมาหิ เอว จตูหิ ปฏิปทาหิ. เอวํ อริยา จตุกฺกมคฺคํ ปญฺญาเปนฺติ อพุธชนเสวิตาย พาลกนฺตาย รตฺตวาสินิยา นนฺทิยา ภวตณฺหาย อวฏฺฏนตฺถํ. อยํ วุจฺจติ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ภูมีติ, เตนาห “ตณฺหญฺจ อวิชฺชมฺปิ จ สมเถนา”ติ.
เวยฺยากรเณสุ หิ เย กุสลากุสลาติ เต ทุวิธา อุปปริกฺขิตพฺพา— โลกวฏฺฏานุสารี จ โลกวิวฏฺฏานุสารี จ. วฏฺฏํ นาม สํสาโร. วิวฏฺฏํ นิพฺพานํ. กมฺมกิเลสา เหตุ สํสารสฺส. ตตฺถ กมฺมํ เจตนา เจตสิกญฺจ นิทฺทิสิตพฺพํ. ตํ กถํ ทฏฺฐพฺพํ? อุปจเยน สพฺเพปิ กิเลสา จตูหิ วิปลฺลาเสหิ นิทฺทิสิตพฺพา. เต กตฺถ ทฏฺฐพฺพา? ทส วตฺถุเก กิเลสปุญฺเช. กตมานิ ทส วตฺถูนิ? จตฺตาโร อาหารา, จตฺตาโร วิปลฺลาสา, จตฺตาริ อุปาทานานิ, จตฺตาโร โยคา, จตฺตาโร คนฺถา, จตฺตาโร อาสวา, จตฺตาโร โอฆา, จตฺตาโร สลฺลา, จตโสฺส วิญฺญาณฏฺฐิติโย จตฺตาริ อคติคมนานิ. ปฐเม อาหาเร ปฐโม วิปลฺลาโส, ทุติเย อาหาเร ทุติโย วิปลฺลาโส, ตติเย อาหาเร ตติโย วิปลฺลาโส, จตุตฺเถ อาหาเร จตุตฺโถ วิปลฺลาโส. ปฐเม วิปลฺลาเส ปฐมํ อุปาทานํ. ทุติเย วิปลฺลาเส ทุติยํ อุปาทานํ, ตติเย วิปลฺลาเส ตติยํ อุปาทานํ, จตุตฺเถ วิปลฺลาเส จตุตฺถํ อุปาทานํ. ปฐเม อุปาทาเน ปฐโม โยโค, ทุติเย อุปาทาเน ทุติโย โยโค, ตติเย อุปาทาเน ตติโย โยโค, จตุตฺเถ อุปาทาเน จตุตฺโถ โยโค. ปฐเม โยเค ปฐโม คนฺโถ, ทุติเย โยเค ทุติโย คนฺโถ, ตติเย โยเค ตติโย คนฺโถ, จตุตฺเถ โยเค จตุตฺโถ คนฺโถ. ปฐเม คนฺเถ ปฐโม อาสโว, ทุติเย คนฺเถ ทุติโย อาสโว, ตติเย คนฺเถ ตติโย อาสโว, จตุตฺเถ คนฺเถ จตุตฺโถ อาสโว. ปฐเม อาสเว ปฐโม โอโฆ, ทุติเย อาสเว ทุติโย โอโฆ, ตติเย อาสเว ตติโย โอโฆ, จตุตฺเถ อาสเว จตุตฺโถ โอโฆ. ปฐเม โอเฆ ปฐโม สโลฺล, ทุติเย โอเฆ ทุติโย สโลฺล, ตติเย โอเฆ ตติโย สโลฺล, จตุตฺเถ โอเฆ จตุตฺโถ สโลฺล. ปฐเม สเลฺล ปฐมา วิญฺญาณฏฺฐิติ, ทุติเย สเลฺล ทุติยา วิญฺญาณฏฺฐิติ, ตติเย สเลฺล ตติยา วิญฺญาณฏฺฐิติ, จตุตฺเถ สเลฺล จตุตฺถี วิญฺญาณฏฺฐิติ. ปฐมายํ วิญฺญาณฏฺฐิติยํ ปฐมํ อคติคมนํ, ทุติยายํ วิญฺญาณฏฺฐิติยํ ทุติยํ อคติคมนํ, ตติยายํ วิญฺญาณฏฺฐิติยํ ตติยํ อคติคมนํ, จตุตฺถิยํ วิญฺญาณฏฺฐิติยํ จตุตฺถํ อคติคมนํ.
ตตฺถ โย จ กพฬีกาโร อาหาโร ผโสฺส อาหาโร, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. โย จ มโนสญฺเจตนาหาโร โย จ วิญฺญาณาหาโร, อิเม ทิฏฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. ตตฺถ โย จ “อสุเภ สุภนฺ”ติ วิปลฺลาโส, โย จ “ทุกฺเข สุขนฺ”ติ วิปลฺลาโส, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. โย จ “อนิจฺเจ นิจฺจนฺ”ติ วิปลฺลาโส, โย จ “อนตฺตนิ อตฺตา”ติ วิปลฺลาโส, อิเม ทิฏฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. ตตฺถ ยญฺจ กามุปาทานํ ยญฺจ ภวุปาทานํ, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. ยญฺจ ทิฏฺฐุปาทานํ ยญฺจ อตฺตวาทุปาทานํ, อิเม ทิฏฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. ตตฺถ โย จ กามโยโค, โย จ ภวโยโค, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. โย จ ทิฏฺฐิโยโค, โย จ อวิชฺชาโยโค, อิเม ทิฏฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. ตตฺถ โย จ อภิชฺฌากายคนฺโถ, โย จ พฺยาปาโท กายคนฺโถ, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. โย จ ปรามาสกายคนฺโถ, โย จ อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺโถ, อิเม ทิฏฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. ตตฺถ โย จ กามาสโว, โย จ ภวาสโว, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. โย จ ทิฏฺฐาสโว, โย จ อวิชฺชาสโว, อิเม ทิฏฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. ตตฺถ โย จ กาโมโฆ, โย จ ภโวโฆ, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. โย จ ทิฏฺโฐโฆ, โย จ อวิชฺโชโฆ, อิเม ทิฏฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. ตตฺถ โย จ ราคสโลฺล, โย จ โทสสโลฺล, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. โย จ มานสโลฺล, โย จ โมหสโลฺล, อิเม ทิฏฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. ตตฺถ ยา จ รูปูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ, ยา จ เวทนูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. ยา จ สญฺญูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ, ยา จ สงฺขารูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ, อิเม ทิฏฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. ตตฺถ ยญฺจ ฉนฺทา อคติคมนํ ยญฺจ โทสา อคติคมนํ, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. ยญฺจ ภยา อคติคมนํ, ยญฺจ โมหา อคติคมนํ, อิเม ทิฏฺฐิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา.
ตตฺถ กพฬีกาเร อาหาเร “อสุเภ สุภนฺ”ติ วิปลฺลาโส, ผเสฺส อาหาเร “ทุกฺเข สุขนฺ”ติ วิปลฺลาโส, วิญฺญาเณ อาหาเร “อนิจฺเจ นิจฺจนฺ”ติ วิปลฺลาโส, มโนสญฺเจตนาย อาหาเร “อนตฺตนิ อตฺตา”ติ วิปลฺลาโส. ปฐเม วิปลฺลาเส ฐิโต กาเม อุปาทิยติ, อิทํ วุจฺจติ กามุปาทานํ; ทุติเย วิปลฺลาเส ฐิโต อนาคตํ ภวํ อุปาทิยติ, อิทํ วุจฺจติ ภวุปาทานํ; ตติเย วิปลฺลาเส ฐิโต สํสาราภินนฺทินิํ ทิฏฺฐิํ อุปาทิยติ, อิทํ วุจฺจติ ทิฏฺฐุปาทานํ; จตุตฺเถ วิปลฺลาเส ฐิโต อตฺตานํ กปฺปิยํ อุปาทิยติ, อิทํ วุจฺจติ อตฺตวาทุปาทานํ.
กามุปาทาเนน กาเมหิ สํยุชฺชติ, อยํ วุจฺจติ กามโยโค; ภวุปาทาเนน ภเวหิ สํยุชฺชติ, อยํ วุจฺจติ ภวโยโค; ทิฏฺฐุปาทาเนน ปาปิกาย ทิฏฺฐิยา สํยุชฺชติ, อยํ วุจฺจติ ทิฏฺฐิโยโค; อตฺตวาทุปาทาเนน อวิชฺชาย สํยุชฺชติ, อยํ วุจฺจติ อวิชฺชาโยโค.
ปฐเม โยเค ฐิโต อภิชฺฌาย กายํ คนฺถติ, อยํ วุจฺจติ อภิชฺฌากายคนฺโถ; ทุติเย โยเค ฐิโต พฺยาปาเทน กายํ คนฺถติ, อยํ วุจฺจติ พฺยาปาทกายคนฺโถ; ตติเย โยเค ฐิโต ปรามาเสน กายํ คนฺถติ, อยํ วุจฺจติ ปรามาสกายคนฺโถ; จตุตฺเถ โยเค ฐิโต อิทํสจฺจาภินิเวเสน กายํ คนฺถติ, อยํ วุจฺจติ อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺโถ.
ตสฺส เอวํคนฺถิตา กิเลสา อาสวนฺติ. กุโต จ วุจฺจติ อาสวนฺตีติ? อนุสยโต วา ปริยุฏฺฐานโต วา. ตตฺถ อภิชฺฌากายคนฺเถน กามาสโว, พฺยาปาทกายคนฺเถน ภวาสโว, ปรามาสกายคนฺเถน ทิฏฺฐาสโว, อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺเถน อวิชฺชาสโว.
ตสฺส อิเม จตฺตาโร อาสวา เวปุลฺลํ คตา โอฆา ภวนฺติ. อิติ อาสวเวปุลฺลา โอฆเวปุลฺลํ. ตตฺถ กามาสเวน กาโมโฆ, ภวาสเวน ภโวโฆ, ทิฏฺฐาสเวน ทิฏฺโฐโฆ, อวิชฺชาสเวน อวิชฺโชโฆ.
ตสฺส อิเม จตฺตาโร โอฆา อนุสยสหคตา อชฺฌาสยํ อนุปวิฏฺฐา หทยํ อาหจฺจ ติฏฺฐนฺติ, เตน วุจฺจนฺติ สลฺลาอิติ. ตตฺถ กาโมเฆน ราคสโลฺล, ภโวเฆน โทสสโลฺล, ทิฏฺโฐเฆน มานสโลฺล, อวิชฺโชเฆน โมหสโลฺล.
ตสฺส อิเมหิ จตูหิ สเลฺลหิ ปริยาทินฺนํ วิญฺญาณํ จตูสุ ธมฺเมสุ สณฺฐหติ รูเป เวทนาย สญฺญาย สงฺขาเรสุ. ตตฺถ ราคสเลฺลน นนฺทูปเสจเนน วิญฺญาเณน รูปูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ, โทสสเลฺลน นนฺทูปเสจเนน วิญฺญาเณน เวทนูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ, มานสเลฺลน นนฺทูปเสจเนน วิญฺญาเณน สญฺญูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ, โมหสเลฺลน นนฺทูปเสจเนน วิญฺญาเณน สงฺขารูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ.
ตสฺส อิมาหิ จตูหิ วิญฺญาณฏฺฐิตีหิ อุปตฺถทฺธํ วิญฺญาณํ จตูหิ ธมฺเมหิ อคติํ คจฺฉติ ฉนฺทา โทสา ภยา โมหา. ตตฺถ ราเคน ฉนฺทาคติํ คจฺฉติ, โทเสน โทสาคติํ คจฺฉติ, ภเยน ภยาคติํ คจฺฉติ, โมเหน โมหาคติํ คจฺฉติ. อิติ โข ตญฺจ กมฺมํ อิเม จ กิเลสา, เอส เหตุ สํสารสฺส, เอวํ สพฺเพ กิเลสา จตูหิ วิปลฺลาเสหิ นิทฺทิสิตพฺพา.
ตตฺถ อิมา จตโสฺส ทิสา กพฬีกาโร อาหาโร “อสุเภ สุภนฺ”ติ วิปลฺลาโส, กามุปาทานํ, กามโยโค, อภิชฺฌากายคนฺโถ, กามาสโว, กาโมโฆ, ราคสโลฺล, รูปูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ, ฉนฺทา อคติคมนนฺติ ปฐมา ทิสา.
ผโสฺส อาหาโร “ทุกฺเข สุขนฺ”ติ วิปลฺลาโส, ภวุปาทานํ, ภวโยโค, พฺยาปาทกายคนฺโถ, ภวาสโว, ภโวโฆ, โทสสโลฺล, เวทนูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ, โทสา อคติคมนนฺติ ทุติยา ทิสา.
วิญฺญาณาหาโร “อนิจฺเจ นิจฺจนฺ”ติ วิปลฺลาโส, ทิฏฺฐุปาทานํ, ทิฏฺฐิโยโค ปรามาสกายคนฺโถ, ทิฏฺฐาสโว, ทิฏฺโฐโฆ, มานสโลฺล, สญฺญูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ, ภยา อคติคมนนฺติ ตติยา ทิสา.
มโนสญฺเจตนาหาโร “อนตฺตนิ อตฺตา”ติ วิปลฺลาโส, อตฺตวาทุปาทานํ, อวิชฺชาโยโค, อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺโถ, อวิชฺชาสโว, อวิชฺโชโฆ, โมหสโลฺล, สงฺขารูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ, โมหา อคติคมนนฺติ จตุตฺถี ทิสา.
ตตฺถ โย จ กพฬีกาโร อาหาโร โย จ “อสุเภ สุภนฺ”ติ วิปลฺลาโส, กามุปาทานํ, กามโยโค, อภิชฺฌากายคนฺโถ, กามาสโว, กาโมโฆ, ราคสโลฺล, รูปูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ ฉนฺทา อคติคมนนฺติ, อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ เอโก อตฺโถ, พฺยญฺชนเมว นานํ. อิเม ราคจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา.
ตตฺถ โย จ ผโสฺส อาหาโร โย จ “ทุกฺเข สุขนฺ”ติ วิปลฺลาโส, ภวุปาทานํ, ภวโยโค, พฺยาปาทกายคนฺโถ, ภวาสโว, ภโวโฆ, โทสสโลฺล, เวทนูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ, โทสา อคติคมนนฺติ อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ เอโก อตฺโถ พฺยญฺชนเมว นานํ, อิเม โทสจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา.
ตตฺถ โย จ วิญฺญาณาหาโร โย จ “อนิจฺเจ นิจฺจนฺ”ติ วิปลฺลาโส, ทิฏฺฐุปาทานํ, ทิฏฺฐิโยโค, ปรามาสกายคนฺโถ, ทิฏฺฐาสโว, ทิฏฺโฐโฆ, มานสโลฺล, สญฺญูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ, ภยา อคติคมนนฺติ อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ เอโก อตฺโถ, พฺยญฺชนเมว นานํ. อิเม ทิฏฺฐิจริตสฺส มนฺทสฺส อุปกฺกิเลสา.
ตตฺถ โย จ มโนสญฺเจตนาหาโร โย จ “อนตฺตนิ อตฺตา”ติ วิปลฺลาโส, อตฺตวาทุปาทานํ, อวิชฺชาโยโค, อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺโถ, อวิชฺชาสโว, อวิชฺโชโฆ, โมหสโลฺล, สงฺขารูปคา วิญฺญาณฏฺฐิติ, โมหา อคติคมนนฺติ, อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ เอโก อตฺโถ, พฺยญฺชนเมว นานํ. อิเม ทิฏฺฐิจริตสฺส อุทตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา.
ตตฺถ โย จ กพฬีกาโร อาหาโร โย จ ผโสฺส อาหาโร, อิเม อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปริญฺญํ คจฺฉนฺติ, วิญฺญาณาหาโร สุญฺญตาย, มโนสญฺเจตนาหาโร อนิมิตฺเตน, ตตฺถ โย จ “อสุเภ สุภนฺ”ติ วิปลฺลาโส, โย จ “ทุกฺเข สุขนฺ”ติ วิปลฺลาโส, อิเม อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. “อนิจฺเจ นิจฺจนฺ”ติ วิปลฺลาโส สุญฺญตาย, “อนตฺตนิ อตฺตา”ติ วิปลฺลาโส อนิมิตฺเตน. ตตฺถ กามุปาทานญฺจ ภวุปาทานญฺจ อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ คจฺฉนฺติ. ทิฏฺฐุปาทานํ สุญฺญตาย, อตฺตวาทุปาทานํ อนิมิตฺเตน. ตตฺถ กามโยโค จ ภวโยโค จ อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ คจฺฉนฺติ, ทิฏฺฐิโยโค สุญฺญตาย, อวิชฺชาโยโค อนิมิตฺเตน. ตตฺถ อภิชฺฌากายคนฺโถ จ พฺยาปาทกายคนฺโถ จ อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ คจฺฉนฺติ, ปรามาสกายคนฺโถ สุญฺญตาย, อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺโถ อนิมิตฺเตน.
ตตฺถ กามาสโว จ ภวาสโว จ อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ คจฺฉนฺติ, ทิฏฺฐาสโว สุญฺญตาย, อวิชฺชาสโว อนิมิตฺเตน. ตตฺถ กาโมโฆ จ ภโวโฆ จ อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ คจฺฉนฺติ, ทิฏฺโฐโฆ สุญฺญตาย, อวิชฺโชโฆ อนิมิตฺเตน. ตตฺถ ราคสโลฺล จ โทสสโลฺล จ อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ คจฺฉนฺติ, มานสโลฺล สุญฺญตาย, โมหสโลฺล อนิมิตฺเตน. ตตฺถ รูปูปคา จ วิญฺญาณฏฺฐิติ เวทนูปคา จ วิญฺญาณฏฺฐิติ อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปริญฺญํ คจฺฉนฺติ, สญฺญูปคา สุญฺญตาย, สงฺขารูปคา อนิมิตฺเตน.
ตตฺถ ฉนฺทา จ อคติคมนํ โทสา จ อคติคมนํ อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ คจฺฉนฺติ, ภยา อคติคมนํ สุญฺญตาย, โมหา อคติคมนํ อนิมิตฺเตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ คจฺฉนฺติ. อิติ สพฺเพ โลกวฏฺฏานุสาริโน ธมฺมา นิยฺยนฺติ. เต โลกา ตีหิ วิโมกฺขมุเขหิ.
ตตฺริทํ นิยฺยานํ—
จตโสฺส ปฏิปทา, จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, จตฺตาริ ฌานานิ, จตฺตาโร วิหารา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา, จตฺตาริ อธิฏฺฐานานิ, จตโสฺส สมาธิภาวนา, จตฺตาโร สุขภาคิยา ธมฺมา, จตโสฺส อปฺปมาณา.
ปฐมา ปฏิปทา ปฐมํ สติปฏฺฐานํ, ทุติยา ปฏิปทา ทุติยํ สติปฏฺฐานํ, ตติยา ปฏิปทา ตติยํ สติปฏฺฐานํ, จตุตฺถี ปฏิปทา จตุตฺถํ สติปฏฺฐานํ. ปฐมํ สติปฏฺฐานํ ปฐมํ ฌานํ, ทุติยํ สติปฏฺฐานํ ทุติยํ ฌานํ, ตติยํ สติปฏฺฐานํ ตติยํ ฌานํ, จตุตฺถํ สติปฏฺฐานํ จตุตฺถํ ฌานํ. ปฐมํ ฌานํ ปฐโม วิหาโร, ทุติยํ ฌานํ ทุติโย วิหาโร, ตติยํ ฌานํ ตติโย วิหาโร, จตุตฺถํ ฌานํ จตุตฺโถ วิหาโร. ปฐโม วิหาโร ปฐมํ สมฺมปฺปธานํ, ทุติโย วิหาโร ทุติยํ สมฺมปฺปธานํ, ตติโย วิหาโร ตติยํ สมฺมปฺปธานํ, จตุตฺโถ วิหาโร จตุตฺถํ สมฺมปฺปธานํ. ปฐมํ สมฺมปฺปธานํ ปฐโม อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม, ทุติยํ ทุติโย, ตติยํ ตติโย, จตุตฺถํ สมฺมปฺปธานํ จตุตฺโถ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม. ปฐโม อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม ปฐมํ อธิฏฺฐานํ, ทุติโย อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม ทุติยํ อธิฏฺฐานํ, ตติโย อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม ตติยํ อธิฏฺฐานํ, จตุตฺโถ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม จตุตฺถํ อธิฏฺฐานํ. ปฐมํ อธิฏฺฐานํ ปฐมา สมาธิภาวนา, ทุติยํ อธิฏฺฐานํ ทุติยา สมาธิภาวนา, ตติยํ อธิฏฺฐานํ ตติยา สมาธิภาวนา, จตุตฺถํ อธิฏฺฐานํ จตุตฺถี สมาธิภาวนา. ปฐมา สมาธิภาวนา ปฐโม สุขภาคิโย ธมฺโม, ทุติยา สมาธิภาวนา ทุติโย สุขภาคิโย ธมฺโม, ตติยา สมาธิภาวนา ตติโย สุขภาคิโย ธมฺโม, จตุตฺถี สมาธิภาวนา จตุตฺโถ สุขภาคิโย ธมฺโม. ปฐโม สุขภาคิโย ธมฺโม ปฐมํ อปฺปมาณํ, ทุติโย สุขภาคิโย ธมฺโม ทุติยํ อปฺปมาณํ, ตติโย สุขภาคิโย ธมฺโม ตติยํ อปฺปมาณํ, จตุตฺโถ สุขภาคิโย ธมฺโม จตุตฺถํ อปฺปมาณํ. ปฐมา ปฏิปทา ภาวิตา พหุลีกตา ปฐมํ สติปฏฺฐานํ ปริปูเรติ, ทุติยา ปฏิปทา ภาวิตา พหุลีกตา ทุติยํ สติปฏฺฐานํ ปริปูเรติ, ตติยา ปฏิปทา ภาวิตา พหุลีกตา ตติยํ สติปฏฺฐานํ ปริปูเรติ, จตุตฺถี ปฏิปทา ภาวิตา พหุลีกตา จตุตฺถํ สติปฏฺฐานํ ปริปูเรติ. ปฐโม สติปฏฺฐาโน ภาวิโต พหุลีกโต ปฐมํ ฌานํ ปริปูเรติ, ทุติโย สติปฏฺฐาโน ภาวิโต พหุลีกโต ทุติยํ ฌานํ ปริปูเรติ, ตติโย สติปฏฺฐาโน ภาวิโต พหุลีกโต ตติยํ ฌานํ ปริปูเรติ, จตุตฺโถ สติปฏฺฐาโน ภาวิโต พหุลีกโต จตุตฺถํ ฌานํ ปริปูเรติ.
ปฐมํ ฌานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ ปฐมํ วิหารํ ปริปูเรติ, ทุติยํ ฌานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ ทุติยํ วิหารํ ปริปูเรติ, ตติยํ ฌานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ ตติยํ วิหารํ ปริปูเรติ, จตุตฺถํ ฌานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ จตุตฺถํ วิหารํ ปริปูเรติ. ปฐโม วิหาโร ภาวิโต พหุลีกโต อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทํ ปริปูเรติ, ทุติโย วิหาโร ภาวิโต พหุลีกโต อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ ปริปูเรติ, ตติโย วิหาโร ภาวิโต พหุลีกโต อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทํ ปริปูเรติ, จตุตฺโถ วิหาโร ภาวิโต พหุลีกโต อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ฐิติํ อสมฺโมสํ ภิโยฺยภาวํ ปริปูเรติ. ปฐมํ สมฺมปฺปธานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ มานปฺปหานํ ปริปูเรติ, ทุติยํ สมฺมปฺปธานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อาลยสมุคฺฆาตํ ปริปูเรติ, ตติยํ สมฺมปฺปธานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อวิชฺชาปหานํ ปริปูเรติ, จตุตฺถํ สมฺมปฺปธานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ ภวูปสมํ ปริปูเรติ. มานปฺปหานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ สจฺจาธิฏฺฐานํ ปริปูเรติ, อาลยสมุคฺฆาโต ภาวิโต พหุลีกโต จาคาธิฏฺฐานํ ปริปูเรติ, อวิชฺชาปหานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ ปญฺญาธิฏฺฐานํ ปริปูเรติ, ภวูปสโม ภาวิโต พหุลีกโต อุปสมาธิฏฺฐานํ ปริปูเรติ. สจฺจาธิฏฺฐานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ ฉนฺทสมาธิํ ปริปูเรติ, จาคาธิฏฺฐานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ วีริยสมาธิํ ปริปูเรติ, ปญฺญาธิฏฺฐานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ จิตฺตสมาธิํ ปริปูเรติ, อุปสมาธิฏฺฐานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ วีมํสาสมาธิํ ปริปูเรติ. ฉนฺทสมาธิ ภาวิโต พหุลีกโต อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรติ, วีริยสมาธิ ภาวิโต พหุลีกโต ตปํ ปริปูเรติ, จิตฺตสมาธิ ภาวิโต พหุลีกโต พุทฺธิํ ปริปูเรติ, วีมํสาสมาธิ ภาวิโต พหุลีกโต สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺคํ ปริปูเรติ. อินฺทฺริยสํวโร ภาวิโต พหุลีกโต เมตฺตํ ปริปูเรติ, ตโป ภาวิโต พหุลีกโต กรุณํ ปริปูเรติ, พุทฺธิ ภาวิตา พหุลีกตา มุทิตํ ปริปูเรติ, สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ภาวิโต พหุลีกโต อุเปกฺขํ ปริปูเรติ.
ตตฺถ อิมา จตโสฺส ทิสา ปฐมา ปฏิปทา ปฐโม สติปฏฺฐาโน ปฐมํ ฌานํ ปฐโม วิหาโร ปฐโม สมฺมปฺปธาโน ปฐโม อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม สจฺจาธิฏฺฐานํ ฉนฺทสมาธิ อินฺทฺริยสํวโร เมตฺตา อิติ ปฐมา ทิสา.
ทุติยา ปฏิปทา ทุติโย สติปฏฺฐาโน ทุติยํ ฌานํ ทุติโย วิหาโร ทุติโย สมฺมปฺปธาโน ทุติโย อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม ภวาธิฏฺฐานํ วีริยสมาธิ ตโป กรุณา อิติ ทุติยา ทิสา.
ตติยา ปฏิปทา ตติโย สติปฏฺฐาโน ตติยํ ฌานํ ตติโย วิหาโร ตติโย สมฺมปฺปธาโน ตติโย อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม ปญฺญาธิฏฺฐานํ จิตฺตสมาธิ พุทฺธิ มุทิตา อิติ ตติยา ทิสา.
จตุตฺถี ปฏิปทา จตุตฺโถ สติปฏฺฐาโน จตุตฺถํ ฌานํ จตุตฺโถ วิหาโร จตุตฺโถ สมฺมปฺปธาโน จตุตฺโถ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม อุปสมาธิฏฺฐานํ วีมํสาสมาธิ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค อุเปกฺขา อิติ จตุตฺถี ทิสา.
ตตฺถ ปฐมา ปฏิปทา ปฐโม สติปฏฺฐาโน ปฐมํ ฌานํ ปฐโม วิหาโร ปฐโม สมฺมปฺปธาโน ปฐโม อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม สจฺจาธิฏฺฐานํ ฉนฺทสมาธิ อินฺทฺริยสํวโร, เมตฺตา อิติ อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ เอโก อตฺโถ, พฺยญฺชนเมว นานํ. อิทํ ราคจริตสฺส ปุคฺคลสฺส เภสชฺชํ.
ทุติยา ปฏิปทา ทุติโย สติปฏฺฐาโน ทุติยํ ฌานํ ทุติโย วิหาโร ทุติโย สมฺมปฺปธาโน ทุติโย อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม จาคาธิฏฺฐานํ วีริยสมาธิ ตโป กรุณา อิติ อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ เอโก อตฺโถ, พฺยญฺชนเมว นานํ. อิทํ โทสจริตสฺส ปุคฺคลสฺส เภสชฺชํ.
ตติยา ปฏิปทา ตติโย สติปฏฺฐาโน ตติยํ ฌานํ ตติโย วิหาโร ตติโย สมฺมปฺปธาโน ตติโย อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม ปญฺญาธิฏฺฐานํ จิตฺตสมาธิ พุทฺธิ มุทิตา อิติ อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ เอโก อตฺโถ, พฺยญฺชนเมว นานํ. อิทํ ทิฏฺฐิจริตสฺส มนฺทสฺส เภสชฺชํ.
จตุตฺถี ปฏิปทา จตุตฺโถ สติปฏฺฐาโน จตุตฺถํ ฌานํ จตุตฺโถ วิหาโร จตุตฺโถ สมฺมปฺปธาโน จตุตฺโถ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม อุปสมาธิฏฺฐานํ วีมํสาสมาธิ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค อุเปกฺขา อิติ อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ เอโก อตฺโถ, พฺยญฺชนเมว นานํ. อิทํ ทิฏฺฐิจริตสฺส อุทตฺตสฺส เภสชฺชํ.
ตตฺถ ทุกฺขา จ ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา ทุกฺขา จ ปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, สุขา ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา สุญฺญตํ วิโมกฺขมุขํ, สุขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญา อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํ.
ตตฺถ กาเย กายานุปสฺสิตา สติปฏฺฐานญฺจ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสิตา สติปฏฺฐานญฺจ อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสิตา สุญฺญตํ วิโมกฺขมุขํ. ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิตา อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํ.
ตตฺถ ปฐมญฺจ ฌานํ ทุติยญฺจ ฌานํ อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, ตติยํ ฌานํ สุญฺญตํ วิโมกฺขมุขํ, จตุตฺถํ ฌานํ อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํ.
ตตฺถ ปฐโม จ วิหาโร ทุติโย จ วิหาโร อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, ตติโย วิหาโร สุญฺญตํ วิโมกฺขมุขํ, จตุตฺโถ วิหาโร อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํ.
ยตฺถ ปฐมญฺจ สมฺมปฺปธานํ ทุติยญฺจ สมฺมปฺปธานํ อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, ตติยํ สมฺมปฺปธานํ สุญฺญตํ วิโมกฺขมุขํ, จตุตฺถํ สมฺมปฺปธานํ อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํ.
ตตฺถ มานปฺปหานญฺจ อาลยสมุคฺฆาโต จ อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, อวิชฺชาปหานํ สุญฺญตํ วิโมกฺขมุขํ, ภวูปสโม อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํ.
ตตฺถ สจฺจาธิฏฺฐานญฺจ จาคาธิฏฺฐานญฺจ อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, ปญฺญาธิฏฺฐานํ สุญฺญตํ วิโมกฺขมุขํ, อุปสมาธิฏฺฐานํ อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํ.
ตตฺถ ฉนฺทสมาธิ จ วีริยสมาธิ จ อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, จิตฺตสมาธิ สุญฺญตํ วิโมกฺขมุขํ, วีมํสาสมาธิ อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํ.
ตตฺถ อินฺทฺริยสํวโร จ ตโป จ อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, พุทฺธิ สุญฺญตํ วิโมกฺขมุขํ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํ.
ตตฺถ เมตฺตา จ กรุณา จ อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, มุทิตา สุญฺญตํ วิโมกฺขมุขํ อุเปกฺขา อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํ.
เตสํ วิกฺกีฬิตํ. จตฺตาโร อาหารา เตสํ ปฏิปกฺโข จตโสฺส ปฏิปทา …เป… จตฺตาโร วิปลฺลาสา เตสํ ปฏิปกฺโข จตฺตาโร สติปฏฺฐานา. จตฺตาริ อุปาทานานิ เตสํ ปฏิปกฺโข จตฺตาริ ฌานานิ. จตฺตาโร โยคา เตสํ ปฏิปกฺโข จตฺตาโร วิหารา. จตฺตาโร คนฺถา เตสํ ปฏิปกฺโข จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา. จตฺตาโร อาสวา เตสํ ปฏิปกฺโข จตฺตาโร อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา. จตฺตาโร โอฆา เตสํ ปฏิปกฺโข จตฺตาริ อธิฏฺฐานานิ. จตฺตาโร สลฺลา เตสํ ปฏิปกฺโข จตโสฺส สมาธิภาวนา. จตโสฺส วิญฺญาณฏฺฐิติโย ตาสํ ปฏิปกฺโข จตฺตาโร สุขภาคิยา ธมฺมา. จตฺตาริ อคติคมนานิ เตสํ ปฏิปกฺโข จตโสฺส อปฺปมาณา.
สีหา พุทฺธา ปจฺเจกพุทฺธา สาวกา จ หตราคโทสโมหา, เตสํ วิกฺกีฬิตํ ภาวนา สจฺฉิกิริยา พฺยนฺตีกิริยา จ. วิกฺกีฬิตํ อินฺทฺริยาธิฏฺฐานํ วิกฺกีฬิตํ วิปริยาสานธิฏฺฐานญฺจ. อินฺทฺริยานิ สทฺธมฺมโคจโร วิปริยาสา กิเลสโคจโร. อยํ วุจฺจติ สีหวิกฺกีฬิตสฺส จ นยสฺส ทิสาโลจนสฺส จ นยสฺส ภูมีติ. เตนาห “โย เนติ วิปลฺลาเสหิ สํกิเลเส”ติ. เวยฺยากรเณสุ หิ เย “กุสลากุสลา”ติ จ.
ตตฺถ เย ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยนฺติ, อิเม ทฺเว ปุคฺคลา; เย สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยนฺติ, อิเม ทฺเว ปุคฺคลา. เตสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อยํ สํกิเลโส, จตฺตาโร อาหารา, จตฺตาโร วิปลฺลาสา, จตฺตาริ อุปาทานานิ, จตฺตาโร โยคา, จตฺตาโร คนฺถา, จตฺตาโร อาสวา, จตฺตาโร โอฆา, จตฺตาโร สลฺลา, จตโสฺส วิญฺญาณฏฺฐิติโย, จตฺตาริ อคติคมนานีติ. เตสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อิทํ โวทานํ, จตโสฺส ปฏิปทา, จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, จตฺตาริ ฌานานิ, จตฺตาโร วิหารา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา, จตฺตาริ อธิฏฺฐานานิ, จตโสฺส สมาธิภาวนา, จตฺตาโร สุขภาคิยา ธมฺมา, จตโสฺส อปฺปมาณา อิติ.
ตตฺถ เย ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยนฺติ อิเม ทฺเว ปุคฺคลา. เย สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยนฺติ, อิเม ทฺเว ปุคฺคลา. ตตฺถ โย สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิญฺญาย นิยฺยาติ, อยํ อุคฺฆฏิตญฺญู. โย สาธารณาย, อยํ วิปญฺจิตญฺญู. โย ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย นิยฺยาติ, อยํ เนโยฺย.
ตตฺถ ภควา อุคฺฆฏิตญฺญุสฺส ปุคฺคลสฺส สมถํ อุปทิสติ, เนยฺยสฺส วิปสฺสนํ, สมถวิปสฺสนํ วิปญฺจิตญฺญุสฺส. ตตฺถ ภควา อุคฺฆฏิตญฺญุสฺส ปุคฺคลสฺส มุทุกํ ธมฺมเทสนํ อุปทิสติ, ติกฺขํ เนยฺยสฺส, มุทุติกฺขํ วิปญฺจิตญฺญุสฺส, ตตฺถ ภควา อุคฺฆฏิตญฺญุสฺส ปุคฺคลสฺส สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทสยติ, สํขิตฺตวิตฺถาเรน วิปญฺจิตญฺญุสฺส, วิตฺถาเรน เนยฺยสฺส. ตตฺถ ภควา อุคฺฆฏิตญฺญุสฺส ปุคฺคลสฺส นิสฺสรณํ อุปทิสติ, วิปญฺจิตญฺญุสฺส อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ อุปทิสติ, เนยฺยสฺส อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ อุปทิสติ. ตตฺถ ภควา อุคฺฆฏิตญฺญุสฺส อธิปญฺญาสิกฺขํ ปญฺญาปยติ, อธิจิตฺตํ วิปญฺจิตญฺญุสฺส, อธิสีลํ เนยฺยสฺส.
ตตฺถ เย ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยนฺติ, อิเม ทฺเว ปุคฺคลา. เย สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิญฺญาย ขิปฺปาภิญฺญาย จ นิยฺยนฺติ. อิเม ทฺเว ปุคฺคลา. อิติ โข จตฺตาริ หุตฺวา ตีณิ ภวนฺติ อุคฺฆฏิตญฺญู วิปญฺจิตญฺญู เนโยฺยติ.
เตสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อยํ สํกิเลโส, ตีณิ อกุสลมูลานิ โลโภ อกุสลมูลํ โทโส อกุสลมูลํ โมโห อกุสลมูลํ, ตีณิ ทุจฺจริตานิ— กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ; ตโย อกุสลวิตกฺกา— กามวิตกฺโก พฺยาปาทวิตกฺโก วิหิํสาวิตกฺโก; ติโสฺส อกุสลสญฺญา— กามสญฺญา พฺยาปาทสญฺญา วิหิํสาสญฺญา; ติโสฺส วิปรีตสญฺญา— นิจฺจสญฺญา สุขสญฺญา อตฺตสญฺญา; ติโสฺส เวทนา— สุขา เวทนา ทุกฺขา เวทนา อทุกฺขมสุขา เวทนา; ติโสฺส ทุกฺขตา— ทุกฺขทุกฺขตา สงฺขารทุกฺขตา วิปริณามทุกฺขตา; ตโย อคฺคี— ราคคฺคิ โทสคฺคิ โมหคฺคิ; ตโย สลฺลา— ราคสโลฺล โทสสโลฺล โมหสโลฺล; ติโสฺส ชฏา— ราคชฏา โทสชฏา โมหชฏา; ติโสฺส อกุสลูปปริกฺขา— อกุสลํ กายกมฺมํ อกุสลํ วจีกมฺมํ อกุสลํ มโนกมฺมํ. ติโสฺส วิปตฺติโย— สีลวิปตฺติ ทิฏฺฐิวิปตฺติ อาจารวิปตฺตีติ. เตสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อิทํ โวทานํ. ตีณิ กุสลมูลานิ— อโลโภ กุสลมูลํ อโทโส กุสลมูลํ อโมโห กุสลมูลํ. ตีณิ สุจริตานิ— กายสุจริตํ วจีสุจริตํ มโนสุจริตํ. ตโย กุสลวิตกฺกา— เนกฺขมฺมวิตกฺโก อพฺยาปาทวิตกฺโก อวิหิํสาวิตกฺโก. ตโย สมาธี— สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธิ. ติโสฺส กุสลสญฺญา— เนกฺขมฺมสญฺญา อพฺยาปาทสญฺญา อวิหิํสาสญฺญา. ติโสฺส อวิปรีตสญฺญา— อนิจฺจสญฺญา ทุกฺขสญฺญา อนตฺตสญฺญา. ติโสฺส กุสลูปปริกฺขา— กุสลํ กายกมฺมํ กุสลํ วจีกมฺมํ กุสลํ มโนกมฺมํ. ตีณิ โสเจยฺยานิ— กายโสเจยฺยํ วจีโสเจยฺยํ มโนโสเจยฺยํ; ติโสฺส สมฺปตฺติโย— สีลสมฺปตฺติ สมาธิสมฺปตฺติ ปญฺญาสมฺปตฺติ. ติโสฺส สิกฺขา— อธิสีลสิกฺขา อธิจิตฺตสิกฺขา อธิปญฺญาสิกฺขา; ตโย ขนฺธา— สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ ปญฺญากฺขนฺโธ. ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ— สุญฺญตํ อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตนฺติ.
อิติ โข จตฺตาริ หุตฺวา ตีณิ ภวนฺติ, ตีณิ หุตฺวา ทฺเว ภวนฺติ ตณฺหาจริโต จ ทิฏฺฐิจริโต จ.
เตสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ อยํ สํกิเลโส, ตณฺหา จ อวิชฺชา จ อหิริกญฺจ อโนตฺตปฺปญฺจ อสฺสติ จ อสมฺปชญฺญญฺจ อโยนิโส มนสิกาโร จ โกสชฺชญฺจ โทวจสฺสญฺจ อหงฺกาโร จ มมงฺกาโร จ อสฺสทฺธา จ ปมาโท จ อสทฺธมฺมสฺสวนญฺจ อสํวโร จ อภิชฺฌา จ พฺยาปาโท จ นีวรณญฺจ สํโยชนญฺจ โกโธ จ อุปนาโห จ มกฺโข จ ปลาโส จ อิสฺสา จ มจฺเฉรญฺจ มายา จ สาเฐยฺยญฺจ สสฺสตทิฏฺฐิ จ อุจฺเฉททิฏฺฐิ จาติ.
เตสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ อิทํ โวทานํ, สมโถ จ วิปสฺสนา จ หิรี จ โอตฺตปฺปญฺจ สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ โยนิโส มนสิกาโร จ วีริยารมฺโภ จ โสวจสฺสญฺจ ธมฺเม ญาณญฺจ อนฺวเย ญาณญฺจ ขเย ญาณญฺจ อนุปฺปาเท ญาณญฺจ สทฺธา จ อปฺปมาโท จ สทฺธมฺมสฺสวนญฺจ สํวโร จ อนภิชฺฌา จ อพฺยาปาโท จ ราควิราคา จ เจโตวิมุตฺติ อวิชฺชาวิราคา จ ปญฺญาวิมุตฺติ อภิสมโย จ อปฺปิจฺฉตา จ สนฺตุฏฺฐิ จ อกฺโกโธ จ อนุปนาโห จ อมกฺโข จ อปลาโส จ อิสฺสาปหานญฺจ มจฺฉริยปฺปหานญฺจ วิชฺชา จ วิมุตฺติ จ สงฺขตารมฺมโณ จ วิโมกฺโข อสงฺขตารมฺมโณ จ วิโมกฺโข เสาปาทิเสสา จ นิพฺพานธาตุ อนุปาทิเสสา จ นิพฺพานธาตูติ.
อยํ วุจฺจติ ติปุกฺขลสฺส จ นยสฺส องฺกุสสฺส จ นยสฺส ภูมีติ. เตนาห “โย อกุสเล สมูเลหิ เนตี”ติ “โอโลเกตฺวา ทิสโลจเนนา”ติ จ.
นิยุตฺตํ นยสมุฏฺฐานํ.